کد مطلب : ۵۵۹۰
مديرکل تبليغات اسلامي استان تهران:
هیچ‌کدام از تمثال‌ها، صحت و مستندات تاريخي ندارد
به گزارش خیمه، به بهانه برگزاری نمايشگاه مناسبت‌هاي مذهبي استان تهران، با حجت‌الاسلام نيک‌نژاد، مديرکل تبليغات استان تهران انجام داده‌ايم که در ادامه مي‌آيد.
نمايشگاه فرهنگ مناسبت‌هاي مذهبي تا چهارم اسفند در سالن تربیت بدنی پارک کودک شهرستان شهریار برپاست.
* آيا نمايشگاه، انتظارات مطلوب سازمان تبليغات را برآورده کرده است؟
نيک‌نژاد: اين نمايشگاه، اولين کاري است که در اين زمينه انجام مي‌شود و طبيعتاً به دليل عدم سابقه و پشتوانة تجربي کافي، اين مطلوب حداکثري ما نيست؛ اما در حقيقت همين دستاورد هم خارج از حد انتظار ما بود.
الحمدا... خيلي از محتواي ارائه شده نظير تصاوير و نمادسازي‌ها، نرم‌افزارها و امکاناتي که تشکل‌هاي مردمي و ديني آورده‌اند و به نمايش گذاشتند، توجه بازديدکنندگان را جلب کرده است.
به گونه‌اي که مسئولان محلي، علماء و چهره‌هاي فرهنگي جاي اين نمايشگاه را در طول 30 ساله انقلاب خالي مي‌ديدند و همواره تأکيد و توصيه بر تکرار برگزاري اين نمايشگاه در جاهاي مختلف داشتند.
در مجموع اين نمايشگاه رضايت‌بخش بوده، اما با آن ايده‌آلي که مطلوب ماست، فاصلة تقريباً تعريف شده‌اي دارد که ان‌شاءا... با تجربه امسال و با مشارکت همة کانون‌ها و مؤسسات فرهنگي و پژوهشي، طراحان، توليد و عرضه‌کنندگان محصولات فرهنگي سال‌هاي آينده شاهد غناي بيشتر و محتواي غني‌تر نمايشگاه باشيم.
* آيا برپايي نمايشگاه «فرهنگ مناسبت‌هاي مذهبي» در راستاي طرح «هسته‌هاي فرهنگي جوان» است يا مقولة مجزايي است؟
نيک‌نژاد: موضوع کاملاً مجزايي است؛ وقتي ما آسيب‌شناسي از مناسبت‌هاي مذهبي و ديني کرديم، به‌خصوص با بررسي مراسم مذهبي و برنامه‌هايي که توسط نهادهاي انقلابي، سازمان‌هاي دولتي، اقشار و تشکل‌هاي مردمي ديديم جاي چند چيز خالي است و به خاطر نداشتن الگوي مناسب و صحيح منطبق بر نمادها و آموزه‌هاي ديني ديديم مردم به يک سري از نمادهاي کاذب و غلط رو آورده‌اند که گاه باعث وهن اهل بيت(ع) و فرهنگ ديني ما مي‌شود.
به عنوان نمونه به‌کارگيري تمثال‌ها و شمايل در دهة اول محرم که هزينه فراواني هم صرف آن مي‌شد و متأسفانه استفاده از آنها در حسينيه‌ها و مساجد متداول شده بود، در حالي که هيچکدام از آنها صحت و مستندات تاريخي نداشت.
الحمدا... چند سالي است که سازمان تبليغات به کمک مؤسساتي که در اين مورد تلاش کرده‌اند مانند مرکز مطالعات راهبردي خيمه که فرهنگ‌سازي لازم را انجام داده است، نيروي انتظامي و صدا و سيما با همکاري دلسوزانه اين انحرافات را از ساحت شهرمان جمع کرده‌اند.
البته با توجه به روحيات خاص جوانان ما به دنبال جايگزيني مناسب براي آنها بوده‌ايم و متوجه شديم که تا به حال تنها کار سلبي کرده‌ايم و به نبايدها پرداخته‌ايم؛ در حالي که تلاش و برنامه‌ريزي براي جايگزيني مناسب مغفول مانده بود.
بنابراين سازمان تبليغات درصدد برآمد که با نمادسازي مناسب به نيازهاي فطري جوانان پاسخ مناسب دهد که يکي از اهداف نمايشگاه اين بوده است و يکي ديگر از اهداف نمايشگاه غنابخشي به محتواي توليدات فرهنگي در عرصه‌هاي مختلف هنر و ادبيات آييني، نمايه‌هاي آييني و ... به طوري که پاسخ‌گو به نياز برگزاري مراسم مذهبي باشد، است.
در واقع وجود ذوق و سليقه‌هاي متفاوت درباره مناسک آييني ايجاب مي‌کند که فضاسازي براي اجراي اين مراسم با دقت و ريزبيني خاصي صورت گيرد که برپايي اين نمايشگاه در واقع زمينه‌ساز اين خواهد شد که طراحان، هنرمندان، پژوهشگران در اين باره فکر کنند و با ارائه طرح‌هاي ارزشمند خود و البته با حمايت سازمان تبليغات آثار خود را ارائه دهند تا اين به نوبه خود زمينه‌ساز رسيدن به مطلوبي باشد که مد نظر همه ماست.
* اين نمايشگاه يک پروژه فرهنگي به سفارش سازمان تبليغات است يا محصول تجربيات و پژوهش‌هاي سازمان است که در قالب نمايشگاه ارائه شده است؟
نيک‌نژاد: در واقع اين نمايشگاه هر دو را شامل مي‌شود به اين معنا که هم نتيجة تحقيقات و تجربياتي است که سازمان تبليغات در طول ساليان گذشته به دست آورده و هم پروژه‌اي که مي‌تواند چشم‌انداز خوبي با توجه به نگاه رو به جلويي که سازمان تبليغات دارد، باشد.
در واقع با توجه به فرمايشات مقام معظم رهبري که بارها فرموده‌اند: «آنچه انجام شده، انجام شده است. شما به دنبال پر کردن خلاءهايي که وجود دارد، باشيد.» و فعاليت‌هايي از اين قبيل بيانگر جهت‌گيري‌ها و برنامه هاي در دست اقدام است.
* غرفه‌هاي شرکت‌کننده با چه معياري انتخاب شده‌اند؟ به نظر مي‌رسد جاي مؤسسات فعال و تأثيرگذار فراواني در نمايشگاه خالي است.
نيک‌نژاد: بله؛ قبول دارم که خيلي از مؤسسات معتبر و فعال در اين نمايشگاه حضور ندارند؛ اگرچه که به وجود مؤسساتي چون مرکز مطالعات راهبردي خيمه که با ارائة آثار ارزشمندي چون ماهنامه، معرفي سايت خيمه نيوز، کتاب مقتل ثارا... و ... و همچنين مؤسسات خو‌ش‌نام ديگري که همگي حضور فعالانه، مؤثر و دلسوزانه‌اي در عرصة فرهنگ و مذهب دارند نيز بايد اشاره کرد.
البته جاي عده‌اي از عزيزان خالي است؛ به اين دليل که در اين نمايشگاه بنا بر معرفي آثار بوده است و نه عرضه آثار و شايد برخي از مؤسسات تصور مي‌کنند که حضور در اين نمايشگاه براي آنها مفيد نخواهد بود.
البته ما از اين قبيل سخن‌ها کمتر شنيده‌ايم و اين دليل قطعي نيست؛ ان‌شاءا... در سال‌هاي آينده راه‌کار مناسبي براي مشارکت اين عزيزان در نظر گرفته خواهد شد. اما در کل قبول دارم که جاي اين عزيزان خالي بوده و ان‌شاءا... سال‌هاي آينده شاهد حضور آنها هم خواهيم بود.
* شما «اتحاد»، «انسجام و يکپارچگي»، «اعتقادات ديني و ايدئولوژي» را سه رکن اصلي انقلاب معرفي کرده‌ايد. آيا تبلور اين سه رکن در آثار فرهنگي و مذهبي موجود در نمايشگاه ديده مي‌شود؟
نيک‌نژاد: اصولاً ما خودمان را مخاطب اين نياز مي‌بينيم اگر اين سه رکن را ناديده بگيريم، اثربخشي کار فرهنگي به‌خصوص از جنس فعاليت‌هاي ديني صفر خواهد بود؛ يعني اگر اين سه رکن يا ارکان ديگري که ممکن است وجود داشته باشند، در کنار يکديگر باشند.
به طور يقين ضريب تأثيرگذاري و خروجي کار ما و همه دستگاه‌هايي که بايد ما و آنها با هم در تعامل باشيم مضاعف خواهد بود و الحمدالله ما شاهد رسيدن به چنين مطلوبي هستيم و چشم‌انداز خوبي براي آن تهيه شده است.
اين اواخر يک نمايشگاه خوبي از نهادهاي وابسته به دفتر مقام معظم رهبري که در حوزة فرهنگي کار مي‌کنند تشکيل شد و در آن چند چيز به عنوان دغدغه‌هاي اصلي مطرح شده است که خروجي و برآيند آن همان چيزي است که شما به آن اشاره کرديد و طبق فرمايشات ايشان تعامل مثبت و سازنده بين دستگاه‌هاي فرهنگي مي‌تواند در واقع اثرگذاري کار فرهنگي را در جامعه بالا ببرد و جلوي بسياري از مشکلات فرهنگي در جامعه را بگيرد که ان‌شاالله با اين تعريف و تدبير و نگاه مقام معظم رهبري اميدواريم که اين دغدغه در آينده تحقق پيدا کند.
* بسياري از صاحب‌نظران در کنار کارهاي عمراني و مفهوم «پيوست فرهنگي» که شما مطرح کرده‌ايد، نگاه منتقدانه به فعاليت‌هاي فرهنگي و مذهبي مسئولان و متوليان امر فرهنگ و مذهب را ضروري و بايسته مي‌دانند؛ آيا سازمان تبليغات برنامه مشخصي براي نقد و بررسي فعاليت‌هاي فرهنگي و مذهبي تحت سيطرة خود دارد؟ به عنوان مثال برنامة شما براي نقد و بررسي همين نمايشگاه فرهنگ مناسبت‌هاي ديني چيست؟
نيک‌نژاد: ما به يک اصل اعتقاد داريم و آن اصل «خود ارزيابي» است، ارزيابي چند گونه است؛ يکي ارزيابي بيرون از دستگاه است که فعاليت‌هاي سازمان و امکاناتش را ارزيابي مي‌کند و با بررسي شاخص‌هاي رشد، ممکن است تحسين و تشويق هم به همراه داشته باشد و يکي هم ارزيابي درون سازماني است که در آن ما به خود ارزيابي و نقد فعاليت‌هاي خود مي‌پردازيم.
ما معتقديم پويايي، رشد و حيات فعاليت‌هاي فرهنگي زماني محقق مي‌شود که يک دستگاه قادر باشد خودش را نقد کند؛ انتقاد در حوزة فرهنگ لازم و ضروري است.
البته اين نقد بايد در راستاي اصلاح و رشد کيفي برنامه‌ها باشد، در راستاي جلوگيري از اتلاف امکانات، وقت و عوامل فرهنگي باشد چنين نقدي باعث افزايش تأثيرگذاري کار فرهنگي خواهد شد.
اين يک دغدغة جدي سازمان تبليغات است که فعاليت‌هايش از درون و بيرون مورد نقد و بررسي قرار گيرد؛ فضاي نقد با قواعد مطلوب بسيار خوب و مؤثر است.
* در اين که برگزاري چنين نمايشگاه‌هايي في‌نفسه ارزشمند و مفيد است اتفاق نظر وجود دارد. اما آنچه در اولين نمايشگاه فرهنگ مناسبت‌هاي مذهبي ارائه شده، تا چه اندازه با فرهنگ مناسبت‌هاي مذهبي جامعة ايران مطابقت دارد و چه حجمي از فرهنگ متنوع جامعة ايراني را پوشش مي‌دهد؟
نيک‌نژاد: اصل موضوع را که شما اشاره کرديد، کار خوبي است؛ در حقيقت از طرف بسياري از بازديدکنندگان مورد تأييد قرار گرفته و خيلي هم از آن استقبال شده است.
اما اين که اين کار و نوع کار تا چه اندازه منطبق بر مناسبت‌هاي مذهبي است، موضوعي است که با توجه به اين نکته قابل تشريح و توضيح است که مناسک آييني و فرهنگ مناسبت‌هاي مذهبي آنچنان گسترده و متنوع است که در يک مجال کوتاه نمي‌توان به همة آنها پرداخت.
اما آنچه که در اين نمايشگاه تحت عنوان فرهنگ مناسبت‌هاي ديني ارائه شده، تقريباً قريب به اتفاقش در آن مفهوم مي‌گنجد. اما با توجه به اينکه الاهم في الاهم تشخيص اين که اولويت با کداميک از آن‌هاست بحثي است که بايد بعدها آناليز شود.
به نظر من ما بايد از همين نمايشگاه تجربيات لازم را دريافت کنيم و ايرادات احتمالي آن را هم با همان ديد نقاد و ريزبين که از آن صحبت شد، براي نمايشگاه‌هاي آتي برطرف کنيم.
نمايشگاه فرهنگ مناسبت‌هاي مذهبي تا چهارم اسفند در سالن تربیت بدنی پارک کودک شهرستان شهریار برپاست.
* آيا نمايشگاه، انتظارات مطلوب سازمان تبليغات را برآورده کرده است؟
نيک‌نژاد: اين نمايشگاه، اولين کاري است که در اين زمينه انجام مي‌شود و طبيعتاً به دليل عدم سابقه و پشتوانة تجربي کافي، اين مطلوب حداکثري ما نيست؛ اما در حقيقت همين دستاورد هم خارج از حد انتظار ما بود.
الحمدا... خيلي از محتواي ارائه شده نظير تصاوير و نمادسازي‌ها، نرم‌افزارها و امکاناتي که تشکل‌هاي مردمي و ديني آورده‌اند و به نمايش گذاشتند، توجه بازديدکنندگان را جلب کرده است.
به گونه‌اي که مسئولان محلي، علماء و چهره‌هاي فرهنگي جاي اين نمايشگاه را در طول 30 ساله انقلاب خالي مي‌ديدند و همواره تأکيد و توصيه بر تکرار برگزاري اين نمايشگاه در جاهاي مختلف داشتند.
در مجموع اين نمايشگاه رضايت‌بخش بوده، اما با آن ايده‌آلي که مطلوب ماست، فاصلة تقريباً تعريف شده‌اي دارد که ان‌شاءا... با تجربه امسال و با مشارکت همة کانون‌ها و مؤسسات فرهنگي و پژوهشي، طراحان، توليد و عرضه‌کنندگان محصولات فرهنگي سال‌هاي آينده شاهد غناي بيشتر و محتواي غني‌تر نمايشگاه باشيم.
* آيا برپايي نمايشگاه «فرهنگ مناسبت‌هاي مذهبي» در راستاي طرح «هسته‌هاي فرهنگي جوان» است يا مقولة مجزايي است؟
نيک‌نژاد: موضوع کاملاً مجزايي است؛ وقتي ما آسيب‌شناسي از مناسبت‌هاي مذهبي و ديني کرديم، به‌خصوص با بررسي مراسم مذهبي و برنامه‌هايي که توسط نهادهاي انقلابي، سازمان‌هاي دولتي، اقشار و تشکل‌هاي مردمي ديديم جاي چند چيز خالي است و به خاطر نداشتن الگوي مناسب و صحيح منطبق بر نمادها و آموزه‌هاي ديني ديديم مردم به يک سري از نمادهاي کاذب و غلط رو آورده‌اند که گاه باعث وهن اهل بيت(ع) و فرهنگ ديني ما مي‌شود.
به عنوان نمونه به‌کارگيري تمثال‌ها و شمايل در دهة اول محرم که هزينه فراواني هم صرف آن مي‌شد و متأسفانه استفاده از آنها در حسينيه‌ها و مساجد متداول شده بود، در حالي که هيچکدام از آنها صحت و مستندات تاريخي نداشت.
الحمدا... چند سالي است که سازمان تبليغات به کمک مؤسساتي که در اين مورد تلاش کرده‌اند مانند مرکز مطالعات راهبردي خيمه که فرهنگ‌سازي لازم را انجام داده است، نيروي انتظامي و صدا و سيما با همکاري دلسوزانه اين انحرافات را از ساحت شهرمان جمع کرده‌اند.
البته با توجه به روحيات خاص جوانان ما به دنبال جايگزيني مناسب براي آنها بوده‌ايم و متوجه شديم که تا به حال تنها کار سلبي کرده‌ايم و به نبايدها پرداخته‌ايم؛ در حالي که تلاش و برنامه‌ريزي براي جايگزيني مناسب مغفول مانده بود.
بنابراين سازمان تبليغات درصدد برآمد که با نمادسازي مناسب به نيازهاي فطري جوانان پاسخ مناسب دهد که يکي از اهداف نمايشگاه اين بوده است و يکي ديگر از اهداف نمايشگاه غنابخشي به محتواي توليدات فرهنگي در عرصه‌هاي مختلف هنر و ادبيات آييني، نمايه‌هاي آييني و ... به طوري که پاسخ‌گو به نياز برگزاري مراسم مذهبي باشد، است.
در واقع وجود ذوق و سليقه‌هاي متفاوت درباره مناسک آييني ايجاب مي‌کند که فضاسازي براي اجراي اين مراسم با دقت و ريزبيني خاصي صورت گيرد که برپايي اين نمايشگاه در واقع زمينه‌ساز اين خواهد شد که طراحان، هنرمندان، پژوهشگران در اين باره فکر کنند و با ارائه طرح‌هاي ارزشمند خود و البته با حمايت سازمان تبليغات آثار خود را ارائه دهند تا اين به نوبه خود زمينه‌ساز رسيدن به مطلوبي باشد که مد نظر همه ماست.
* اين نمايشگاه يک پروژه فرهنگي به سفارش سازمان تبليغات است يا محصول تجربيات و پژوهش‌هاي سازمان است که در قالب نمايشگاه ارائه شده است؟
نيک‌نژاد: در واقع اين نمايشگاه هر دو را شامل مي‌شود به اين معنا که هم نتيجة تحقيقات و تجربياتي است که سازمان تبليغات در طول ساليان گذشته به دست آورده و هم پروژه‌اي که مي‌تواند چشم‌انداز خوبي با توجه به نگاه رو به جلويي که سازمان تبليغات دارد، باشد.
در واقع با توجه به فرمايشات مقام معظم رهبري که بارها فرموده‌اند: «آنچه انجام شده، انجام شده است. شما به دنبال پر کردن خلاءهايي که وجود دارد، باشيد.» و فعاليت‌هايي از اين قبيل بيانگر جهت‌گيري‌ها و برنامه هاي در دست اقدام است.
* غرفه‌هاي شرکت‌کننده با چه معياري انتخاب شده‌اند؟ به نظر مي‌رسد جاي مؤسسات فعال و تأثيرگذار فراواني در نمايشگاه خالي است.
نيک‌نژاد: بله؛ قبول دارم که خيلي از مؤسسات معتبر و فعال در اين نمايشگاه حضور ندارند؛ اگرچه که به وجود مؤسساتي چون مرکز مطالعات راهبردي خيمه که با ارائة آثار ارزشمندي چون ماهنامه، معرفي سايت خيمه نيوز، کتاب مقتل ثارا... و ... و همچنين مؤسسات خو‌ش‌نام ديگري که همگي حضور فعالانه، مؤثر و دلسوزانه‌اي در عرصة فرهنگ و مذهب دارند نيز بايد اشاره کرد.
البته جاي عده‌اي از عزيزان خالي است؛ به اين دليل که در اين نمايشگاه بنا بر معرفي آثار بوده است و نه عرضه آثار و شايد برخي از مؤسسات تصور مي‌کنند که حضور در اين نمايشگاه براي آنها مفيد نخواهد بود.
البته ما از اين قبيل سخن‌ها کمتر شنيده‌ايم و اين دليل قطعي نيست؛ ان‌شاءا... در سال‌هاي آينده راه‌کار مناسبي براي مشارکت اين عزيزان در نظر گرفته خواهد شد. اما در کل قبول دارم که جاي اين عزيزان خالي بوده و ان‌شاءا... سال‌هاي آينده شاهد حضور آنها هم خواهيم بود.
* شما «اتحاد»، «انسجام و يکپارچگي»، «اعتقادات ديني و ايدئولوژي» را سه رکن اصلي انقلاب معرفي کرده‌ايد. آيا تبلور اين سه رکن در آثار فرهنگي و مذهبي موجود در نمايشگاه ديده مي‌شود؟
نيک‌نژاد: اصولاً ما خودمان را مخاطب اين نياز مي‌بينيم اگر اين سه رکن را ناديده بگيريم، اثربخشي کار فرهنگي به‌خصوص از جنس فعاليت‌هاي ديني صفر خواهد بود؛ يعني اگر اين سه رکن يا ارکان ديگري که ممکن است وجود داشته باشند، در کنار يکديگر باشند.
به طور يقين ضريب تأثيرگذاري و خروجي کار ما و همه دستگاه‌هايي که بايد ما و آنها با هم در تعامل باشيم مضاعف خواهد بود و الحمدالله ما شاهد رسيدن به چنين مطلوبي هستيم و چشم‌انداز خوبي براي آن تهيه شده است.
اين اواخر يک نمايشگاه خوبي از نهادهاي وابسته به دفتر مقام معظم رهبري که در حوزة فرهنگي کار مي‌کنند تشکيل شد و در آن چند چيز به عنوان دغدغه‌هاي اصلي مطرح شده است که خروجي و برآيند آن همان چيزي است که شما به آن اشاره کرديد و طبق فرمايشات ايشان تعامل مثبت و سازنده بين دستگاه‌هاي فرهنگي مي‌تواند در واقع اثرگذاري کار فرهنگي را در جامعه بالا ببرد و جلوي بسياري از مشکلات فرهنگي در جامعه را بگيرد که ان‌شاالله با اين تعريف و تدبير و نگاه مقام معظم رهبري اميدواريم که اين دغدغه در آينده تحقق پيدا کند.
* بسياري از صاحب‌نظران در کنار کارهاي عمراني و مفهوم «پيوست فرهنگي» که شما مطرح کرده‌ايد، نگاه منتقدانه به فعاليت‌هاي فرهنگي و مذهبي مسئولان و متوليان امر فرهنگ و مذهب را ضروري و بايسته مي‌دانند؛ آيا سازمان تبليغات برنامه مشخصي براي نقد و بررسي فعاليت‌هاي فرهنگي و مذهبي تحت سيطرة خود دارد؟ به عنوان مثال برنامة شما براي نقد و بررسي همين نمايشگاه فرهنگ مناسبت‌هاي ديني چيست؟
نيک‌نژاد: ما به يک اصل اعتقاد داريم و آن اصل «خود ارزيابي» است، ارزيابي چند گونه است؛ يکي ارزيابي بيرون از دستگاه است که فعاليت‌هاي سازمان و امکاناتش را ارزيابي مي‌کند و با بررسي شاخص‌هاي رشد، ممکن است تحسين و تشويق هم به همراه داشته باشد و يکي هم ارزيابي درون سازماني است که در آن ما به خود ارزيابي و نقد فعاليت‌هاي خود مي‌پردازيم.
ما معتقديم پويايي، رشد و حيات فعاليت‌هاي فرهنگي زماني محقق مي‌شود که يک دستگاه قادر باشد خودش را نقد کند؛ انتقاد در حوزة فرهنگ لازم و ضروري است.
البته اين نقد بايد در راستاي اصلاح و رشد کيفي برنامه‌ها باشد، در راستاي جلوگيري از اتلاف امکانات، وقت و عوامل فرهنگي باشد چنين نقدي باعث افزايش تأثيرگذاري کار فرهنگي خواهد شد.
اين يک دغدغة جدي سازمان تبليغات است که فعاليت‌هايش از درون و بيرون مورد نقد و بررسي قرار گيرد؛ فضاي نقد با قواعد مطلوب بسيار خوب و مؤثر است.
* در اين که برگزاري چنين نمايشگاه‌هايي في‌نفسه ارزشمند و مفيد است اتفاق نظر وجود دارد. اما آنچه در اولين نمايشگاه فرهنگ مناسبت‌هاي مذهبي ارائه شده، تا چه اندازه با فرهنگ مناسبت‌هاي مذهبي جامعة ايران مطابقت دارد و چه حجمي از فرهنگ متنوع جامعة ايراني را پوشش مي‌دهد؟
نيک‌نژاد: اصل موضوع را که شما اشاره کرديد، کار خوبي است؛ در حقيقت از طرف بسياري از بازديدکنندگان مورد تأييد قرار گرفته و خيلي هم از آن استقبال شده است.
اما اين که اين کار و نوع کار تا چه اندازه منطبق بر مناسبت‌هاي مذهبي است، موضوعي است که با توجه به اين نکته قابل تشريح و توضيح است که مناسک آييني و فرهنگ مناسبت‌هاي مذهبي آنچنان گسترده و متنوع است که در يک مجال کوتاه نمي‌توان به همة آنها پرداخت.
اما آنچه که در اين نمايشگاه تحت عنوان فرهنگ مناسبت‌هاي ديني ارائه شده، تقريباً قريب به اتفاقش در آن مفهوم مي‌گنجد. اما با توجه به اينکه الاهم في الاهم تشخيص اين که اولويت با کداميک از آن‌هاست بحثي است که بايد بعدها آناليز شود.
به نظر من ما بايد از همين نمايشگاه تجربيات لازم را دريافت کنيم و ايرادات احتمالي آن را هم با همان ديد نقاد و ريزبين که از آن صحبت شد، براي نمايشگاه‌هاي آتي برطرف کنيم.
