آرمان هیأت - معرفت در شعر شاعران شیعی

شعر آیینی، فرآیند اندیشه و ترجمان ارزش‌های دینی است

ملاحظه بایسته‌ها و توجه به شایسته‌های شعر آیینی به عنوان فرآیند اندیشه و ترجمان ارزش‌های دینی، همیشه دغدغة استادان ادبیات و مداحان و ذاکران اهل‌بیت(ع) بوده است. در این خصوص با احد ده‌بزرگی، نمایندة بنیاد دعبل خزاعی در استان فارس و از شاعران موفق در حوزة شعر آیینی گفت‌وگو کرده‌ایم.

ملاحظة بایسته‌ها و توجه به شایسته‌های شعر آیینی به عنوان فرآیند اندیشه و ترجمان ارزش‌های دینی، همیشه دغدغة استادان ادبیات و مداحان و ذاکران اهل‌بیت(ع) بوده است. در این خصوص با احد ده‌بزرگی، نمایندة بنیاد دعبل خزاعی در استان فارس و از شاعران موفق در حوزة شعر آیینی گفت‌وگو کرده‌ایم.
ده‌بزرگی «پنجره‌های همیشه باز»، «روضة خورشید»، «دختر شهرآشوب» و آثار تألیفی متعددی را در کارنامة ادبی خود دارد. ایشان بازنشستة آموزش و پرورش است و تحصیلات حوزوی، تأسیس و راه‌اندازی کانون شعر و نویسندگان کشور، دبیری چندین دورة جشنوارة شعر فدک‌الزهرا، همکاری در شورای شعر و موسیقی استان فارس و تجربة موفق و تأثیرگذار شب شعر عاشورایی شیراز باعث شده، گفتنی‌های زیادی دربارة شعر آیینی داشته باشد.

   دعبل: چند بار از شما خوانده و شنیده‌ام که شعر آييني فقط بيان احساسات نيست؛ برخي استادان نيز به اين نکته اشاره مي‌کنند و گفته می‌شود، حقیقت شعر آييني، فرآيند انديشه و ترجمان ارزش‌هاي ديني است. به نظر شما، اين موضوع تا چه اندازه محقق شده و اشعار آييني تا چه اندازه، ابعاد مختلف فکري و عملي مسلمان‌ها را نشان می‌دهد؟
   نام نوراني امام حسين(ع)، زودتر از قواي احساس و عاطفة انساني با فطرت همة انسان‌ها گره خورده است. انسان‌هايي هستند که هيچ چيز را قبول ندارند؛ اما زماني که دچار مشکل هستند «يا حسين» مي‌گويند. اين يک طرف قضيه است و طرف ديگر اين‌که جهان امروز دنياي تکنيک است و در آستانه‌اي ايستاده و از ما نکته‌گيري مي‌کند. در شعر آیینی، احساس و عاطفه کافي نیست و ما بايد با معرفت و شناخت، دنبال امام حسين(ع) باشيم. بايد عقل به عنوان پشتوانة احساس و عاطفه، وجود داشته باشد؛ زيرا ريشة دين ما، «اول ما خلق الله العقل» است. رسول اکرم(ص) را عقل کل ناميده‌اند. چراغ راه ما عقل است. حديث نبوي در اين مورد مثال خوبي است: «ان الحسین مصباح الهدی و سفینة النجاة»؛ «امام حسين (ع) چراغ هدايت و کشتي هدايت است». وقتي به نور خيره شويم نور پس از مدتي ما را کور مي‌کند؛ بنابراين بايد زير چتر اين نور، خود را به کشتي برسانيم. هدف ما اين است که در کشتي قرار بگیریم. احساس و عاطفه به پشتوانة عقل، خوب و درست است.

   دعبل: به نظر شما، شاعران آييني در نحوة توزيع معرفت و مباحثي که به آنها اشاره کردید، تا چه اندازه موفق عمل کرده‌اند؟ اگر مقصد ما ملاحظة بايسته‌ها و عمل به شايسته‌های این حوزه باشد، ما در کجاي اين مسير قرار داريم؟
   حرکت‌هاي خوبی انجام شده است؛ برای مثال، در شيراز شب شعر عاشورا راه‌اندازي شد و در اردوهاي دانش‌آموزي با حضور دکتر سنگري، مرحوم حاج محمد‌علي مرداني و خسرو آقاياري کارهای درخوری انجام شده است. زمانی که تصمیم گرفتیم، مجلس شب شعر عاشورا را برپا کنیم، در دوراني قرار داشتيم که اذهان افراد نهيليستي شده بود و عده‌اي قصد تهاجم به تشکيلات دولتي داشتند. براي اين‌کار فرا‌خوان اعلام کرديم تا افراد آثارشان را ارسال کنند و اين‌گونه بود که اين حرکت آغاز شد. اولين شعري که از اردوگاه رامسر به چاپ رسيد، شعر «خانم سالاروند» بود:
چشمي گشوديم و ديديم، خورشيدمان سربريده‌ست
دست پليدي از اين باغ، يک دامن آلاله چيده‌ست
بعد از جلسات و کلاس شعر نشست‌هاي جداگانه‌اي را برپا مي‌کرديم و به سؤالات پاسخ مي‌گفتيم. در اين پاسخ‌گويي‌ها سؤالات و نکاتي گفته مي‌شد که از لحاظ معرفتي افراد را اشباع مي‌کرد و اين اقدامات به آموزش افراد از لحاظ معرفتي بسيار کمک کرد.
البته هنوز برخی شاعران مباحث معرفتی را به اندازة کافی در اشعار خود مطرح نمی‌کنند. برخی شاعران اشعار خود را بر پاية احساسات و عاطفه بيان مي‌کنند. شعر آنها از لحاظ تکنيک خوب و زبان‌شان نو است؛ اما پشتوانة معرفتي ندارد. گاهی در داوري اشعار متوجه می‌شویم که شاعران مسائل جغرافيايي را نمي‌دانند؛ مثلاً شهادت حضرت زهرا (س) را در کوفه ذکر می‌کنند، درحالي‌که شهادت آن حضرت در مدينه بوده است. اين نکاتي است که بايد به افراد آموزش داده شود. بايد کلاس‌هايي برگزار شود تا مسائل معرفتي را به آنها آموزش دهند.

دعبل: علاوه براين که کفة احساس و عاطفه سنگين‌تر است، بحث تنوع در مضامين نيز وجود دارد؛ مثلاً به قول آقاي جاويد که از استادان و پژوهشگران موسیقی مذهبی هستند، در سال‌های اخیر کمتر شاهد رمضانيه‌خواني هستیم و شايد ريشه‌اش در فقدان رمضانيه‌سرايي باشد. رهبري نیز توجه به مناجات، مضامين دعا و ادعيه در اشعار را مطرح کرده‌اند.
يکي از مواردي که در گذشته شاعران به آن توجه فراوان داشتند، موضوعاتی نظیر توحيديه، مناجات، منقبت رسول‌ اکرم(ص) و حضرت علي(ع) بوده است. در تمامي کتاب‌هاي نظامي، اشعار شاعر با توحيد، مناجات، موضوع معراج و منقبت رسول اکرم(ص) همراه است و اين در حالي است که نظامي، اشعار بزمي مي‌سروده؛ ولي برخی شاعران آييني ما از بحث توحيد جدا افتاده‌اند.

دعبل: چرا اين اتفاق افتاده است؟
به نظر من، بشر هميشه دنبال اسطوره بوده و فطرتش اين‌گونه است که به دنبال شخصيتي از جنس خود باشد؛ تا به او پناه ببرد. گروهی امام حسين(ع) يا امام علي(ع) را براي خود انتخاب مي‌کنند، به اين نور خیره می‌شوند و در این نور باقي و به این ترتیب از توحيد، مناجات و رمضانيه غافل مي‌مانند؛ درحالی‌که ما باید خود را به آن کشتی برسانیم. شاعران گذشتة ما هم کمتر به اهل‌بیت(ع) پرداخته‌اند. امروز شکوفايي شجرة طيبه و مباحث یادشده بايد با هم صورت گيرد. اگر نام امام حسين(ع) را مي‌آوريم، نماز همراه آن است؛ اگر نام اميرالمؤمنين(ع) را به زبان مي‌آوريم، روزه و مناجات با آن همراه است؛ امام سجاد(ع) سرتاسر زندگي‌اش را در حال دعا کردن سپري کرده است. در رابطه با اين موضوعات کارهای بسياري بايد انجام شود و نباید به کارهاي انجام شده، بسنده کرد.

دعبل: ملاحظات و ملزومات این قبیل کارها چیست؟
   نکتة مهم اين است که شخصي که اين کار را انجام مي‌دهد، چه‌قدر به اين کار عشق مي‌ورزد. چه‌قدر نسبت به اين موضوع دلبستگي دارد. ظرف‌ وجودی‌اش از معرفت، عقل و عشق به امام حسين(ع)، تا چه اندازه پر است.
   ... بايد از شاعر چه از نظر مادي و چه از نظر معنوي حمايت شود. نمونة این حمایت‌ها در تاريخ موجود است. افرادي مثل دعبل، کميت، سيد حميري، فرزدق از حمايت انبياء، بسيار برخوردار بودند. نکته‌اي که در حال حاضر بايد مدنظر ما قرار بگيرد، اين است که شاعراني که ريشه دارند، شناسايي و از آنها حمايت کنيم؛ تا این شاعران به کساني تبدیل شوند که اين سلسه را به دست صاحبش برسانند.