آرمان هیأت - آسيب‌شناسي موسيقي مذهبي، مرثيه‌سرايي و مداحي

آسيب‌شناسي موسيقي مذهبي، مرثيه‌سرايي و مداحي

نشریه خیمه؛ هنر: بهمن ماه سال گذشته در يک نشست پژوهشي با عنوان «آسيب‌شناسي موسيقي مذهبي، مرثيه‌سرايي و مداحي» که در خبرگزاري مهر برگزار شد، کارشناسان با طرح ديدگاه‌هاي خود زواياي مختلف موضوع را مورد نقد و بررسي قرار دادند.

آنچه مي‌آيد، بخشي از مباحث و ديدگاه‌هاي مطرح شده در نشست «آسيب‌شناسي موسيقي مذهبي، مرثيه‌سرايي و مداحي» است.

فقه پويا
حجت‌الاسلام يعقوب ديلمقاني، مديرکل تشکل‌هاي ديني و مراکز فرهنگي سازمان تبليغات اسلامي

يکي از ارکان مهم شيعه و گسترش فرهنگ عاشورايي مسئلة مداحي و موسيقي و شعرهاي آن است. مداحي و ذکر مصيبت ائمه(ع) با زبان هنر مورد توجه تمام امامان(ع) بوده و از زمان امام سجاد(ع) آغاز شده است.

ايشان نخستين کسي بود که از اين مسئله حمايت کرد؛ در حقيقت مداحان، مجموعة بزرگي هستند که ريشه در تاريخ شيعه دارند و اهميت دادن به اين مسئله و استفاده از هنر موسيقي در گسترش و توسعه فرهنگ عاشورايي مي‌تواند باعث پيشرفت کشور و فرهنگ ديني ما شود.

بسياري از آلات موسيقي حرام نيستند و ما انتظار داريم اهل فن با ورود به عرصة مباحث در اين حوزه، مصاديق احکام فقهي را فراهم کنند تا ما با ابزاري که در اختيار داريم آن را گسترش دهيم.

اثر مذهبي سبک!
سيدعباس سجادي، شاعر، ترانه‌سرا و مديرعامل مؤسسة نغمة شهر

از آسيب‌هاي مداحي امروز نازل شدن سطح ادبيات و شعر است؛ به اين معنا که بيشتر از اشعار سطحي و دم دستي که مداحان خود مي‌سرايند يا با دستبرد به اشعار ديگران آماده مي‌کنند، با افزودن موسيقي سخيف در دسته‌هاي عزاداري استفاده مي‌شود.

مسئلة ديگر تقليد در ارائة آهنگ‌هاست؛ به اين معنا که عده‌اي بدون در نظر گرفتن اينکه فلان موسيقي متعلق به کدام خواننده و آهنگساز است، به صرف اينکه در جامعه طرفدار دارد، اشعاري سبک روي آن مي‌گذارد و به عنوان يک اثر مذهبي ارائه مي‌دهد.

فضاسازي مجازي، صنعتي شدن مداحي و افزايش شيفتگي نيز از مواردي است که آسيب جدي به مرثيه و نوحه‌خواني وارد کرده است، به گونه‌اي که مداحان از مخاطبان خود مي‌خواهند عقل دور‌انديش و حسابگر خود را کنار بگذارند و با ذوب شدن در ائمه(ع) و بي‌خود شدن در فضاي عاشورايي به عزاداري بپردازند که نوعي بدعت‌گذاري در اين فرهنگ است.

مستند نبودن اشعار، عدم وجود مدارک مستند و روايت‌هاي متناقض از عاشورا، دستمزدهاي آنچناني و تجاري شدن مداحي نيز از موارد نقص و اشکال در موضوع ياد شده است.

ارزش‌گذاري سفارشي
عباس خوشدل، آهنگساز

تشکيل سازماني به منظور نظارت بر موسيقي و کلام در نوحه‌سرايي ضروري است؛ چراکه نابساماني در مقولة مداحي موج مي‌زند و براي انتشار انواع و اقسام محصولات فرهنگي از سوي وزارت ارشاد دريافت مجوز لازم است.

بر همين اساس بايد سازماني مانند وزارت ارشاد، براي نظارت و صدور مجوز بر آثار مداحي به وجود آيد، تا اين آثار با رعايت شأن و مقام ائمة اطهار (ع) در مراسم عزاداري يا اعياد مذهبي مورد استفاده قرار گيرد.

يکي از مسائل حوزة مداحي و مرثيه‌سرايي اين است که اين آثار تنها در ايام عاشورا و تاسوعا يا ماه رمضان مطرح مي‌شود، به گمان من اين شيوة برخورد به هيچ عنوان منطقي نيست؛ چراکه شأن و مقام ائمة اطهار(ع) به زمان و مکان خاصي معطوف نمي‌شود و نبايد شرايطي فراهم شود که در يک مدت زمان خاص آن هم به شکل مناسبتي در خصوص شأن اين بزرگواران صحبت کرد.

ارزش‌گذاري به شکل سفارشي در مدح بزرگان دين موجب سوءاستفاده و انحراف در مسير نوحه‌سرايي و مداحي مي‌شود، پس من معتقدم براي بهبود شرايط فعلي موسيقي و کلام در مداحي مي‌توان راهکارهايي را اتخاذ کرد.

استفاده از موسيقي‌هاي مداحي برگرفته از ملودي‌هاي زيبا و ارزشمند استادان موسيقي با کلام نازل در دسته‌هاي عزاداري نوعي عوام‌فريبي است؛ در حالي که آهنگسازاني وجود دارند که در اين حوزه کار کرده‌اند و کارنامة کاري آنها نشان مي‌دهد که با جنبه‌هاي موسيقي عرفاني از نزديک آشنا هستند.

بنابراين بهتر است براي حل اين معضل از آهنگسازان آشنا به کار و ترانه‌سرايان براي ساختن ملودي و کلام شايسته دعوت صورت گيرد.

مرثيه و نوحه حافظ ، گوشه‌ها و رديف‌هاي موسيقي
احمد وکيليان، پژوهشگر فرهنگ عامه

بومی‌سرایی در مراسم نوحه و مرثیه جزء جدانشدنی از فرهنگ عاشورایی است که امروزه توجه به این گنجینه از سوی مداحان و نوحه‌سرایان نادیده گرفته شده است.

گسترش بی‌رویة رسانه‌هایی چون اینترنت و ماهواره و استفادة نابه‌جا موجبات انحراف نسل جوان را فراهم کرد. البته من با ورود فن‌آوري مخالف نیستم؛ چراکه دنیا در حال پیشرفت است و ما هم باید همراه با دنیا پیشرفت کنیم.

اما مسئلة قابل توجه نداشتن پشتوانه‌‌های فرهنگی در استفاده از رسانه‌‌های داخلی و خارجی بود؛ چراکه وقتی جوانان وارد اجتماع شدند، بسیاری از کسانی که میانسال و صاحب تجربه در امور فرهنگی و مذهبی بودند، به دلیل افزایش سن یا حتی گاه به تعمد از گردونه خارج شدند و این در حالی است که در فرهنگ ما مرام استاد و شاگردی همواره وجود داشته و به گونه‌ای بوده که هر جوانی در کنار پیری تعلیم می‌دید.

اما آموزش استاد و شاگردی با افزایش جمعیت از میان رفت و در ادامه، تواضعی که بین جوانان نسبت به استادان خود بود نیز رفته‌رفته رخت بربست و متأسفانه مسئلة نوحه‌خوانی و مرثیه‌سرایی نیز از این گسست بی‌نصیب نبوده است.

جوان امروز روحیه‌ای تنوع‌طلب دارد و مایل است کارهای تازه انجام دهد. ولی متأسفانه چون آموزش لازم را در این حوزه ندیده، بدون شناخت و مطالعه و بی‌آنکه حماسة عاشورا را بشناسد یا تاریخ اسلام را مطالعه کرده باشد، هیجانات دوران جوانی را در نوحه‌‌های سخیف و سبک می‌ریزد و در دسته‌‌های عزاداری برای عموم مردم می‌خواند؛ در صورتی که ما نوحه‌سرایانی مانند «حاج حسین بابا مشکین» داشتیم که سال‌ها تجربه کسب کردند، ولی در حال حاضر هیچ نامی از آنها برده نمی‌شود.

تأثیرات فرهنگ عاشورایی در زندگی شخصی و حرفه‌ای فرد آن‌قدر زیاد است که اگر رعایت شود، نه تنها فرد بلکه جامعه دچار تحول خواهد شد و این درحالی است که هیچ سازمان متولی در این امور نداریم. ما هنوز دایره‌المعارف عاشورایی تدوین و منتشر نکرده‌ایم یا هنوز کتاب جامع دربارة عزاداری امام حسین(ع) نداریم و متأسفانه اگر به همین منوال پیش برویم تا ده سال آینده عزاداری سنتی امام حسین(ع) و یاران این بزرگوار محو خواهد شد.

یکی از عوامل نگهداری موسیقی ایرانی مراسم محرم و تعزیه‌‌های این ایام بوده، در واقع همین مرثیه و نوحه‌خوانی‌‌ها بوده که گوشه‌‌های موسیقی ما را حفظ کرده و اگر محرمی وجود نداشت، این گوشه‌‌ها و ردیف‌‌های موسیقی باقی نمی‌ماند.

وجه زيبايي‌شناسي و موسيقايي فرهنگ عاشورا
محمدعلي چاووشي، مدير استوديو بل و تهيه‌کننده

سوگ و سوگواری در فرهنگ ایران آیینی، کهن و دیرپاست و اگر در تکامل و چرخة مدنیت بشر شعر را به عنوان اولین رسانه فرض کنیم، متوجه خواهیم شد که این مقوله به لحاظ عاطفی نقش به‌سزایی در فرهنگ عاشورایی دارد که متأسفانه در شرایط فعلی شعر، ترانه و ملودی در مداحی‌‌ها سخیف و سبک شده است.

واقعة عاشورا را از جنبه‌‌های مختلف می‌توان بررسی کرد؛ به این معنا که هم می‌توان به عنوان یک باور اعتقادی به آن نگاه کرد، هم وجه زیبایی‌شناسی و موسیقایی این فرهنگ را مورد بررسی قرار داد و هم به عنوان یک آیین و هنجار اجتماعی و یا یک فرهنگ به آن نگریست که هریک از این مقوله‌‌ها تخصص‌‌های خاص خود را می‌خواهد.

...برخلاف آنچه در اشعار و ترانه‌‌ها با موسیقی‌‌های سبک و سخیف بیان می‌شود، امام حسین(ع) نه مستأصل بود و نه از دشمن آب طلب کرد، بلکه این امام بزرگ عاشقانه برای پایداری اسلام و مسلمانان جنگید و حماسة عاشورا را برای تاریخ به یادگار گذاشت.

متأسفانه در شرایط فعلی واقعة عاشورا با روایات جعلی که دست‌مایة برخی مداحان قرار گرفته، در مراسم عزاداری امام حسین(ع) خوانده می‌شود که این نوع تحریف به هیچ عنوان در شأن مقام والای اباعبدا... الحسین(ع) و مسلمانان نیست.

داستان عاشورا و حماسه کربلا اتفاق عجیبی است که اگر نگاهی برون دینی و فرهنگی به این آیین داشته باشیم، وجوه زیبایی‌شناسی بسیاری از دل این واقعه می‌توان بیرون کشید و از سوی دیگر به لحاظ اعتقادی در فرهنگ عامه جایگاهی ویژه و منحصر به فرد دارد و اگر کسی از اهالی فرهنگ وجوه هنرمندانه و جلوه‌‌های زیباشناسی آن را مورد بررسی قرار دهد، نکات بسیاری از دل آن بیرون می‌کشد.

بنابراین حماسة عاشورا عرصه متنوع و رنگین‌کمانی از چراها و چگونه‌هایی است که در ذهن مردم از زمان‌‌های دور تا به امروز نقش بسته و در آینده هم ادامه پیدا خواهد کرد.

آیین سوگ و سوگواری در ایران قدمتی به درازای عمر تاریخ دارد؛ خوشبختانه این آیین به دلیل داشتن فرم‌‌های خاص خود و حفظ اصالت‌‌ها از بین نرفته و حتی اکنون در سلسله جبال زاگرس و بینالود در خراسان و هر جای دیگر از مناطق کوهپایه‌نشین این سوگ و سوگواری‌‌های باستانی و کهن وجود دارد؛

... در واقع مراسم آیینی با شکلی فرمال و کاملاً طراحی شده با شعر، موسیقی و یک روان رفتار خاص به نمایش گذاشته می‌شد که این نوع سوگواری وجه زیباشناسی، قوم‌گرایانه و حتی اسطوره‌شناسی داشته است.

... پس از پیروزی انقلاب به دلیل فضاهای خاصی که در آن زمان به وجود آمد حوزه‌‌های مذهبی در امور مختلف تغییرات بسیاری کرد و من این دوران را استثنا می‌دانم؛ چون شأن هر مقولة مذهبی گرامی داشته می‌شد.

اما متأسفانه این روند در دهة 70 دچار تغییرات چشم‌گیر و البته وحشتناکی به‌ویژه در نوحه‌سرایی شد و آن سیطرة فکری که استادان در تعلیم و تربیت واعظان اباعبدالله الحسین(ع) به کار می‌بردند، با وجود رسانه‌‌های مختلف رنگ باخت و امروز هم در حال نابودی است و متأسفانه به جای آن نوعی شلختگی و سبکی در مداحی مراسم عزاداری امام حسین (ع) دیده می‌شود که کسی هم به فکر سامان دادن این شرایط نیست.

عاشورا بزرگ‌ترين واقعة هنري و موسيقايي
سعيد افزون‌تر، کارشناس موسيقي

کسانی که مقولة نوحه‌سرایی را از منظر موسیقی مورد انتقاد قرار می‌دهند، بيشتر موزیسین‌هایی هستند که با دیدگاه ایدئولوژیک این موضوع را نقد می‌کنند و با همان منش افراطی که در دفاع از موسیقی سنتی دارند، در نفی مداحی و نوحه‌سرایی نیز می‌کوشند.

اگر از موزیسین‌‌ها بپرسند بزرگ‌ترین واقعة موسیقی در طول سال چیست؟ همه می‌گویند جشنوارة موسیقی فجر در صورتی که به هیچ وجه این‌گونه نیست.

از نظرمن بزرگ‌ترین واقعة هنری و موسیقایی مراسم عاشوراست؛ چراکه همة اقشار جامعه از کوچک و بزرگ، پیر و جوان به عشق امام حسین(ع) به خیابان‌ها می‌آیند و با سنج و دهل و ... نوعی از موسیقی حماسی را اجرا می‌کنند؛ خب همین اجرای مراسم برای نشان دادن گوشه‌ای از حماسة عاشورا با طبل و دهل ... مگر استفاده از موسیقی نیست؟

آسیب‌شناسی ترجمة کلمة pathology است و تا آنجا که من اطلاع دارم، این کلمه یعنی مرض‌شناسی و نکتة جالب اینکه جلسه می‌گذاریم و عنوان آسیب‌شناسی به معنای مرض‌شناسی روی آن می‌گذاریم؛ یعنی اینکه قبل از اینکه وارد جلسه بشویم نتیجه‌گیری کردیم و بحث را بستیم و قضاوت کردیم.

جریانی که به نام مداحی در جامعه راه افتاده، دچار یک نوع بیماری است و حالا آقایان گردهم جمع شویم تا آن را علاج کنیم. این نوع برخورد روش درستی نیست، بلکه بهتر است عنوان تحلیل و یا بررسی نوحه و مداحی روی این جلسات گذاشته شود.

من با برخوردهایی که دربارة نوحه به خصوص در چند سال اخیر می‌شود، به شدت مخالف هستم؛ چراکه افراطیون مدام در حال اشکال‌‌تراشی از مداحان و نوحه‌سرایان هستند؛ در حالی که به نظر من یک مداح از یک موزیسین به امور موسیقی واردتر و به عبارتی «موزیسین‌تر» است، البته اگر به یک مداح موزیسین بگویيم، اصلاً خوشش نمی‌آید و می‌گوید: «من نوکر آقا امام حسین (ع) هستم و به عشق او می‌خوانم.»

اتفاقاً به عقیدة من یک مداح از بسیاری از موزیسین‌‌های پرمدعا، هنر موسیقی را بهتر می‌شناسد، استاد موسیقی بنده افتخار می‌کرد که شاگرد یک روحانی بوده است.

برخوردهاي افراطی با مقولة نوحه‌سرایی درست مانند برخوردی است که در مورد موسیقی سنتی شد؛ به این معنا که هنرمندان موسیقی سنتی حوزه‌ای به نام موسیقی ردیف دستگاهی ایران تعریف کردند و در این چارچوب به بهانة حفظ اصالت هر کار تازه‌ای را رد کردند و نتیجه آن شده که پس از سی سال به قول فوتبالیست‌‌ها این موزیسین‌‌ها در زمین خود باختند، بنابراین موسیقی ایرانی امروزه کارکرد خود را از دست داده و فقط کارکرد آموزشی پیدا کرده است.

ريشه‌هاي هنر موسيقي در تعزيه
جلال‌الدين محمديان، خواننده
مداحی در شرایط امروز از محتوای فرهنگی و موسیقایی تهی شده و آنچه اجرا می‌شود به هیچ عنوان در شأن حماسة عاشورا نیست.

هنر موسیقی در ایران یک هنر اصیل و پرتوان است که ریشه در موسیقی مذهبی تعزیه دارد و خوشبختانه دامنة این هنر در همة نقاط ایران به اشکال مختلف گسترده است.

اگر مداحان ما به کم و کیف موسیقی ایران و به‌ویژه موسیقی ردیف دستگاهی آشنایی داشته باشند و ارزش‌‌های این نوع موسیقی را مانند گذشتگان در نوحه‌سرایی به کار گیرند، می‌توانند ملودی‌‌های خوب و ارزشمندی برای مراسم عزاداری امام حسین(ع) به‌ویژه مراسم عاشورا و تاسوعا اجرا کرده و در جهت فرهنگ‌سازی تلاش‌‌های مفیدی به کار گیرند.

حفظ اصالت‌‌ها و رجعت به موسیقی اصیل ایرانی یکی از راه‌های نجات مدیحه‌سرایی در ایران است. ولی متأسفانه هیچ نهاد یا سازمان متولی امور مذهبی مسئولیت سامان‌دهی به وضعیت مداحی در ایران را به عهده نمی‌گیرد.

* منبع: خبرگزاری مهر