بازسازی و احیای منزل امام رضا(ع) در مرو به عنوان میراث مشترک فرهنگی مردم ایران و ترکمنستان یکی از مطالباتی است که همواره در مجامع فرهنگی مطرح شده است. اما این خواسته همواره در کش و قوس روابط دیپلماتیک دو کشور مورد غفلت واقع شده است. ابراهیم حسن بیگی؛ نویسنده و رایزن اسبق فرهنگی ایران در ترکمنستان به بیان اهمیت توجه به مشترکات فرهنگی در مناسبات دینی پرداخت.

*با توجه به حضور شما در جایگاه فرهنگی در کشور ترکمنستان بفرمایید مردم این کشور چه نگاه اعتقادی ثامن‌الائمه(ع) دارند؟
سال ۷۲ که تنها چند ماه از استقلال ترکمنستان می گذشت، به همراه هیأتی از حوزه هنری به این کشور سفر کردم. مسأله‌ای که خیلی برای من جلب توجه کرد، این بود که مردم عادی وقتی می‌فهمیدند که افرادی از ایران آمده‌اند، با عشق و علاقه خاصی درباره «قزل امام» یعنی امام طلایی از ما می‌پرسیدند. ترکمن‌ها به امام رضا(ع) از این رو امام طلایی می‌گویند زیرا حرم مطهرش دارای گنبد طلایی است. مردم ترکمنستان با اینکه ۷۰ سال در حکومت کمونیستی شوروی زندگی کرده‌اند و نمی‌توانستند از مرزهای آهنین آن عبور کنند و به زیارت امام رضا(ع) بیایند، اما آنچه را از پدران خود درباره امام رضا(ع) شنیده بودند، در حافظه خود داشتند و به امام عشق می‌ورزیدند و مشتاق زیارت بودند و امام رضا(ع) را خوب می‌شناختند. از سال ۸۰ که به عنوان رایزن فرهنگی ایران به ترکمنستان رفتم بیشتر به ریشه‌های مشترک مذهبی بین مردم ایران و ترکمنستان پی بردم و حسرت دیدار و زیارت امام را بارها از زبان مردم آن کشور شنیدم. در سالهای ابتدایی استقلال ترکمنستان که مرزها به روی ترکمن‌ها بازشد بیشترین زائر از ترکمنستان به مشهد می‌آمدند. این علاقه و ریشه مذهبی در همه ۷۰ سال استبداد کمونیستی در لایه های زیرین فرهنگ مردم ترکمنستان وجود داشت درحالی که هیچ مسجدی فعالیت نمی‌کرد و اجازه زیارت امامزاده‌های آن سرزمین به مردم داده نمی‌شد.  

*در مورد باقیمانده منزل امام رضا(ع) در مرو چطور؟
در مرو بقایای منزل امام رضا(ع) باقی مانده و در مرکز شهر هم مقبره دوتن از برادران امام هشتم(ع) وجود دارد که مورد احترام مردم است و اویل دهه ۸۰ که من در ترکمنستان مستقر بودم تبدیل به زیارتگاه مردم شده بود و دولت هم مجبور به ساخت استراحتگاه برای زائران شده بود. این علاقه به اماکن مذهبی در ترکمن‌ها چون دسترسی به حرم رضوی نداشتند خیلی بیشتر بود به گونه ای که در وقت دعا رو به مشهد می ایستادند. افسانه هایی نیز در مورد امام مطرح می کردند. شهر چندهزار ساله‌ای در ترکمنستان وجود دارد که «آنو» نام دارد، بقایای شهر جایی است شبیه سرداب که داخل آن مسدود شده بود و مردم معتقد بودند که این سرداب به صورت زیر زمینی به مشهد راه داشته و اولیاءاللهی که در شهر بودنداز آن طریق به زیارت امام رضا(ع) می‌رفتند. این افسانه‌ها از علاقه آنان به امام رضا(ع) ناشی می‌شد. متأسفانه مردم ترکمنستان در چند سال اخیر نیز با محدودیت سفر زیارتی به ایران مواجه شده‌اند.

*چگونه می شود از منزل امام رضا(ع) برای وحدت فرهنگی مردم دو کشور ایران و ترکمنستان استفاده کرد؟
درسال‌های اولیه استقلال ترکمنستان که همزمان با دولت آیت الله هاشمی رفسنجانی بود، روابط دیپلماتیک خوبی بین دو کشور برقرار شد و حمایت های خوبی از سوی ایران از این کشورمحروم به عمل آمد و روابط فرهنگی خوبی هم شکل گرفته بود که می توانست بهترهم ادامه پیدا کند، اما متأسفانه به دلیل سیاست‌های اشتباه برخی دولت‌ها در سالهای بعد ما شاهد کم رنگ شدن حضور اقتصادی و فرهنگی ایران در ترکمنستان شدیم. ترکیه از این خلأ استفاده کرد و ما امروز شاهد حضور پررنگ ترک‌ها چه در حوزه تجارت و اقتصاد و چه فرهنگ در ترکمنستان هستیم. البته فعالیت های ترکیه دراکثر کشورهای آسیای میانه در حوزه اقتصاد و فرهنگ بسیار گسترده است. البته تغییر رویکرد دولت ترکمنستان نیز در این روند بی تأثیر نیست.

*چه تغییر رویکردی رخ داد؟
برخی القائات دولت‌های معاند جمهوری اسلامی ایران باعث شد تا دولت ترکمنستان در روابط با ایران تجدید نظر کند. بیشتر نگرانی دولتمردان ترکمن از شیعه هراسی صورت گرفت که چند سالی سیاست غرب و برخی کشورهای منطقه علیه ایران بود که بیشتر شبیه جنگ سرد مذهبی بود. علاوه براین ترکمن ها به دلایل مذهبی خود را از نظر فرهنگی به ترکیه نزدیک‌تر می‌دیدند. بخشی از  این اتفاق هم نتیجه ناکارآمدی سیاستهای ایران بود که باعث شد این فاصله ایجاد شود ومتأسفانه باید بگویم من هیچ چشم انداز امیدوارکننده ای برای بهبود وضعیت موجود نمی‌بینم.  

*چه پیشنهادی به مسئولان میراث فرهنگی و وزارت خارجه برای احیای منزل امام رضا(ع) در مرو دارید؟
من بعید می‌دانم دولت ترکمنستان علاقه‌ای به حفظ و احیای بقایای منزل امام رضا(ع) در مرو داشته باشد. در سال‌های اولیه دهه ۸۰ سفیر ایران با رییس جمهور ترکمنستان مذاکراتی برای احیای این بنا صورت گرفت تا جنبه عبادتگاهی پیدا کند و مردم ایران بتوانند به این منطقه سفرکنند، اما تمایلی ازسوی دولت آن‌ها دیده نشد شاید بخشی از تعلل دولت ترکمنستان عدم علاقه به رشد اعتقادات مذهبی مردم است. مقبره ابوسعیدابوالخیر برای ترکمن‌ها جنبه عرفانی مهمی دارد و مورد علاقه مردم است و نوعی زیارتگاه آنهاست و این علاقه در حاکمیت وجود ندارد. در سالهای ۸۱  توانستیم رضایت ترکمنها را برای بازسازی مقبره ابوسعید ابوالخیر کسب کردیم اما میراث فرهنگی اعتقاد داشت در داخل کشور اولویت‌های بیشتری وجود دارد. بعد از انصراف ما کارشناسان آمریکایی وارد عمل شدند و آرامگاه را بازسازی کردند در زمان بازسازی کارشناس ترکمن به من مراجعه کرد و گفت که برای شناخت آیات مندرج روی کاشی های سردر آرامگاه به وجود ایرانی‌ها نیاز داریم. اما بعدها ترکیه در حوزه فرهنگی وارد شد و به بازسازی اماکن مذهبی و فرهنگی پرداخت.
 

آرمان هیأت