جمعگرایی ایرانی در عزاداری حسینی
ظهر امروز به همت بسیج دانشجویی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، نشستی تحت عنوان «جمعگرایی ایرانی در عزاداری حسینی» با حضور دکتر محمدرضا جوادی یگانه برگزار شد.
جوادی یگانه صحبت‌هایش را با قیاس فردگرایی و جمعگرایی آغاز کرد و به مفهوم این دو واژه اشاره کرد. وی با تشریح نظریات تریاندیس درباره فردگرایی و جمعگرایی گفت: فردگرایی در ایران ریشه دارد و معنای آنکه می‌گویند ایرانیان اهل کار جمعی نیستند و علت عدم وجود احزاب در ایران از همین فرهنگ نشأت می‌‌‌گیرد.
دکتر جوادی یگانه از فردگرایی افراطی و نیز جمعگرایی احساسی انتقاد کرد و این دو را به موازات یکدیگر و با تاثیر منفی خواند. این مدرس دانشگاه اضافه کرد آنچه در ایران از فردگرایی و جمعگرایی سراغ داریم به فردگرایی افراطی یا خودمداری و نیز به جمعگرایی احساسی و غیرعقلانی یا همان قبیله‌گرایی نزدیک است.
جوادی یگانه با مثال طنزی در این‌باره گفت: در ایران اگر یک نفر باشد، تنهاست، اگر دو نفر باشند، حزب می‌زنند و اگر سه نفر شوند، انشعاب خواهند کرد. وی تشریح کرد خاص‌گرایی و پارتی‌بازی مفهومی از خودگرایی افراطی در کشورمان است و افزود: مفاهیمی نظیر همشهری بودن و فامیل بودن، به جمعگرایی احساسی نزدیک است.
این استاد جامعه‌شناس مثال گفته‌هایش را با عدم وجود یک تشکل جمعی میان ایرانیان خارج از کشور تکمیل کرد و گفت: این مسئله به دلیل فقدان روحیه کار جمعی در ایرانیان است.
جوادی یگانه حرف‌هایش را با مثالی از سطوح بالای جامعه مستند کرد و گفت: در سیستم دولتی نیز پارتی‌بازی رواج دارد و حتی با عوض شدن یک رئیس جمهور، فرد منتخب یک اتوبوس آدم همراه خود می‌آورد و می‌برد.
این استاد دانشگاه با ذکر این نکته که به هر حال ما ایرانیان به شدت خودمدار هستیم افزود: اما علی‌رغم این خودمداری شدید در جامعه ایران، که نمی‌توان منکر آن شد، در بحث عزاداری‌های ماه محرم، ما با پدیده دیگری مواجه هستیم که عملی است جمعی و مطلقا غیرفردی.
دکتر جوادی یگانه در توضیح گفته‌های خود، به جمعی بودن این پدیده در تمام سطوح جامعه اشاره کرد و گفت: در ایام محرم افراد با تغییر ظاهر چهره و پوشش‌شان، در خانه‌ها، محلات کوچک، محلات بزرگ و سطح شهر و کل کشور، هماهنگ و همزمان عزاداری می‌کنند و این مناسکی است جمعی که خبر از جمعگرایی ایرانیان در عزاداری‌های ماه محرم‌شان می‌دهد.
جوادی یگانه گفت: علی‌رغم خودمداری ایرانیان در کلیه امور زندگی، این پدیده با سایر رفتارهای جامعه ایران سازگار و قابل قیاس نیست.
این استاد جامعه‌شناسی، عزاداری ایرانیان را نمونه کامل یک عمل جمعی نامید و تشریح کرد: مختص نبودن این رفتار به گروه یا طبقه خاص، دربرگیری تمام سطوح جامعه، داشتن مکان و زمان مشخص برای عزاداری و آداب و شئون ویژه مراسم، از عناصر یک رفتار جمعی است که ایرانیان آن را در ایام محرم به خوبی و به مثبت‌ترین شکل پیاده می‌کنند. او این رفتار را رفتاری توسعه یافته خواند و گفت: هر چند ما ایرانیان به عنوان یک جامعه، رفتارهای ضدتوسعه بسیاری از خود نشان می‌دهیم اما، در برگزاری مراسم عزاداری محرم در همه سطوح رفتاری توسعه یافته داریم.
جوادی یگانه با اشاره به اینکه مراسم عزاداری محرم ایرانیان آداب روشنی دارد گفت: افراد زیادی در مکانی خاص گرد هم می‌‌آیند و به این آداب آگاهی دارند، موقعیت و جایگاه هر فرد در مراسم مشخص است و زمان سخنرانی و مداحی، سینه‌زنی و روضه‌خوانی نیز تعیین شده و هماهنگ است و این همان روحیه جمعگرایی است که در عزاداری ایرانیان علی‌رغم دیگر مواقع، دیده می‌شود.
وی گفت: ما در این بخش از جمعگرایی بسیار منظم هستیم و به مراسم «نخل‌برداری» ایام محرم در یزد اشاره کرد و افزود: این مراسم به شدت منظم است؛ افرادی که قرار است زیر نخل را بگیرند، مشخص و از پیش تعیین شده و ثابت هستند، فردی که هدایت نخل را به عهده دارد معین و این سنت را به ارث برده است و کسانی که قرار است سخنرانی کرده یا مداحی کنند نیز قبل از مراسم تعیین شده‌اند و مکان و زمان سخنرانی‌شان، مشخص است.
این مدرس دانشگاه با تأکید بر آنکه، ما بر عکس تمام جنبه‌های دیگر رفتار ایرانیان، در عزاداری ایام محرم، رفتار جمعی درستی داریم گفت: در سوگواری محرم جمعگرایی مثبتی وجود دارد که شکل احساسی و قبیله‌گرایی ندارد به طوری که این روح جمعی، آنقدر قوی بوده است که هر تلاشی برای تغییر آن موثر نبوده و جواب نداده است.
جوادی یگانه با تمرکز ویژه بر قمه‌زنی به عنوان یک رفتار غیرقانونی، تصریح کرد: هر چند به گمان من نیز این شیوه عزاداری نادرست است اما تلاشی که برای حذف آن صورت گرفت، غلط بوده و تاثیر نداشته است.
وی با توضیح اینکه ایرانیان هر سال مراسم عزاداری محرم را به شیوه خود بازتولید کرده و زنده نگه می‌دارند از دخالت سیستم، با اعمال فشار و زور از جانب نیروی انتظامی، پلیس و دولت انتقاد کرد و آن را روشی نامناسب و غلط نامید و افزود: رفتارهایی که اخیرا برای تغییر دادن سنت‌های عزاداری در کشورمان، نظیر حذف تمثال و قمه‌زدن، صورت گرفته است، به دلیل دخالت سیستم، منجر به اصلاح آن نشده و نخواهد شد.
یگانه گفت: شکی نیست که عزاداری محرم بی‌نقص نیست و اشکالاتی بر آن وارد است اما خطا اینجاست که ما تنها بر روی این نقایص و نکات منفی تمرکز کرده و به آسیب‌شناسی آن می‌پردازیم و هرگز به عنوان یک شاهد صرف به نکات مثبت آن نظیر روحیه جمعگرایی شکل گرفته در عزاداری‌ها نپرداخته‌ایم.
این استاد جامعه‌شناسی به سی‌دی توزیع شده در کشور که به تعداد بسیار زیادی در اختیار هیئات مذهبی قرار گرفته است اشاره کرد و گفت در این سی‌دی به طرح شبهات و نقایص موجود در عزاداری‌ها پرداخته شده است. وی با انتقاد از این نوع نگاه گفت: بهتر است به جای آنکه مانع از پخش ترانه‌هایی که مبتذل خوانده می‌شوند یا تمثال‌هایی که چاپ آنها را جرم تلقی کرده‌اند، بشویم، به تولید ترانه و شعر‌های خوب و چاپ پوستر‌های مناسب و طراحی آنها بپردازیم.
جوادی یگانه با یادآوری آنکه امام خمینی(ره) نیز در سال ۴۲و ۵۷ با بهره‌گیری از عزاداری‌های حسینی، مردم را پله پله به انقلاب دعوت کرد تا سرانجام در راهپیمایی‌های عاشورا و تاسوعای سال ۵۷ روح انقلاب شکل بگیرد گفت: جمله <این محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است> را امام با اشاره به همین محرم و صفری که نقص هم دارد و همین عزاداری‌ها گفته‌اند.
این مدرس دانشگاه به حج که بزرگترین اجتماع انسانی است، از دو زاویه پرداخت. وی گفت: می‌شود حضور سه میلیون نفر در مکانی واحد را با این دید نگاه کرد که انبوه زباله تولید می‌شود و آلودگی افزایش پیدا خواهد کرد و نیز می‌شود از زاویه دیگر به عنوان یک رفتار جمعی باشکوه، هماهنگ و منظم به آن نگاه کرد.
دکتر جوادی یگانه مثال حج را به دو نوع نگاهی که از عزاداری‌های محرم در کشورمان وجود دارد گره زد و گفت: می‌توان عزاداری‌ها محرم را یک رفتار جمعی مثبت قلمداد کرد و نیز می‌توان آن را با نقایص و شبهات بسیار طرح و به آن انتقاد کرد.
این استاد جامعه‌شناس گفت آنچه هم‌اکنون برای اصلاح کردن برخی سنت‌های عزاداری در کشورمان در حال اجراست نادرست و غلط است و نباید سیستم و حکومت در تغییر دادن و اصلاح سنت‌ها دخالت کند. وی تشریح کرد که به منظور تغییر دادن و اصلاح آنچه غلط است نیروی‌های ارشادی و انتظامی نمی‌بایست وارد شوند بلکه دستکاری سنت، می‌بایست از طریق مرجعیت و نهادهای دینی نظیر مراجع، علما و مداحان صورت گیرد. در عین آنکه نباید نقایص و نکات منفی موجود در عزاداری‌های را پررنگ کرد.
جوادی یگانه با تأکید بر اینکه زندگی مردم را باید از حکومت جدا کرد، گفت: البته جایگاه مرجعیت در این مقوله دو بخشی است و برای دستکاری سنت‌ها، نهادهای دینی باید وارد عمل شوند.
جوادی یگانه هر چند خود به سنت قمه‌زنی اعتقاد ندارد و آن را غلط می‌داند اما دخالت نیروی انتظامی برای جلوگیری از عزاداری سنتی مردم را نادرست خواند و گفت می‌توان از این سنت به شیوه‌ای که کم ضررتر است استفاده کرد و آن را اصلاح نمود. وی در این باره توضیح داد که این گونه مسائل می‌بایست در حضور فقیه و مراجع طرح شده و مراجع را با نقطه نظرات این‌چنینی آشنا کرد.
دکتر جوادی یگانه با طرح این پرسش که چرا این روحیه جمعگرایی در سایر بخش‌های زندگی ایرانیان دیده نمی‌شود، گفت: به نظر می‌رسد در سایر امور نفعی است که افراد نگران دست نیافتن به آن هستند در حالی که در عزاداری‌ها نفعی در کار نیست و افراد با خلوص کامل در عزاداری‌ها وارد می‌شوند؛ ضمن آنکه در عزاداری‌ها همه چیز سنتی است و عناصر مدرن که زندگی امروزه بشر را احاطه کرده‌اند در آن دخالتی ندارد؛ لذا ایرانیان تنها در مقوله عزاداری محرم جمعگرایی مثبت از خود نشان می‌دهند.
یگانه در پایان سخنانش مجددا متذکر شد که حکومت صلاحیت دخالت و دستکاری در سنت‌ها را ندارد و این مهم می‌بایست بر عهده نهادهای دینی و مرجعیت گذاشته شود. وی دخالت نیروی انتظامی را در این امور، همانند دخالت آژان‌ها در حکومت گذشته برای کشف حجاب و از سر درآوردن چادر زنان دانست و گفت، باید به خاطر بسپاریم که افراد پلیس نیز، از همین مردم و با همین علایق هستند.
دکتر جوادی یگانه از گسترش سنت و نهاد دین در دوره آیت الله بروجردی سخن گفت و افزود: روحانیت همیشه بی‌حفاظ است و با مردم فاصله‌ای ندارد اما پلیس در همه تاریخ با مردم فاصله و حفاظ داشته است، لذا برای اصلاح امور دینی باید روحانیت دخالت کند، نه حکومت.
محمدرضا جوادی یگانه با ابراز تاسف از عدم وجود روحیه جمعگرایی در میان ایرانیان، گفت: من ادعا نمی‌کنم که سنت ما بدون نقص و کاملا درست است اما آنقدری که جاهای دیگر نقص هست در سنت‌مان نیست.
