کد مطلب : ۱۳۵۷۴
درباره سید محمد حسین فضل‌الله
فرهنگ: سيد محمد حسين فضل الله در سال ۱۹۳۵م (۱۳۵۴ق) در نجف اشرف در خانواده روحانى ديده به جهان گشود. تحت اشراف پدرش سيد عبدالروف فضل الله –از مراجع مذهبى شيعه- مراحل تربيت و تعليم را به شيوه اى كه در آن زمان مرسوم بود گذراند.
در دوره كودكى وارد مكتب خانه شد تا خواندن و نوشتن و قرائت قرآن را بياموزد. اما فضاى خشن مكتب خانه كه تحت اداره افراد كهنسال بود با مزاجش سازگار نيامد و حتى آثار منفى بر روحيه‌اش گذارد. به زودى وارد مدرسه‌اى شد كه مركزى با نام (منتدى النشر) به سبك جديد تاسيس كرده بود. وى وارد كلاس سوم اين دبستان شد و زمانى كه كلاس چهارم را مى‌گذراند، دبستان را هم ترك گفت و در سن نه سالگى تحصيلات حوزوى اش را آغاز كرد. هم‌زمان با تحصيلات حوزوى و به تناسب سن و ذهنيت خويش به فضاى پيرامون و اوضاع زمانه توجه داشت و انديشه‌ها و دغدغه‌هاى فرهنگى و سياسى زمانه اش را از طريق مجلات مصر و لبنان و روزنامه هاى عراقى پى گيرى مى‌كرد.
سيد محمد حسين مرسوم حوزوى از صرف و نحو و معانى و بيان تامنطق و اصول فقه را نزد پدر خود فراگرفت و در اين مرحله استادى غير از پدرش نداشت. تا اين كه براى فراگير جلد دوم كتاب كفاية الاصول به محضر يكى از اساتيد ايرانى اش به نام شيخ مجتبى لنكرانى مى‌شتابد.
با اتمام كتاب كفاية الاصول به درس خارج مراجع أن دوره مانند سيد ابوالقاسم خويى، سيد محسن حكيم، سيد محمود شاهرودى و شيخ حسين حلى راه يافت و در كنار دروس خارج اصول فقه و فقه، بخشى از كتاب (الاسفار الارهم) معروف به (حكمت متعاليه) ملاصدرا شيرازى را نزد ملاصدرا بادكوبه‌اى فرا گرفت و مدت پنج سال نيز اين درس را از سيد محمد باقر صدر فراگرفت. استادش سيد ابوالقاسم خويى به او توصيه كرده بود تا اين درس را به طور جدى پيگيرى كند.
فضل الله در سال ۱۹۵۲م در سن هفده سالگى براى نخستين بار به قصد ديد و بازديد خانوادگى به لبنان رفت و در اين سفر كه هم زمان با اربعين درگذشت سيد محسن امين عاملى بود قصيده‌اى در رثاى او سرود و در آيين يادبود او قرائت كرد. وى در اين قصيده بسيارى از مسايل سياسى روز و از جمله مساله وحدت و بيدارى اسلامى و مهاجرت جوانان را مطرح و استعمار فرانسه را تقبيح كرد. روزنامه‌هاى آن روز لبنان اين قصيده را تحريك كننده و احساس برانگيز توصيف كردند.
در سال ۱۹۶۶م جمعى از موسسان انجمن مذهبى «اسرة التآخى» منطقه نبعه در حاشيه شرقى بيروت از فضل‌الله دعوت كردند تا در آن منطقه رحل اقامت افكند.
وى اين دعوت را پذيرفت و در همين سال به قصد اقامت دائم به وطن اصلى خويش بازگشت.
اساتيد
۱. سيد عبدالروف فضل الله (پدر سيد محمد حسين)
وى در سال ۱۳۲۵ در جبل عامل زاده شد. براى تحصيل علوم دينى به نجف هجرت كرد و مراتب علم و كمال را نزد ميرزا افتاح شهيدى، سيد ابوالحسن اصفهانى و سيد عبدالهادى شيرازى گذراند. سپس حلقه تدريس داير كرد و پس از سال‌ها تدريس در حوزه علميه نجف به لبنان بازگشت. او مرجع مذهبى بسيارى از شيعيان و به ويژه شيعيان جبل عامل در جنوب لبنان بود.
۲. سيد ابوالقاسم خويى
در سال ۱۳۱۷ق زاده شد و در سال ۱۳۱۸ همراه خانواده به نجف اشرف مهاجرت كرد. وى نزد اساتيدى چون شيخ الشريعه اصفهانى محقق (ضياء الدين) عراقى، محمد حسين اصفهانى كمپانى، شيخ محمد حسين نائينى، شيخ محمد جواد بلاغى نجفى، و سيد حسين بادكوبه‌اى مراتب تحصيلات حوزوى را طى كرد و به مرتبه مرجعيت شيعه و زعامت حوزه علميه نجف رسيد.
۳. سيد محسن حكيم
در سال ۱۳۰۶ق در نجف زاده شد. دروس حوزوى را نزد اساتيدى چون ملا محمد كاظم خراسانى، شيخ محمد حسين نائينى و محقق عراقى گذراند و به مرتبه مرجعيت شيعه دست يافت.
۴. سيد محمود شاهرودى
در سال ۱۳۰۱ در يكى از روستاهاى شاهرود زاده شد . براى كسب علوم دينى به نجف اشرف كوچيد و در محضر درس ملا محمد كاظم خراسانى و محقق عراقى و شيخ محمد حسين نائينى حضور يافت. وى كه از موقعيت ممتاز نزد استادش نائينى برخوردار بود از مراجعى است كه مرجعيتشان در آفاق جهان شيعه فراگسترده شد. او در سال ۱۳۹۶ق چشم از جهان فرو بست.
۵. شيخ حسين حلّى
از فقهاى مشهور نجف بود كه بيش‌ترين تحصيل خود را نزد ميرزا محمد حسين نائينى گذراند. مقام علمى وى در حد مرجعيت بود اما روحيه زاهدانه‌اش مانع مى‌شد كه او خود را در اين عرصه مطرح كند. وى در سال ۱۳۹۶م درگذشت.
۶. شيخ صدرا بادكوبه‌اى معروف به ملاصدرا قفقازى
در سال ۱۳۱۶م دريكى از روستاهاى بادكوبه به دنيا آمد. پس از گذراندن مراحل مقدماتى نزد عموى خويش در سال ۱۳۴۸ به نجف هجرت كرد و در درس ميرزا محمد حسين نايينى و سيد ابوالحسن اصفهانى حضور يافت. وى در مدتى بيش از چهل سال در نجف به تدريس سطح و فلسفه اشتغال داشت و در سال ۱۳۹۳ق درگذشت.
۷. سيد محمد سعيد فضل الله (عموى سيد محمد حسين)
در سال ۱۳۱۶ق چشم بر جهان گشود. در سال ۱۳۳۷ به نجف عزيمت كرد و در دروس ميرزا محمد حسين نايينى و ميرزا فتاح شهيدى تبريزى و سيد ابوالحسن اصفهانى و سيد عبدالهادى حضور يافت. با آن كه اسباب مرجعيت برايش فراهم بود، اما وى به سبب روحيه زاهدانه‌اش از قبول آن امتناع ورزيد. وى تاثير فراوانى در شكل‌گيرى شخصيت علمى و اخلاقى سيد محمد حسين داشت.
پويش فرهنگى و علمى
سيد محمد حسين فضل الله از سال‌هاى نخست نوجوانى، در كنار استمرار تحصيلات حوزوى مطالعات و فعاليت‌هايى را پى گرفت كه در محيط بسته حوزه علميه نجف چندان پذيرفته نبود. وى با تعميق و تداوم مطالعات ادبى و قرائت مجلاتى چون مجله الكاتب طه حسين اندك اندك به وجود قريحه شعر در نهاد خويش پى برد و شروع به سرودن شعر كرد. بعدها اين قريحه چندان در او شكفت كه حاصل آن در قالب سه ديوان شعر منتشر شد.
در سال (۱۳۸۰ق) «جماعة العلما»اى نجف مجله‌اى فرهنگى – اسلامى را راه‌اندازى كردند كه سيد محمد حسين فضل‌الله در كنار سيد محمد باقر صدر و شيخ محمد مهدى شمس‌الدين از مديران آن بود و سرمقاله‌هاى سال دوم اين مجله را با عنوان (كلمتنا) (سخن ما) به رشته تحرير درآورد.
سرمقاله نخست انتشار اين مجله را سيد محمد باقر با عنوان (رسالتنا) (رسالت ما) نگاشته است.
فضل‌الله به مدت ۶ سال به نگارش مقاله و تاليف كتاب ادامه داد و در كنار سيد محمد باقر صدر در تشكيل جنبشى شيعى در عراق نقش ايفا كرد. حاصل رايزنى‌ها و هم‌فكرى‌هاى فضل الله و صدر، پيدايى نخستين جنبش اسلامى شيعى در عراق با نام حزب الدعوة الاسلاميه بود. تا آن زمان جامعه سنى عراق از چند حزب و جنبش –مانند اخوان المسلمين و حزب التحرير الاسلامى- برخوردار بود. فضل‌الله كتاب‌هاى (قضايانا على ضوء الاسلام) و (اسلوب الدعوة فى القرآن) را در چنين مرحله‌اى نگاشته است.
وى پس از بازگشت به لبنان در سال ۱۹۶۶م فعاليت‌هاى علمى، فرهنگى و اجتماعى گسترده‌اى را در لبنان به راه انداخت كه امروزه پس از ۴۵ سال از آغاز اين فعاليت‌ها كارنامه پربارى از آن در ابعاد مختلف مشهود است.
وى با برگزارى جلسات تفسير و وعظ دينى و اخلاقى و برنامه‌هاى پاسخ به پرسش‌ها- كه هنوز هم به صورت منظم تداوم دارد- توانست تحول عظيمى در چندين نسل پديد آورد و چنان كه خود مى‌گويد: افتخار تربيت غالب نيروهاى مبارز و فعالان مذهبى شيعه را از آن خود نمايد.
تأسيس حوزه علوم دينى به نام «المعهد الشرعى الاسلامى» به هدف پرورش طلاب علوم دينى بخش ديگرى از فعاليت‌هاى فرهنگى و علمى سيد محمد حسين فضل‌الله است. وى در اين مدرسه تدريس درس خارج اصول وفقه را برعهده دارد. بسيارى از شخصيت‌هاى جنبش مقاومت اسلامى لبنان تربيت شده اين مدرسه هستند. شهيد شيخ راغب حرب از نخستين طلاب اين مدرسه بود.
وى علاوه بر «المعهد الشرعى» كه در شهر بيروت واقع است، حوزه علميه ويژه زنان را نيز در بيروت و حوزه‌اى نيز در صور و حوزه المرتضى در دمشق (سيده زينب) را تاسيس كرده است.
تأليفات:
از سيد محمد حسين فضل الله تاكنون بيش از هفتاد عنوان كتاب -كه درمجموع به بيش از يكصد جلد مى رسد- منتشر شده است. برخى از كتاب‌هاى ايشان مجموعه سخنرانى‌ها و برخى ديگر تقريرات درس‌هاى خارج اصول و فقه ايشان است كه به وسيله شاگردانشان تنظيم شده است.
الف) پژوهش‌هاى قرآنى
۱. من وحى القرآن (تفسير قرآن در ۲۴ جلد)
۲. الحوار فى القرآن
۳. اسلوب الدعوه فى القرآن
۴. من عرفان القرآن
۵. حركة النبوة فى مواجهه الانحراف
۶. دراسات و بحوث قرآنية
ب) كتاب‌هاى فقهى
۷. المسائل الفقهيه
۸. الفتاوى الواضحه
۹. فقه الحياة
۱۰. كتاب الجهاد
۱۱. كتاب النكاح
۱۲. القرعة و الاستخارة
۱۳. اليمين و العهد و النذر
۱۴. الاجارة
۱۵. رسالة فى الرضاع
۱۶. فقه الشريعة (رساله‍‍ى علميه)
۱۷. الصيد و الذباحة
۱۸. دليل المناسك
۱۹. الشركة
۲۰. الوصية
۲۱. المواريث
ج) انديشه اسلامى
۲۲. خطوات على طريق الاسلام
۲۳. قضايانا على ضوء الاسلام
۲۴. الاسلام و منطق القوة
۲۵. الحركة الاسلامية، هموم و قضايا
۲۶. من اجل الاسلام
۲۷. مفاهيم اسلامية عامه (۱۰ جلد)
۲۸. فى آفاق الحوار الاسلامى المسيحى
۲۹. دنيا الشباب
۳۰. دنيا المرأة
۳۱. تأملات اسلامية حول المرأة
۳۲. قراءة جديدة لفقه المرأة الحقوقى
۳۳. الوحدة الاسلامية بين الواقع و المثال
۳۴. قضايا اسلامية معاصرة
۳۵. اسئلة وردود من القلب
۳۶. المرجعية و حركة الواقع
۳۷. الاسلام و المسيحيه
۳۸. الاسلام و فلسطين
۳۹. الاسلاميون و التحديات المعاصرة
۴۰. السلام و المشروع الحضارى
۴۱. خطاب الاسلاميين و المستقبل
۴۲. مع الحكمة فى خط الاسلام
۴۳. الندوة (۲۰ جلد)
۴۴. الجمعة منبر ومحراب
۴۵. صلاة الجمعة، الكلمة و الموقف
۴۶. من وحى عاشورا
۴۷. حديث عاشورا
۴۸. على طريق كربلا
۴۹. تأملات فى آفاق الامام موسى الكاظم(ع)
۵۰. فى رحاب أهل البيت عليهم السلام
۵۱. آفاق اسلاميه
۵۲. فى رحاب الدعاء
۵۳. الانسان و الحياة
۵۴. حوارات فى الفكر و الاجتماع و السياسه
۵۵. روى و مواقف (۳ جلد)
۵۶. المعالم الجديدة للمرجعية الشيعية
۵۷. تأملات فى الفكر السياسى الاسلامى
۵۸. صراع الارادات
۵۹. المقاومة الاسلامية
۶۰. شرح خطبة الزهراء (سلام الله عليها)
۶۱. الفقيه و الامة
۶۳. اراد‌ة القوه
۶۴. بينات
۶۵. الهجرة و الاغتراب
۶۶. الزهراء القدوة
۶۷. مطارحات فى قضايا قرآنية
۶۸. تحديات المهجر
۶۹. آفاق الروح (شرح صحيفه سجاديه در ۳ جلد)
۷۰. مجموعه هاى شعرى
۷۱. يا ظلال الاسلام (رباعيات)
۷۲. قصائد من اجل الاسلام و الحياة
۷۳. على شاطى الوجدان
فعاليت‌هاى اجتماعى
گذشته از فعاليت‌هاى علمى و فرهنگى و سياسى‌اى كه فضل‌الله در لبنان و سوريه داشته است، از فعاليت‌هاى اجتماعى ايشان چندان گسترده بوده كه كمتر منطقه‌اى از كشور لبنان را مى‌توان يافت كه اثر فعاليت اجتماعى ايشان در آن مشهود نباشد. شعله‌ور شدن آتش جنگ‌‌هاى داخلى و تجاوزات صهيونيست‌ها، گذشته از خسارت‌هاى جانى و مالى، مشكلات اجتماعى فراوانى را در پى داشت كه مهم‌ترين آن سرنوشت مبهم يتيمان و فرزندان شهدا و فقرا و معلولان بود. انجمن خيريه (جمعيه المبرات الخيريه) كه تحت اشراف سيد محمد حسين فضل الله قرار دارد با كمك نيكوكارانى از كشورهاى عربى خليج‌فارس و لبنان اقدام به تاسيس مراكز و موسسات عظيم و پيشرفته براى تربيت يتيمان و به ويژه فرزندان شهدا و فرزندان فقرا و تاسيس بيمارستان‌ها و درمانگاه‌ها و مساجد نمود. در اين مراكز خيريه، ياد شدگان به طور شبانه‌روزى اسكان دارند و مراتب تحصيلى‌اشان را در بخش آموزشى همين مراكز مى گذرانند.
نام اين مراكز خيريه و محل تاسيس آنها از پى مى‌آيد:
مراكز خيريه ايتام
۱. مبرة الامام الخويى، بيروت (الدوحه)
۲. مبرة الامام زين العابدين(ع)، البقاع (الهرمل)
۳. مبرة الامام على بن ابى طالب (ع)، جبل عامل
۴. مبرة السيده مريم(ع) ، جبل عامل، جويا
۵. مبرة السيدة خديجة الكبرى(ع)، بيروت (بئر حسن)
۶. مبرة الحورا زينب، البقاع الغربى، سحمر
۷. مراكز خيريه براى نابينايان و ناشنوايان
۸. مدرسه النور (براى نابينايان)، بيروت
۹. مدرسه الرجاء (ناشنوايان)، بيروت
مراكز بهداشتى
۱. مستشفى بهمن (بيمارستان بهمن)، بيروت، حارة حريك.
۲. مستشفى السيدة زهرا(س)، جبل عامل، العباسيه.
شكل گيرى حركت مقاومت اسلامى لبنان
چنان كه پيش‌تر گذشت، سيد محمد حسين فضل‌الله در سال‌هاى حضور در نجف در صف بنيادگذاران نخستين حركت‌هاى شيعى در عراق قرار داشت و از همراهان نزديك سيد محمد باقر صدر در مسايل سياسى و تشكيلاتى بود.
فضل‌الله پس از بازگشت به وطن پدرى خويش (لبنان) درپى طرح صبغه سياسى اسلام در جامعه مسلمانان لبنان برآمد، به گونه‌اى كه اسلام‌گرايى سياسى و مردم‌گرايى از وجوه بارز شخصيت او به شمار مى آيد.
در دوره كودكى وارد مكتب خانه شد تا خواندن و نوشتن و قرائت قرآن را بياموزد. اما فضاى خشن مكتب خانه كه تحت اداره افراد كهنسال بود با مزاجش سازگار نيامد و حتى آثار منفى بر روحيه‌اش گذارد. به زودى وارد مدرسه‌اى شد كه مركزى با نام (منتدى النشر) به سبك جديد تاسيس كرده بود. وى وارد كلاس سوم اين دبستان شد و زمانى كه كلاس چهارم را مى‌گذراند، دبستان را هم ترك گفت و در سن نه سالگى تحصيلات حوزوى اش را آغاز كرد. هم‌زمان با تحصيلات حوزوى و به تناسب سن و ذهنيت خويش به فضاى پيرامون و اوضاع زمانه توجه داشت و انديشه‌ها و دغدغه‌هاى فرهنگى و سياسى زمانه اش را از طريق مجلات مصر و لبنان و روزنامه هاى عراقى پى گيرى مى‌كرد.
سيد محمد حسين مرسوم حوزوى از صرف و نحو و معانى و بيان تامنطق و اصول فقه را نزد پدر خود فراگرفت و در اين مرحله استادى غير از پدرش نداشت. تا اين كه براى فراگير جلد دوم كتاب كفاية الاصول به محضر يكى از اساتيد ايرانى اش به نام شيخ مجتبى لنكرانى مى‌شتابد.
با اتمام كتاب كفاية الاصول به درس خارج مراجع أن دوره مانند سيد ابوالقاسم خويى، سيد محسن حكيم، سيد محمود شاهرودى و شيخ حسين حلى راه يافت و در كنار دروس خارج اصول فقه و فقه، بخشى از كتاب (الاسفار الارهم) معروف به (حكمت متعاليه) ملاصدرا شيرازى را نزد ملاصدرا بادكوبه‌اى فرا گرفت و مدت پنج سال نيز اين درس را از سيد محمد باقر صدر فراگرفت. استادش سيد ابوالقاسم خويى به او توصيه كرده بود تا اين درس را به طور جدى پيگيرى كند.
فضل الله در سال ۱۹۵۲م در سن هفده سالگى براى نخستين بار به قصد ديد و بازديد خانوادگى به لبنان رفت و در اين سفر كه هم زمان با اربعين درگذشت سيد محسن امين عاملى بود قصيده‌اى در رثاى او سرود و در آيين يادبود او قرائت كرد. وى در اين قصيده بسيارى از مسايل سياسى روز و از جمله مساله وحدت و بيدارى اسلامى و مهاجرت جوانان را مطرح و استعمار فرانسه را تقبيح كرد. روزنامه‌هاى آن روز لبنان اين قصيده را تحريك كننده و احساس برانگيز توصيف كردند.
در سال ۱۹۶۶م جمعى از موسسان انجمن مذهبى «اسرة التآخى» منطقه نبعه در حاشيه شرقى بيروت از فضل‌الله دعوت كردند تا در آن منطقه رحل اقامت افكند.
وى اين دعوت را پذيرفت و در همين سال به قصد اقامت دائم به وطن اصلى خويش بازگشت.
اساتيد
۱. سيد عبدالروف فضل الله (پدر سيد محمد حسين)
وى در سال ۱۳۲۵ در جبل عامل زاده شد. براى تحصيل علوم دينى به نجف هجرت كرد و مراتب علم و كمال را نزد ميرزا افتاح شهيدى، سيد ابوالحسن اصفهانى و سيد عبدالهادى شيرازى گذراند. سپس حلقه تدريس داير كرد و پس از سال‌ها تدريس در حوزه علميه نجف به لبنان بازگشت. او مرجع مذهبى بسيارى از شيعيان و به ويژه شيعيان جبل عامل در جنوب لبنان بود.
۲. سيد ابوالقاسم خويى
در سال ۱۳۱۷ق زاده شد و در سال ۱۳۱۸ همراه خانواده به نجف اشرف مهاجرت كرد. وى نزد اساتيدى چون شيخ الشريعه اصفهانى محقق (ضياء الدين) عراقى، محمد حسين اصفهانى كمپانى، شيخ محمد حسين نائينى، شيخ محمد جواد بلاغى نجفى، و سيد حسين بادكوبه‌اى مراتب تحصيلات حوزوى را طى كرد و به مرتبه مرجعيت شيعه و زعامت حوزه علميه نجف رسيد.
۳. سيد محسن حكيم
در سال ۱۳۰۶ق در نجف زاده شد. دروس حوزوى را نزد اساتيدى چون ملا محمد كاظم خراسانى، شيخ محمد حسين نائينى و محقق عراقى گذراند و به مرتبه مرجعيت شيعه دست يافت.
۴. سيد محمود شاهرودى
در سال ۱۳۰۱ در يكى از روستاهاى شاهرود زاده شد . براى كسب علوم دينى به نجف اشرف كوچيد و در محضر درس ملا محمد كاظم خراسانى و محقق عراقى و شيخ محمد حسين نائينى حضور يافت. وى كه از موقعيت ممتاز نزد استادش نائينى برخوردار بود از مراجعى است كه مرجعيتشان در آفاق جهان شيعه فراگسترده شد. او در سال ۱۳۹۶ق چشم از جهان فرو بست.
۵. شيخ حسين حلّى
از فقهاى مشهور نجف بود كه بيش‌ترين تحصيل خود را نزد ميرزا محمد حسين نائينى گذراند. مقام علمى وى در حد مرجعيت بود اما روحيه زاهدانه‌اش مانع مى‌شد كه او خود را در اين عرصه مطرح كند. وى در سال ۱۳۹۶م درگذشت.
۶. شيخ صدرا بادكوبه‌اى معروف به ملاصدرا قفقازى
در سال ۱۳۱۶م دريكى از روستاهاى بادكوبه به دنيا آمد. پس از گذراندن مراحل مقدماتى نزد عموى خويش در سال ۱۳۴۸ به نجف هجرت كرد و در درس ميرزا محمد حسين نايينى و سيد ابوالحسن اصفهانى حضور يافت. وى در مدتى بيش از چهل سال در نجف به تدريس سطح و فلسفه اشتغال داشت و در سال ۱۳۹۳ق درگذشت.
۷. سيد محمد سعيد فضل الله (عموى سيد محمد حسين)
در سال ۱۳۱۶ق چشم بر جهان گشود. در سال ۱۳۳۷ به نجف عزيمت كرد و در دروس ميرزا محمد حسين نايينى و ميرزا فتاح شهيدى تبريزى و سيد ابوالحسن اصفهانى و سيد عبدالهادى حضور يافت. با آن كه اسباب مرجعيت برايش فراهم بود، اما وى به سبب روحيه زاهدانه‌اش از قبول آن امتناع ورزيد. وى تاثير فراوانى در شكل‌گيرى شخصيت علمى و اخلاقى سيد محمد حسين داشت.
پويش فرهنگى و علمى
سيد محمد حسين فضل الله از سال‌هاى نخست نوجوانى، در كنار استمرار تحصيلات حوزوى مطالعات و فعاليت‌هايى را پى گرفت كه در محيط بسته حوزه علميه نجف چندان پذيرفته نبود. وى با تعميق و تداوم مطالعات ادبى و قرائت مجلاتى چون مجله الكاتب طه حسين اندك اندك به وجود قريحه شعر در نهاد خويش پى برد و شروع به سرودن شعر كرد. بعدها اين قريحه چندان در او شكفت كه حاصل آن در قالب سه ديوان شعر منتشر شد.
در سال (۱۳۸۰ق) «جماعة العلما»اى نجف مجله‌اى فرهنگى – اسلامى را راه‌اندازى كردند كه سيد محمد حسين فضل‌الله در كنار سيد محمد باقر صدر و شيخ محمد مهدى شمس‌الدين از مديران آن بود و سرمقاله‌هاى سال دوم اين مجله را با عنوان (كلمتنا) (سخن ما) به رشته تحرير درآورد.
سرمقاله نخست انتشار اين مجله را سيد محمد باقر با عنوان (رسالتنا) (رسالت ما) نگاشته است.
فضل‌الله به مدت ۶ سال به نگارش مقاله و تاليف كتاب ادامه داد و در كنار سيد محمد باقر صدر در تشكيل جنبشى شيعى در عراق نقش ايفا كرد. حاصل رايزنى‌ها و هم‌فكرى‌هاى فضل الله و صدر، پيدايى نخستين جنبش اسلامى شيعى در عراق با نام حزب الدعوة الاسلاميه بود. تا آن زمان جامعه سنى عراق از چند حزب و جنبش –مانند اخوان المسلمين و حزب التحرير الاسلامى- برخوردار بود. فضل‌الله كتاب‌هاى (قضايانا على ضوء الاسلام) و (اسلوب الدعوة فى القرآن) را در چنين مرحله‌اى نگاشته است.
وى پس از بازگشت به لبنان در سال ۱۹۶۶م فعاليت‌هاى علمى، فرهنگى و اجتماعى گسترده‌اى را در لبنان به راه انداخت كه امروزه پس از ۴۵ سال از آغاز اين فعاليت‌ها كارنامه پربارى از آن در ابعاد مختلف مشهود است.
وى با برگزارى جلسات تفسير و وعظ دينى و اخلاقى و برنامه‌هاى پاسخ به پرسش‌ها- كه هنوز هم به صورت منظم تداوم دارد- توانست تحول عظيمى در چندين نسل پديد آورد و چنان كه خود مى‌گويد: افتخار تربيت غالب نيروهاى مبارز و فعالان مذهبى شيعه را از آن خود نمايد.
تأسيس حوزه علوم دينى به نام «المعهد الشرعى الاسلامى» به هدف پرورش طلاب علوم دينى بخش ديگرى از فعاليت‌هاى فرهنگى و علمى سيد محمد حسين فضل‌الله است. وى در اين مدرسه تدريس درس خارج اصول وفقه را برعهده دارد. بسيارى از شخصيت‌هاى جنبش مقاومت اسلامى لبنان تربيت شده اين مدرسه هستند. شهيد شيخ راغب حرب از نخستين طلاب اين مدرسه بود.
وى علاوه بر «المعهد الشرعى» كه در شهر بيروت واقع است، حوزه علميه ويژه زنان را نيز در بيروت و حوزه‌اى نيز در صور و حوزه المرتضى در دمشق (سيده زينب) را تاسيس كرده است.
تأليفات:
از سيد محمد حسين فضل الله تاكنون بيش از هفتاد عنوان كتاب -كه درمجموع به بيش از يكصد جلد مى رسد- منتشر شده است. برخى از كتاب‌هاى ايشان مجموعه سخنرانى‌ها و برخى ديگر تقريرات درس‌هاى خارج اصول و فقه ايشان است كه به وسيله شاگردانشان تنظيم شده است.
الف) پژوهش‌هاى قرآنى
۱. من وحى القرآن (تفسير قرآن در ۲۴ جلد)
۲. الحوار فى القرآن
۳. اسلوب الدعوه فى القرآن
۴. من عرفان القرآن
۵. حركة النبوة فى مواجهه الانحراف
۶. دراسات و بحوث قرآنية
ب) كتاب‌هاى فقهى
۷. المسائل الفقهيه
۸. الفتاوى الواضحه
۹. فقه الحياة
۱۰. كتاب الجهاد
۱۱. كتاب النكاح
۱۲. القرعة و الاستخارة
۱۳. اليمين و العهد و النذر
۱۴. الاجارة
۱۵. رسالة فى الرضاع
۱۶. فقه الشريعة (رساله‍‍ى علميه)
۱۷. الصيد و الذباحة
۱۸. دليل المناسك
۱۹. الشركة
۲۰. الوصية
۲۱. المواريث
ج) انديشه اسلامى
۲۲. خطوات على طريق الاسلام
۲۳. قضايانا على ضوء الاسلام
۲۴. الاسلام و منطق القوة
۲۵. الحركة الاسلامية، هموم و قضايا
۲۶. من اجل الاسلام
۲۷. مفاهيم اسلامية عامه (۱۰ جلد)
۲۸. فى آفاق الحوار الاسلامى المسيحى
۲۹. دنيا الشباب
۳۰. دنيا المرأة
۳۱. تأملات اسلامية حول المرأة
۳۲. قراءة جديدة لفقه المرأة الحقوقى
۳۳. الوحدة الاسلامية بين الواقع و المثال
۳۴. قضايا اسلامية معاصرة
۳۵. اسئلة وردود من القلب
۳۶. المرجعية و حركة الواقع
۳۷. الاسلام و المسيحيه
۳۸. الاسلام و فلسطين
۳۹. الاسلاميون و التحديات المعاصرة
۴۰. السلام و المشروع الحضارى
۴۱. خطاب الاسلاميين و المستقبل
۴۲. مع الحكمة فى خط الاسلام
۴۳. الندوة (۲۰ جلد)
۴۴. الجمعة منبر ومحراب
۴۵. صلاة الجمعة، الكلمة و الموقف
۴۶. من وحى عاشورا
۴۷. حديث عاشورا
۴۸. على طريق كربلا
۴۹. تأملات فى آفاق الامام موسى الكاظم(ع)
۵۰. فى رحاب أهل البيت عليهم السلام
۵۱. آفاق اسلاميه
۵۲. فى رحاب الدعاء
۵۳. الانسان و الحياة
۵۴. حوارات فى الفكر و الاجتماع و السياسه
۵۵. روى و مواقف (۳ جلد)
۵۶. المعالم الجديدة للمرجعية الشيعية
۵۷. تأملات فى الفكر السياسى الاسلامى
۵۸. صراع الارادات
۵۹. المقاومة الاسلامية
۶۰. شرح خطبة الزهراء (سلام الله عليها)
۶۱. الفقيه و الامة
۶۳. اراد‌ة القوه
۶۴. بينات
۶۵. الهجرة و الاغتراب
۶۶. الزهراء القدوة
۶۷. مطارحات فى قضايا قرآنية
۶۸. تحديات المهجر
۶۹. آفاق الروح (شرح صحيفه سجاديه در ۳ جلد)
۷۰. مجموعه هاى شعرى
۷۱. يا ظلال الاسلام (رباعيات)
۷۲. قصائد من اجل الاسلام و الحياة
۷۳. على شاطى الوجدان
فعاليت‌هاى اجتماعى
گذشته از فعاليت‌هاى علمى و فرهنگى و سياسى‌اى كه فضل‌الله در لبنان و سوريه داشته است، از فعاليت‌هاى اجتماعى ايشان چندان گسترده بوده كه كمتر منطقه‌اى از كشور لبنان را مى‌توان يافت كه اثر فعاليت اجتماعى ايشان در آن مشهود نباشد. شعله‌ور شدن آتش جنگ‌‌هاى داخلى و تجاوزات صهيونيست‌ها، گذشته از خسارت‌هاى جانى و مالى، مشكلات اجتماعى فراوانى را در پى داشت كه مهم‌ترين آن سرنوشت مبهم يتيمان و فرزندان شهدا و فقرا و معلولان بود. انجمن خيريه (جمعيه المبرات الخيريه) كه تحت اشراف سيد محمد حسين فضل الله قرار دارد با كمك نيكوكارانى از كشورهاى عربى خليج‌فارس و لبنان اقدام به تاسيس مراكز و موسسات عظيم و پيشرفته براى تربيت يتيمان و به ويژه فرزندان شهدا و فرزندان فقرا و تاسيس بيمارستان‌ها و درمانگاه‌ها و مساجد نمود. در اين مراكز خيريه، ياد شدگان به طور شبانه‌روزى اسكان دارند و مراتب تحصيلى‌اشان را در بخش آموزشى همين مراكز مى گذرانند.
نام اين مراكز خيريه و محل تاسيس آنها از پى مى‌آيد:
مراكز خيريه ايتام
۱. مبرة الامام الخويى، بيروت (الدوحه)
۲. مبرة الامام زين العابدين(ع)، البقاع (الهرمل)
۳. مبرة الامام على بن ابى طالب (ع)، جبل عامل
۴. مبرة السيده مريم(ع) ، جبل عامل، جويا
۵. مبرة السيدة خديجة الكبرى(ع)، بيروت (بئر حسن)
۶. مبرة الحورا زينب، البقاع الغربى، سحمر
۷. مراكز خيريه براى نابينايان و ناشنوايان
۸. مدرسه النور (براى نابينايان)، بيروت
۹. مدرسه الرجاء (ناشنوايان)، بيروت
مراكز بهداشتى
۱. مستشفى بهمن (بيمارستان بهمن)، بيروت، حارة حريك.
۲. مستشفى السيدة زهرا(س)، جبل عامل، العباسيه.
شكل گيرى حركت مقاومت اسلامى لبنان
چنان كه پيش‌تر گذشت، سيد محمد حسين فضل‌الله در سال‌هاى حضور در نجف در صف بنيادگذاران نخستين حركت‌هاى شيعى در عراق قرار داشت و از همراهان نزديك سيد محمد باقر صدر در مسايل سياسى و تشكيلاتى بود.
فضل‌الله پس از بازگشت به وطن پدرى خويش (لبنان) درپى طرح صبغه سياسى اسلام در جامعه مسلمانان لبنان برآمد، به گونه‌اى كه اسلام‌گرايى سياسى و مردم‌گرايى از وجوه بارز شخصيت او به شمار مى آيد.
