کد مطلب : ۳۰۹۵
بقيع در گذر زمان
نويسنده: سيدحجت سجادی‌زاده
پیشینه تاریخی بقیع
بقيع يا بقيع الغرقد يا جنت‌البقيع به دوران قبل از اسلام می‌رسد ولی در کتب تاريخی به روشنی قدمت تاريخی آن مشخص نشده است.
بعد از هجرت مسلمانان به مدینه، باغ بقیع تنها قبرستان مسلمانان شد و مردم ساکن مدشنه قبل از آمدن مسلمانان به آنجا، اجساد مردگان خود را در دو گورستان «بنیحرام» و «بنیسالم» و گاهی نشز در منازل و خانه‌هاشان دفن می‌کردند.
در واقع بقیع اولین مدفن و مزاری است که به دستور پيامبر اسلام توسط مسلمين صدر اسلام به وجود آمده است.
قبرستان بقیع به مرور زمان مدفن تعداد فراوانی از صحابه و تابعین و نیز همسران و دختران و فرزندان و اهل بیت رسول الله(ص) شد. بقیع را بقیع الغرقد هم نامیده‌اند، چون غرقد نام نوعی درخت است که خار فراوانی دارد و از آنجا که در کنار بقیع یا داخل قبرستان چنین درختی می‌روییده بقیع الغرقد نام گرفته است.
بارگاههای بقیع (مدفون شدگان در بقیع)
الف) قبور ائمه
مهمترین دفن شدگان بقیع از دیدگاه شیعیان چهار تن از امامان معصوم می‌باشند که در کنار یکدیگر دفن شده‌اند.
امام حسن مجتبی، امام سجاد، امام باقر و امام صادق علیهمالسلام که در گذشته بر بالای این چهار قبر، قُبِّه‌ای ساخته شده بود.
ب) قبر منسوب به حضرت زهرا(س)
ج) دختران رسول خدا
حضرت رقیه که همسر عثمان بن عفان بود. ام کلثوم که بعد از درگذشت خواهرش رقيه به همسری عثمان درآمد. زينب که همسر ابوالعاص بن ربيع بود.
د) همسران رسول خدا
بیشتر همسران آن حضرت در بقیع مدفون‌اند از جمله: زینب دختر خزیمه، ریحانه فرزند زبیر، ماریه قبطیه، زینب بنت جحش، ام حبیبه دختر ابوسفیان، سوده، عایشه دختر ابوبکر و تعدادی دیگر.
هـ) ابراهیم فرزند پسر رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله
ابراهيم که از ماریه قبطیه به دنیا آمد مورد علاقه فراوان رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله بود و هنوز یک سال از حیات او نگذشته بود که از دنيا رفت و رسول خدا صلی‌الله‌عليه‌و‌آله را در غم فقدانش شديداً غمگين ساخت.
و) فاطمه بنت اسد مادر حضرت علی(ع)
ز) عباس بن عبدالمطلب عموی پیامبر(ص)
دیگر دفن شدگان
اسماعیل فرزند امام صادق(ع)، صفیه دختر عبدالمطلب و عمهی رسول خدا(ص)، عاتکه عمه پیامبر اسلام (که پرستاری از پیامبر در ایام طفولیت را بر عهده داشتند، عبدالله بن جعفر، محمد حنفیه فرزند خواندهی حضرت علی(ع)، عقیل برادر حضرت علی(ع) که بیست سال بزرگتر از حضرت بود.
امالبنین مادر حضرت عباس(ع)، حلیمه سعدیه دایه پیامبر اسلام(ص) و قبور عثمان و مالک ابن انس پیشوای اهل تسنن نیز در بقیع قرار دارد.
حادثۀ تخریب بقیع
حرم ائمۀ بقیع به سال 495 هـ .ق يعنی اواخر قرن پنجم دارای گنبد و بارگاه شده است.
جهانگرد معروف ابنجبير که در قرن هفتم به حجاز سفر کرده، در ديداری که از بقيع داشته است آن را اينگونه توصيف می‌کند:«و آن قبه‌ای مرتفع و سر به فلک کشيده است که در نزدیکی در بقیع واقع شده.2»
در قرن هشتم قمری، بعد از گذشت 150 سال از سفر ابنجبیر، ابنبطوطه سفری به مدینه نموده و مشاهدات خود را اینگونه بیان می‌کند: حرم ائمهی بقیع، قبه‌ای است سر به فلک کشیده و از نظر استحکام، بدیع و اعجابانگیز است.3
در قرن معاصر، صاحب کتاب مرآهالحرمین جناب ابراهیم رفعت پاشا، 19 سال قبل از تخریب حرم ائمهی بقیع سفر حج نموده و توصیفاتی دارد: «عباس و حسن ابن علی و ائمهی سهگانه در زیر یک قبه قرار گرفته‌اند که بزرگتر از همهی قبه‌های موجود در بقیع است.4
در طول تاریخ سه بار بقیع تعمیر شده است. بار اول در سال 519 هـ .ق توسط المستنصر بالله و برای بار سوم در اواخر قرن سیزدهم توسط سلطان محمود غزنوی. کتیبه‌هایی که جهانگردان در سفرهایشان از بقیع خوانده‌اند، گویای این مطلب است.
ویژگی‌های بقیع
قبرستان بقیع دارای دو درب ورودی بوده که یک درب همیشه بسته، و درب دیگر، از صبح تا غروب هر روز بر روی زائران باز بوده است.حرم بقیع حالت هشت ضلعی داشته است.
میرزا محمدحسین فراهانی در سفرنامه‌اش اینگونه آورده است که: اول چهار نفر از ائمهی اثنیعشر صلواتالله علیهم است که در بقعهی بزرگی که به صورت هشتضلعی ساخته شده و اندرون و گنبد آن سفیدکاری است.5
ویژگی بعدی، داشتن محراب است و این که حرم، خادمانی نیز داشته است. حرم ائمهی بقیع مانند سایر حرم‌ها دارای ضریح، روپوش، چلچراغ، شمعدان و فرش بوده است.
ابنجبیر می‌نویسد: قبرشان بزرگ و از سطح زمین بلندتر و دارای ضریحی از چوب می‌باشد که بدیعترین و زیباترین نمونه است از نظر فن و هنر. و نقوشی برجسته از جنس مس بر روی آن ترسیم شده و میخ‌کوبی‌هایی به جالب‌ترین شکل در آن تعبیه شده که نمای آن را زیباتر و جالب‌تر نموده است.6
محمد لبیب مصری که در سال 1327 هـ .ق به مدینه سفر کرده، می‌نویسد: «در آنجا گنبدی معروف به «قبهالسن» قرار دارد که حجره‌ای در آن وجود دارد و در میان آن گودالی است که ادعا می‌کنند، جایگاه افتادن دندان پیامبر (ص)است و ضریح امام حسن(ع) در داخل قبه‌ای است و از فلز ساخته شده است و خطوط فارسی بر آن نقش بسته است. به گمانم از آثار شیعیان عجم باشد.»
تخریب قبور ائمهی بقیع
نخستین ویرانی
نیروهای وهابی به سرکردگی عبدالعزیز بن سعود در سال 1221 هـ .ق بعد از محاصرهی طولانی مدینه، ساکنان شهر را در تنگنا قرار دادند و مردم بی‌گناه بی‌شماری را قتل عام کردند.
سپس خادمان آستان پیامبر را یکجا جمع کردند و برای آن که محل جمعآوری و نگهداری هدایا را نشان دهند، آنان را مورد ضرب و شتم قرار دادند. بعد از غارت کردن حرم نبوی، هنگام بازگشت به نجد که محل استقرار وهابیون بود، از بقیع گذشتند .
عبدالعزیز دستور تخریب تمامی بارگاه‌ها را صادر کرد. در این زمان، خلافت عثمانی به والی خود محمدعلی پادشاه دستور داد که حجاز را از سلطهی وهابی‌ها رهایی دهد و کنترل حجاز را به دست گیرد.
پس از جنگی خونین به سال 1227 ق وهابی‌ها شکست سختی خوردند و مردم به بازسازی اماکن متبرکه همت گماشتند.
ویرانی دوم
هشتم شوال سال 1334 ق پس از سلطهی دوبارهی ابنسعود، و تسلط بر شهر مدینه در ماه رمضان همان سال شیخ عبدالله، قاضیالقضات را از مکه به مدینه اعزام داشتند تا موضوع تخریب مقابر موجود در مدینه را با علما و سران این شهر مطرح و موافقت آنها را ولو به صورت ظاهری جلب کند و بدین منظور جلسه‌ای تشکیل گردید.
شیخ عبدالله از حاضرین پرسید: «دربارهی تخریب این گنبد و بارگاه‌ها چه می‌گویید»؟ بسیاری از آنها از ترس جانشان جواب ندادند، بعضی دیگر هم اظهار موافقت کردند.7
وهابی‌ها نیز مردم را با زور اسلحه جمع کرده و به سوی بقیع حرکت دادند و آنچه گنبد و ضریح در شهر مدینه و بیرون از شهر بود، ویران کردند.
از جملهی آنها گنبد و بارگاه ائمهی بقیع علیهمالسلام. گنبدهای متعلق به عبدالله و آمنه، والدین رسولالله و حرم دختران و همسران پیامبر و حرم جناب ابراهیم فرزند رسولالله و گنبد مالک ابن انس و عثمان نیز تخریب گردید. وهابیون از ترس عواقب کار خود، از تخریب حرم نبوی خودداری کردند.
عکسالعملها نسبت به تخریب بقیع
با انتشار خبر تخریب بقیع، بخصوص بارگاه امامان مدفون در آن قبرستان، احساسات عمومی در ایران سخت جریحه‌دار شد که منجر به واکنش‌های شدیدی از طرف مقامات عالیرتبهی مملکتی از جمله رئیسالوزرای وقت شد.
به همین مناسبت مرحوم مدرس در همان روز هشتم شهریور 1304 ش مطابق با دهم صفر 1344 ق در مجلس شورای اسلامی نطقی ایراد کرد و بعد از آن، تشکیل کمیسیون ویژه برای پیگیری موضوع را به شکل جدی دنبال کرد.
مراجع، علما و حوزه‌های علمیه پیوسته با ارسال نامه و مخابرهی تلگراف خواستار برخورد قاطع با عوامل تخریب قبور اماکن متبرکه شدند.8
از آن زمان تاکنون اقدامات فراوانی در جهت برداشتن محدودیتها در مورد قبور ائمهی طاهرین صورت گرفته که سفر اخیر حجت الاسلام رفسنجانی به عربستان و مذاکره در جهت برداشتن برخی محدودیتها جهت زائران ایرانی از آخرین اقدامت است.
پینوشت
1. تاریخ حرم ائمه بقیع / ص61.
2. رحله ابن جبیر / ص153.
3. رحله ابن بطوطه / ص89.
4. مراه الحرمین / ص427.
5. سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانی / ص238.
6. رحله ابن جبیر / ص173.
7. تاریخ حرم ائمه بقیع / ص51.
8. همان، ص 54 ـ 52.
بقيع يا بقيع الغرقد يا جنت‌البقيع به دوران قبل از اسلام می‌رسد ولی در کتب تاريخی به روشنی قدمت تاريخی آن مشخص نشده است.
بعد از هجرت مسلمانان به مدینه، باغ بقیع تنها قبرستان مسلمانان شد و مردم ساکن مدشنه قبل از آمدن مسلمانان به آنجا، اجساد مردگان خود را در دو گورستان «بنیحرام» و «بنیسالم» و گاهی نشز در منازل و خانه‌هاشان دفن می‌کردند.
در واقع بقیع اولین مدفن و مزاری است که به دستور پيامبر اسلام توسط مسلمين صدر اسلام به وجود آمده است.
قبرستان بقیع به مرور زمان مدفن تعداد فراوانی از صحابه و تابعین و نیز همسران و دختران و فرزندان و اهل بیت رسول الله(ص) شد. بقیع را بقیع الغرقد هم نامیده‌اند، چون غرقد نام نوعی درخت است که خار فراوانی دارد و از آنجا که در کنار بقیع یا داخل قبرستان چنین درختی می‌روییده بقیع الغرقد نام گرفته است.
بارگاههای بقیع (مدفون شدگان در بقیع)
الف) قبور ائمه
مهمترین دفن شدگان بقیع از دیدگاه شیعیان چهار تن از امامان معصوم می‌باشند که در کنار یکدیگر دفن شده‌اند.
امام حسن مجتبی، امام سجاد، امام باقر و امام صادق علیهمالسلام که در گذشته بر بالای این چهار قبر، قُبِّه‌ای ساخته شده بود.
ب) قبر منسوب به حضرت زهرا(س)
ج) دختران رسول خدا
حضرت رقیه که همسر عثمان بن عفان بود. ام کلثوم که بعد از درگذشت خواهرش رقيه به همسری عثمان درآمد. زينب که همسر ابوالعاص بن ربيع بود.
د) همسران رسول خدا
بیشتر همسران آن حضرت در بقیع مدفون‌اند از جمله: زینب دختر خزیمه، ریحانه فرزند زبیر، ماریه قبطیه، زینب بنت جحش، ام حبیبه دختر ابوسفیان، سوده، عایشه دختر ابوبکر و تعدادی دیگر.
هـ) ابراهیم فرزند پسر رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله
ابراهيم که از ماریه قبطیه به دنیا آمد مورد علاقه فراوان رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله بود و هنوز یک سال از حیات او نگذشته بود که از دنيا رفت و رسول خدا صلی‌الله‌عليه‌و‌آله را در غم فقدانش شديداً غمگين ساخت.
و) فاطمه بنت اسد مادر حضرت علی(ع)
ز) عباس بن عبدالمطلب عموی پیامبر(ص)
دیگر دفن شدگان
اسماعیل فرزند امام صادق(ع)، صفیه دختر عبدالمطلب و عمهی رسول خدا(ص)، عاتکه عمه پیامبر اسلام (که پرستاری از پیامبر در ایام طفولیت را بر عهده داشتند، عبدالله بن جعفر، محمد حنفیه فرزند خواندهی حضرت علی(ع)، عقیل برادر حضرت علی(ع) که بیست سال بزرگتر از حضرت بود.
امالبنین مادر حضرت عباس(ع)، حلیمه سعدیه دایه پیامبر اسلام(ص) و قبور عثمان و مالک ابن انس پیشوای اهل تسنن نیز در بقیع قرار دارد.
حادثۀ تخریب بقیع
حرم ائمۀ بقیع به سال 495 هـ .ق يعنی اواخر قرن پنجم دارای گنبد و بارگاه شده است.
جهانگرد معروف ابنجبير که در قرن هفتم به حجاز سفر کرده، در ديداری که از بقيع داشته است آن را اينگونه توصيف می‌کند:«و آن قبه‌ای مرتفع و سر به فلک کشيده است که در نزدیکی در بقیع واقع شده.2»
در قرن هشتم قمری، بعد از گذشت 150 سال از سفر ابنجبیر، ابنبطوطه سفری به مدینه نموده و مشاهدات خود را اینگونه بیان می‌کند: حرم ائمهی بقیع، قبه‌ای است سر به فلک کشیده و از نظر استحکام، بدیع و اعجابانگیز است.3
در قرن معاصر، صاحب کتاب مرآهالحرمین جناب ابراهیم رفعت پاشا، 19 سال قبل از تخریب حرم ائمهی بقیع سفر حج نموده و توصیفاتی دارد: «عباس و حسن ابن علی و ائمهی سهگانه در زیر یک قبه قرار گرفته‌اند که بزرگتر از همهی قبه‌های موجود در بقیع است.4
در طول تاریخ سه بار بقیع تعمیر شده است. بار اول در سال 519 هـ .ق توسط المستنصر بالله و برای بار سوم در اواخر قرن سیزدهم توسط سلطان محمود غزنوی. کتیبه‌هایی که جهانگردان در سفرهایشان از بقیع خوانده‌اند، گویای این مطلب است.
ویژگی‌های بقیع
قبرستان بقیع دارای دو درب ورودی بوده که یک درب همیشه بسته، و درب دیگر، از صبح تا غروب هر روز بر روی زائران باز بوده است.حرم بقیع حالت هشت ضلعی داشته است.
میرزا محمدحسین فراهانی در سفرنامه‌اش اینگونه آورده است که: اول چهار نفر از ائمهی اثنیعشر صلواتالله علیهم است که در بقعهی بزرگی که به صورت هشتضلعی ساخته شده و اندرون و گنبد آن سفیدکاری است.5
ویژگی بعدی، داشتن محراب است و این که حرم، خادمانی نیز داشته است. حرم ائمهی بقیع مانند سایر حرم‌ها دارای ضریح، روپوش، چلچراغ، شمعدان و فرش بوده است.
ابنجبیر می‌نویسد: قبرشان بزرگ و از سطح زمین بلندتر و دارای ضریحی از چوب می‌باشد که بدیعترین و زیباترین نمونه است از نظر فن و هنر. و نقوشی برجسته از جنس مس بر روی آن ترسیم شده و میخ‌کوبی‌هایی به جالب‌ترین شکل در آن تعبیه شده که نمای آن را زیباتر و جالب‌تر نموده است.6
محمد لبیب مصری که در سال 1327 هـ .ق به مدینه سفر کرده، می‌نویسد: «در آنجا گنبدی معروف به «قبهالسن» قرار دارد که حجره‌ای در آن وجود دارد و در میان آن گودالی است که ادعا می‌کنند، جایگاه افتادن دندان پیامبر (ص)است و ضریح امام حسن(ع) در داخل قبه‌ای است و از فلز ساخته شده است و خطوط فارسی بر آن نقش بسته است. به گمانم از آثار شیعیان عجم باشد.»
تخریب قبور ائمهی بقیع
نخستین ویرانی
نیروهای وهابی به سرکردگی عبدالعزیز بن سعود در سال 1221 هـ .ق بعد از محاصرهی طولانی مدینه، ساکنان شهر را در تنگنا قرار دادند و مردم بی‌گناه بی‌شماری را قتل عام کردند.
سپس خادمان آستان پیامبر را یکجا جمع کردند و برای آن که محل جمعآوری و نگهداری هدایا را نشان دهند، آنان را مورد ضرب و شتم قرار دادند. بعد از غارت کردن حرم نبوی، هنگام بازگشت به نجد که محل استقرار وهابیون بود، از بقیع گذشتند .
عبدالعزیز دستور تخریب تمامی بارگاه‌ها را صادر کرد. در این زمان، خلافت عثمانی به والی خود محمدعلی پادشاه دستور داد که حجاز را از سلطهی وهابی‌ها رهایی دهد و کنترل حجاز را به دست گیرد.
پس از جنگی خونین به سال 1227 ق وهابی‌ها شکست سختی خوردند و مردم به بازسازی اماکن متبرکه همت گماشتند.
ویرانی دوم
هشتم شوال سال 1334 ق پس از سلطهی دوبارهی ابنسعود، و تسلط بر شهر مدینه در ماه رمضان همان سال شیخ عبدالله، قاضیالقضات را از مکه به مدینه اعزام داشتند تا موضوع تخریب مقابر موجود در مدینه را با علما و سران این شهر مطرح و موافقت آنها را ولو به صورت ظاهری جلب کند و بدین منظور جلسه‌ای تشکیل گردید.
شیخ عبدالله از حاضرین پرسید: «دربارهی تخریب این گنبد و بارگاه‌ها چه می‌گویید»؟ بسیاری از آنها از ترس جانشان جواب ندادند، بعضی دیگر هم اظهار موافقت کردند.7
وهابی‌ها نیز مردم را با زور اسلحه جمع کرده و به سوی بقیع حرکت دادند و آنچه گنبد و ضریح در شهر مدینه و بیرون از شهر بود، ویران کردند.
از جملهی آنها گنبد و بارگاه ائمهی بقیع علیهمالسلام. گنبدهای متعلق به عبدالله و آمنه، والدین رسولالله و حرم دختران و همسران پیامبر و حرم جناب ابراهیم فرزند رسولالله و گنبد مالک ابن انس و عثمان نیز تخریب گردید. وهابیون از ترس عواقب کار خود، از تخریب حرم نبوی خودداری کردند.
عکسالعملها نسبت به تخریب بقیع
با انتشار خبر تخریب بقیع، بخصوص بارگاه امامان مدفون در آن قبرستان، احساسات عمومی در ایران سخت جریحه‌دار شد که منجر به واکنش‌های شدیدی از طرف مقامات عالیرتبهی مملکتی از جمله رئیسالوزرای وقت شد.
به همین مناسبت مرحوم مدرس در همان روز هشتم شهریور 1304 ش مطابق با دهم صفر 1344 ق در مجلس شورای اسلامی نطقی ایراد کرد و بعد از آن، تشکیل کمیسیون ویژه برای پیگیری موضوع را به شکل جدی دنبال کرد.
مراجع، علما و حوزه‌های علمیه پیوسته با ارسال نامه و مخابرهی تلگراف خواستار برخورد قاطع با عوامل تخریب قبور اماکن متبرکه شدند.8
از آن زمان تاکنون اقدامات فراوانی در جهت برداشتن محدودیتها در مورد قبور ائمهی طاهرین صورت گرفته که سفر اخیر حجت الاسلام رفسنجانی به عربستان و مذاکره در جهت برداشتن برخی محدودیتها جهت زائران ایرانی از آخرین اقدامت است.
پینوشت
1. تاریخ حرم ائمه بقیع / ص61.
2. رحله ابن جبیر / ص153.
3. رحله ابن بطوطه / ص89.
4. مراه الحرمین / ص427.
5. سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانی / ص238.
6. رحله ابن جبیر / ص173.
7. تاریخ حرم ائمه بقیع / ص51.
8. همان، ص 54 ـ 52.
