آرمان هیأت - بقيع در گذر زمان

قبرستان بقيع به مرور زمان مدفن تعداد فراوانی از صحابه و تابعين و نيز همسران و دختران و فرزندان و اهل بيت رسول الله(ص) شد. بقيع را بقيع‌الغرقد هم ناميده‌اند.

پیشینه تاریخی بقیع
بقيع يا بقيع الغرقد يا جنت‌البقيع به دوران قبل از اسلام می‌رسد ولی در کتب تاريخی به روشنی قدمت تاريخی آن مشخص نشده است.

بعد از هجرت مسلمانان به مدینه، باغ بقیع تنها قبرستان مسلمانان شد و مردم ساکن مدشنه قبل از آمدن مسلمانان به آنجا، اجساد مردگان خود را در دو گورستان «بنی‏حرام» و «بنی‏سالم» و گاهی نشز در منازل و خانه‌هاشان دفن می‌کردند.

در واقع بقیع اولین مدفن و مزاری است که به دستور پيامبر اسلام توسط مسلمين صدر اسلام به وجود آمده است.

قبرستان بقیع به مرور زمان مدفن تعداد فراوانی از صحابه و تابعین و نیز همسران و دختران و فرزندان و اهل بیت رسول الله(ص) شد. بقیع را بقیع الغرقد هم نامیده‌اند، چون غرقد نام نوعی درخت است که خار فراوانی دارد و از آنجا که در کنار بقیع یا داخل قبرستان چنین درختی می‌روییده بقیع الغرقد نام گرفته است.

بارگاه‏های بقیع (مدفون شدگان در بقیع)
الف) قبور ائمه
مهم‏ترین دفن شدگان بقیع از دیدگاه شیعیان چهار تن از امامان معصوم می‌باشند که در کنار یکدیگر دفن شده‌اند.

امام حسن مجتبی، امام سجاد، امام باقر و امام صادق علیهم‏‌السلام که در گذشته بر بالای این چهار قبر، قُبِّه‌ای ساخته شده بود.

ب) قبر منسوب به حضرت زهرا(س)

ج) دختران رسول خدا
حضرت رقیه که همسر عثمان بن عفان بود. ام کلثوم که بعد از درگذشت خواهرش رقيه به همسری عثمان درآمد. زينب که همسر ابوالعاص بن ربيع بود.

د) همسران رسول خدا
بیشتر همسران آن حضرت در بقیع مدفون‌اند از جمله: زینب دختر خزیمه، ریحانه فرزند زبیر، ماریه قبطیه، زینب بنت جحش، ام حبیبه دختر ابوسفیان، سوده، عایشه دختر ابوبکر و تعدادی دیگر.

هـ) ابراهیم فرزند پسر رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله
ابراهيم که از ماریه قبطیه به دنیا آمد مورد علاقه فراوان رسول الله صلی‏الله‏علیه‏وآ‏له بود و هنوز یک سال از حیات او نگذشته بود که از دنيا رفت و رسول خدا صلی‌الله‌عليه‌و‌آله را در غم فقدانش شديداً غمگين ساخت.

و) فاطمه بنت اسد مادر حضرت علی(ع)

ز) عباس بن عبدالمطلب عموی پیامبر(ص)

دیگر دفن شدگان
اسماعیل فرزند امام صادق(ع)، صفیه دختر عبدالمطلب و عمه‏ی رسول خدا(ص)، عاتکه عمه پیامبر اسلام (که پرستاری از پیامبر در ایام طفولیت را بر عهده داشتند، عبدالله بن جعفر، محمد حنفیه فرزند خوانده‏ی حضرت علی(ع)، عقیل برادر حضرت علی(ع) که بیست سال بزرگ‏تر از حضرت بود.

ام‏البنین مادر حضرت عباس(ع)، حلیمه سعدیه دایه پیامبر اسلام(ص) و قبور عثمان و مالک ابن انس پیشوای اهل تسنن نیز در بقیع قرار دارد.

حادثۀ تخریب بقیع
حرم ائمۀ بقیع به سال 495 هـ .ق يعنی اواخر قرن پنجم دارای گنبد و بارگاه شده است.
جهانگرد معروف ابن‎جبير که در قرن هفتم به حجاز سفر کرده، در ديداری که از بقيع داشته است آن را اين‎گونه توصيف می‌کند:«و آن قبه‌ای مرتفع و سر به فلک کشيده است که در نزدیکی در بقیع واقع شده.2»

در قرن هشتم قمری، بعد از گذشت 150 سال از سفر ابن‎جبیر، ابن‎بطوطه سفری به مدینه نموده و مشاهدات خود را این‎گونه بیان می‎کند: حرم ائمه‎ی بقیع، قبه‌ای است سر به فلک کشیده و از نظر استحکام، بدیع و اعجاب‎انگیز است.3

در قرن معاصر، صاحب کتاب مرآه‎الحرمین جناب ابراهیم رفعت پاشا، 19 سال قبل از تخریب حرم ائمه‎ی بقیع سفر حج نموده و توصیفاتی دارد: «عباس و حسن ابن علی و ائمه‎ی سه‎گانه در زیر یک قبه قرار گرفته‌اند که بزرگ‎تر از همه‎ی قبه‌های موجود در بقیع است.4

در طول تاریخ سه بار بقیع تعمیر شده است. بار اول در سال 519 هـ .ق توسط المستنصر بالله و برای بار سوم در اواخر قرن سیزدهم توسط سلطان محمود غزنوی. کتیبه‌هایی که جهانگردان در سفرهای‎شان از بقیع خوانده‌اند، گویای این مطلب است.

ویژگی‌های بقیع
قبرستان بقیع دارای دو درب ورودی بوده که یک درب همیشه بسته، و درب دیگر، از صبح تا غروب هر روز بر روی زائران باز بوده است.حرم بقیع حالت هشت ضلعی داشته است.

میرزا محمدحسین فراهانی در سفرنامه‌اش این‎گونه آورده است که: اول چهار نفر از ائمه‎ی اثنی‎عشر صلوات‎الله‎ علیهم است که در بقعه‎ی بزرگی که به صورت هشت‎ضلعی ساخته شده و اندرون و گنبد آن سفیدکاری است.5

ویژگی بعدی، داشتن محراب است و این که حرم، خادمانی نیز داشته است. حرم ائمه‎ی بقیع مانند سایر حرم‌ها دارای ضریح، روپوش، چلچراغ، شمعدان و فرش بوده است.

ابن‎جبیر می‌نویسد: قبرشان بزرگ و از سطح زمین بلندتر و دارای ضریحی از چوب می‌باشد که بدیع‎ترین و زیباترین نمونه است از نظر فن و هنر. و نقوشی برجسته از جنس مس بر روی آن ترسیم شده و میخ‌کوبی‌هایی به جالب‌ترین شکل در آن تعبیه شده که نمای آن را زیباتر و جالب‌تر نموده است.6

محمد لبیب مصری که در سال 1327 هـ .ق به مدینه سفر کرده، می‌نویسد: «در آن‎جا گنبدی معروف به «قبه‎السن» قرار دارد که حجره‌ای در آن وجود دارد و در میان آن گودالی است که ادعا می‌کنند، جایگاه افتادن دندان پیامبر (ص)است و ضریح امام حسن(ع) در داخل قبه‌ای است و از فلز ساخته شده است و خطوط فارسی بر آن نقش بسته است. به گمانم از آثار شیعیان عجم باشد.»

تخریب قبور ائمه‎ی بقیع
نخستین ویرانی
نیروهای وهابی به سرکردگی عبدالعزیز بن سعود در سال 1221 هـ .ق بعد از محاصره‎ی طولانی مدینه، ساکنان شهر را در تنگنا قرار دادند و مردم بی‌گناه بی‌شماری را قتل عام کردند.

سپس خادمان آستان پیامبر را یک‎جا جمع کردند و برای آن که محل جمع‎آوری و نگه‎داری هدایا را نشان دهند، آنان را مورد ضرب و شتم قرار دادند. بعد از غارت کردن حرم نبوی، هنگام بازگشت به نجد که محل استقرار وهابیون بود، از بقیع گذشتند .

عبدالعزیز دستور تخریب تمامی بارگاه‎ها را صادر کرد. در این زمان، خلافت عثمانی به والی خود محمدعلی پادشاه دستور داد که حجاز را از سلطه‎ی وهابی‌ها رهایی دهد و کنترل حجاز را به دست گیرد.

پس از جنگی خونین به سال 1227 ق وهابی‌ها شکست سختی خوردند و مردم به بازسازی اماکن متبرکه همت گماشتند.

ویرانی دوم
هشتم شوال سال 1334 ق پس از سلطه‎ی دوباره‎ی ابن‎سعود، و تسلط بر شهر مدینه در ماه رمضان همان سال شیخ عبدالله، قاضی‎القضات را از مکه به مدینه اعزام داشتند تا موضوع تخریب مقابر موجود در مدینه را با علما و سران این شهر مطرح و موافقت آن‎ها را ولو به صورت ظاهری جلب کند و بدین منظور جلسه‌ای تشکیل گردید.

شیخ عبدالله از حاضرین پرسید: «درباره‎ی تخریب این گنبد و بارگاه‌ها چه می‌گویید»؟ بسیاری از آن‎ها از ترس جان‎شان جواب ندادند، بعضی دیگر هم اظهار موافقت کردند.7

وهابی‌ها نیز مردم را با زور اسلحه جمع کرده و به سوی بقیع حرکت دادند و آن‎چه گنبد و ضریح در شهر مدینه و بیرون از شهر بود، ویران کردند.

از جمله‎ی آن‎ها گنبد و بارگاه ائمه‎ی بقیع علیهم‎السلام. گنبدهای متعلق به عبدالله و آمنه، والدین رسول‎الله و حرم دختران و همسران پیامبر و حرم جناب ابراهیم فرزند رسول‎الله و گنبد مالک ابن انس و عثمان نیز تخریب گردید. وهابیون از ترس عواقب کار خود، از تخریب حرم نبوی خودداری کردند.

عکس‎العملها نسبت به تخریب بقیع
با انتشار خبر تخریب بقیع، بخصوص بارگاه امامان مدفون در آن قبرستان، احساسات عمومی در ایران سخت جریحه‌دار شد که منجر به واکنش‌های شدیدی از طرف مقامات عالی‎رتبه‎ی مملکتی از جمله رئیس‎الوزرای وقت شد.

به همین مناسبت مرحوم مدرس در همان روز هشتم شهریور 1304 ش مطابق با دهم صفر 1344 ق در مجلس شورای اسلامی نطقی ایراد کرد و بعد از آن، تشکیل کمیسیون ویژه برای پیگیری موضوع را به شکل جدی دنبال کرد.

مراجع، علما و حوزه‌های علمیه پیوسته با ارسال نامه و مخابره‎ی تلگراف خواستار برخورد قاطع با عوامل تخریب قبور اماکن متبرکه شدند.8

از آن زمان تاکنون اقدامات فراوانی در جهت برداشتن محدودیت‌ها در مورد قبور ائمه‎ی طاهرین صورت گرفته که سفر اخیر حجت الاسلام رفسنجانی به عربستان و مذاکره در جهت برداشتن برخی محدودیتها جهت زائران ایرانی از آخرین اقدامت است.

پی‎نوشت
1. تاریخ حرم ائمه بقیع / ص61.
2. رحله ابن جبیر / ص153.
3. رحله ابن بطوطه / ص89.
4. مراه الحرمین / ص427.
5. سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانی / ص238.
6. رحله ابن جبیر / ص173.
7. تاریخ حرم ائمه بقیع / ص51.
8. همان، ص 54 ـ 52.