نهضت عاشورا به‌عنوان واقعه‌ای تاریخی و مذهبی یکی از تاثیرگذارترین وقایع اسلامی است که تنها به روز عاشورا محدود نماند و گستره زمانی و مکانی آن از مرزها و قرن‌ها نیز گذشت. واقعه‌ای که شور آن هر ساله در بسیاری از کشورهای اسلامی و حتی غیراسلامی غوغا به پا می‌کند؛ چراکه عاشورا با زندگی و فرهنگ بسیاری از مردم عجین شده است. شاهد این ادعا را همه ما به‌عنوان یک ایرانی بهتر از هر کسی می‌توانیم در فرهنگ و سیاست خود احساس کنیم. از تاریخ معاصر و حتی پیش از آن گرفته تا پیروزی انقلاب، جنگ تحمیلی و حتی رویدادهای بسیار نزدیک‌تر. اما سوال اینجاست که راز تداوم این همه شور و تاثیرگذاری در چیست؟ تاثیرات نهضت حسینی بر فرهنگ و سیاست ما چه بوده است؟ در پاسخ به این سوالات، به سراغ حجت‌الاسلام علی ذوعلم عضو هیات‌علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی رفتیم و این سوالات را با او در میان گذاشتیم. وی با اشاره به تاثیر عاشورا بر فرهنگ و سیاست ایران، بر کاستی‌ها و توانمندی‌هایی که هنوز به فعلیت نرسیده نیز تاکید کرد که در ادامه متن کامل این گفت‌وگو قرار دارد.

برای شروع گفت‌وگو بفرمایید تاثیر عاشورا را بر فرهنگ و سیاست ایران چگونه می‌بینید؟
فرهنگ عاشورا در گذشته نسل بشر و در آینده او بی‌مانند است؛ زیرا همه تئوری‌هایی که به نوعی مبارزه حق و باطل در یک عینیت آشکار و فراتر از مرزهای قومی، منطقه‌ای و زمانی است، در مساله عاشورا به خوبی قابل مشاهده و درک است. در حادثه‌ای که مربوط به همه دوران‌ها شده است و پا را از زمان خود فراتر نهاده و می‌تواند برای همه دوران‌ها و قومیت‌ها و مناطق جهان به‌عنوان الگویی تاثیر‌گذار باشد و برای همه فرقه‌ها نیز حلاوتی برجسته و قابل قبول دارد که در ترجیح حق بر باطل ارائه شده است. بنابراین نه‌فقط برای جامعه ما و در عرصه فرهنگ و سیاست جامعه ما که برای همه تاریخ بشریت و همه ابنای بشر موضوعی الهام‌بخش در مبارزات محرومان و مستضعفان و حق‌طلبی و رهایی‌بخشی بوده و به‌عنوان الگو و راهنمایی برجسته برای همه بوده است. اما در کشور ما به خاطر پیشینه و سابقه عمیق و تاثیر‌گذار آن و تاثیری که بر نخبگان کشور در دوره‌های مختلف در ارائه اسلام ناب داشته است، بر کسی پوشیده نیست و این تاثیر بیشتر و مشهودتر بوده و نمود بالاتر و بیشتری از خود داشته است.
 به‌طور خلاصه اگر بخواهیم درباره تاثیر عاشورا بر فرهنگ و سیاست ایران نکاتی را بیان کنیم باید گفت که در عرصه فرهنگ بازخوانی مستمر عاشورایی و احیای یاد عاشورا و برگزاری عاشورا در هر سال خود یک پالایش فرهنگی و معنوی ایجاد می‌کند و یک الهام‌بخشی فرهنگی در جامعه و مردم ما ایجاد می‌کند و همین‌طور نقشی بسیار مهم در ایجاد همسویی فرهنگی در جامعه و تقویت هویت ملی جامعه ما دارد. عاشورا و تکرار یاد آن در هر سال باعث ایجاد انسجام اجتماعی و تقویت روابط و تعاملات بین اقشار مختلف در طول یک محور ارزشمند و مقدس با نام عاشورا برای همه جامعه می‌شود و این نقش مهم نقشی بی‌بدیل است که تاکنون در عرصه فرهنگ‌سازی، پیام عاشورا به‌طور مستمر و آگاهانه و حتی ناخودآگاه داشته است و توانسته حقیقت حق علیه باطل و غلبه حق بر باطل و تثبیت حق را در جامعه ما به‌طور مداوم بازخوانی و ذهنیتی عمیق در مبارزه‌طلبی علیه سلطه و عوامل استکباری در میان مردم جامعه ایجاد کند. کما اینکه همین فرهنگ عاشورایی بود که توانست در زمینه بسط و گسترش پیام امام خمینی رضوان‌ا... تعالی علیه در زمان قبل از انقلاب اسلامی موثر باشد و به عاملی فرهنگی و موثر در انقلاب اسلامی ایران تبدیل شود.
در عرصه سیاست هم که البته سیاست و فرهنگ کاملا با هم در ارتباط تنگاتنگ قرار دارند، پیام عاشورا پشتوانه فرهنگ سیاسی ما شده است. به‌خصوص اینکه امروز در نظام جمهوری اسلامی ایران و در ساختار مردم‌سالاری دینی، فرهنگ عاشورایی به‌عنوان یک دستاورد عظیم برای انقلاب اسلامی ما به شمار می‌رود و باعث تقویت آن هم شده است. در تعاملات درونی جامعه و در تعاملات با کشورهای بیگانه هم همین فرهنگ عاشورایی است که جهت‌دهنده است و آن پیام عمیق و بلند عاشورا را که پیام امام حسین(ع) است، انتقال می‌دهد. امام حسین‌(ع) فرمودند هیهات منا الذله و این شعار عمیقی است که عاشورا در ذهن مردم جامعه ما ایجاد کرده است و باعث شده نخبگان و توده مردم و اقشار مختلف مردم ما به صورتی ناخودآگاه یک روحیه عزت‌طلبی و مقابله با ظلم و زورگویی و سلطه‌گری داشته باشند. همین پیام عاشورایی هیهات منا الذله بود که در جریان تاریخ انقلاب اسلامی پایه و پشتوانه فکری انقلاب شد و در تعبیری که امام خمینی‌(ره) مطرح کردند که آمریکا هیچ غلطی نمی‌تواند بکند، این همان روحیه نفی قدرت سلطه بود که برگرفته از پیام هیهات منا الذله امام حسین(ع) است.
عاشورا در ابعاد مختلف دیگر هم تاثیر خود را داشته است. در عاشورا و در ادامه نهضت عاشورا که در عصر همان روز عاشورا رخ داد، پیام‌رسانی و بقیه حرکت عاشورا به دستان بانوی بزرگ کربلا حضرت زینب کبری سلام‌ا...‌علیها سپرده شد و ایشان پرچمدار و پیشتاز این حرکت عظیم در ادامه راه آن شدند که همین مساله هم نقش زنان را در جامعه ما و در عرصه سیاست نشان می‌دهد که باید متاثر از الگویی عاشورایی باشد. این خود نشان می‌دهد که در حرکت ضداستکباری و ظلم‌ستیزی و در جریان حق‌طلبی هیچ فرقی میان اقشار و اقوام و زن و مرد و مناطق مختلف وجود ندارد و همه در این مساله مسئولیت دارند. کما اینکه دیده شد که در روز عاشورا از همه طوایف و گروه‌های سنی مختلف حضور داشتند و آن حماسه عظیم را آفریدند و این خود نشان‌ می‌دهد که رسالتی که برعهده یک جامعه حسینی است، رسالتی پایان‌ناپذیر است و ثانیا رسالتی تبعیض‌ناپذیر است و فقط وظیفه مسئولان یا روحانیت یا نخبگان جامعه نیست که در مقابل ظلم و باطل بایستند، بلکه همه آحاد جامعه در این امر خطیر و مهم مسئول هستند. نکته دیگر اینکه این حرکت باید حرکتی ادامه‌‌دار و پیش‌رونده باشد تا نهایتا به پیروزی کامل حق بر باطل منجر و زمینه‌ساز شکل‌گیری جامعه عدل جهانی مهدوی شود.

علت تاثیر‌گذاری فرهنگ عاشورا را چه می‌دانید و به عبارتی عاشورا دارای چه مولفه‌هایی است که پس از گذشت این همه سال باعث تاثیر آن شده است و به‌رغم همه تحولاتی که صورت گرفته است هنوز هم در دنیای مدرن امروزی عاشورا تاثیر خود را دارد؟
عاشورا یک حرکت کاملا فکری و عقلانی و منطقی بود که با درون و فطرت و عقلانیت انسان‌ها ارتباط برقرار کرد. ما برای درک عاشورا نیاز به استدلال فلسفی یا برها‌ن‌های عقلی بسیار پیچیده نداریم، بلکه حق‌طلبی انسان‌ها و آن فطرت الهی که در همه انسان‌ها وجود دارد، این حرکت عظیم را به خوبی تایید می‌کند. بنابراین این شور عاشورایی و احساس و عاطفه‌ای که ما در این عرصه در جامعه می‌بینیم که توسط مردم ابراز می‌شود به خاطر همان ارتباط و پیوند عمیق است که عاشورا با جان و فطرت انسان برقرار کرده است و هر مقدار که جامعه بشری و جامعه خود ما بیشتر با حقایق آشنا شود و رشد معنوی بیشتری داشته باشد، به بلوغ فکری بالاتری رسیده است و این خود کمک می‌کند که پیوند عمیق‌تری با مساله عاشورا داشته باشد و به هر حال تاثیرش را به صورت متقابل روی فرهنگ و سیاست جامعه و لایه‌های مختلف آن خواهد گذاشت.
البته این گنج بی‌پایان و ذخیره الهی که در عاشورا متبلور است، هنوز توانمندی‌های زیادی دارد که به فعلیت نرسیده است. پتانسیل عاشورا هنوز تماما و کاملا به فعلیت نرسیده است و در آینده و در طول تاریخ آینده و در جریان بلوغ فکری بیشتر جامعه حاصل خواهد شد. کما اینکه ما در طول دهه‌های گذشته دیدیم که حرکت عاشورا در ارتباط با جامعه ما و طی فهم و درک مساله عاشورا باعث به وجود آمدن حرکت‌هایی پیرامون عاشورا مانند راهپیمایی اربعین شده است. همه این موارد روزبه‌روز در اقشار مختلف مردم جامعه در حال گسترش است و عمق و نفوذ پیدا کرده است. اما هنوز ظرفیت معنوی و معرفتی و اجتماعی و سیاسی عاشورا به خوبی درک نشده است و باید تلاش کنیم با معارف عاشورا ارتباط برقرار کنیم و در جامعه زمینه‌سازی لازم انجام شود که این ارتباط معنوی تعمیق بیشتری پیدا کند.

مهم‌ترین نماد اثر‌گذاری عاشورا را در تاریخ معاصر در چه می‌بینید؟ این تاریخ اعم از نهضت مشروطه، پهلوی و تاریخ انقلاب اسلامی ایران است.
در تاریخ معاصر ما، چه در نهضت مشروطه یا حتی قبل از آن در نهضت تنباکو و بعد در نهضت مشروطه و نهضت ملی شدن صنعت نفت یا در نهضت امام خمینی‌(ره) در دهه 40 و درنهایت در جریان شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران در همه این موارد جریان عاشورا و شعار امام حسین‌(ع) و عمق عاطفی آن دیده می‌شود که زمینه‌ساز انگیزه اصلی در این حرکت‌ها بوده است. گزارش تاریخی که در همه این نهضت‌ها وجود دارد نشان می‌دهد که اگر این منبع الهام‌بخش وجود ‌نداشت، قطعا جامعه ما نمی‌توانست به این مسیر وارد شود و جریان انقلاب عظیم اسلامی را بسازد. در کشورهای اسلامی دیگر هم که امروزه شاهد هستیم حرکت‌های اسلامی موج گرفته است و در حال رشد است، جریان الهام‌بخش عاشورایی تاثیر‌گذار بوده است. حتی نهضت‌های کشورهای غیر‌اسلامی مانند هند هم که در مقابل استعمار انگلستان توسط رهبرشان گاندی صورت گرفت، متأثر از عاشورا بوده است. جریان عاشورا جریانی فرامنطقه‌ای و فرازمانی است و ما گاهی در اظهارات رهبران نهضت‌ها این را شنیده‌ایم و از سوی آنها هم مطرح شده است و تاثیر عاشورا را بیان کرده‌اند.
در کشور ما این تاثیر بیشتر و عمیق‌تر است و بدون آن منبع الهام‌بخش عظیم قطعا نمی‌توانستیم این حرکت رو به جلو را داشته باشیم و در جنگ هشت ساله دفاع مقدس هم همین منبع الهام‌بخش بود که مهم‌ترین و اساسی‌ترین پشتوانه فکری و‌ انگیزشی برای رزمندگان ما بود. همه رزمندگان ما بدون استثنا با الهام گرفتن از حقیقت امام حسین(ع) در این راه قدم گذاشتند و از جان خود در راه اسلام و کشور خود گذشتند. امروز هم در عرصه مقابله و مقاومت در مقابل جریان تکفیری و داعشی این عاشوراست که بزرگ‌ترین تاثیر خود را داشته و منبع الهام و‌ انگیزه شده است.

وجوه اشتراک عاشورا با فرهنگ و زندگی امروزی مردم ایران را در چه می‌دانید و چطور آن را ارزیابی می‌کنید؟
قطعا ما نمی‌توانیم ادعا کنیم که همه ارزش‌های عاشورا و معرفت عاشورایی را در همه لایه‌های آن و در زندگی خود دریافته‌ایم و در زندگی ما حضور و بروز داشته است، اما در همان حد که پیام‌های اساسی عاشورا در جامعه ما حضور دارد، این مقدار توانسته است انسجام جامعه ما و جهت‌گیری ضداستکباری و در جهت استقلال‌طلبی را در جامعه ما داشته باشد و ‌انگیزه حرکت در جهت احقاق حق را در ما ایجاد کند. عاشورا از جنبه معرفتی و ارزش‌ها و شعارها و نمادها ظرفیت بسیار بالایی دارد که در همه لایه‌های زندگی ما توانسته حضور و بروز داشته باشد و باید تلاش کرد در این ایام که متعلق به خود عاشورا و امام حسین(ع) است در جهت ارتقای معرفت عاشورایی خود همت کنیم و صرفا به مساله عزاداری و ابراز احساسات اکتفا نکنیم. جامعه باید بتواند به یک عقلانیت و شعور عاشورایی دست پیدا کند و این هدف مهمی است که همه نخبگان جامعه و دست‌اندرکاران و مسئولان جامعه و صداوسیما، محافل عزاداری عاشورایی، منبرها و سخنران‌ها همه مسئولند که این عقلانیت عاشورایی را روزبه‌روز در جامعه ما تقویت کنند. این عقلانیت عاشورایی قطعا می‌تواند در عرصه‌های مدیریتی و ساخته‌ها و تعاملات اجتماعی ما و در خانواده و نظام تربیتی تاثیرات خود را بگذارد و به نوعی هدایتگری برای جامعه ما ایجاد کند. کما اینکه پیامبر اسلام‌(ص) فرمودند که ان الحسین مصباح الهدی و سفینه النجاه و حقیقتا شمع فروزان زندگی فردی و اجتماعی ما و کشتی نجات‌دهنده جامعه ما و تمام جامعه بشریت همین معرفت حسینی و عقلانیت عاشورایی است.