کد مطلب : ۱۷۵۴۴
نشست هشتم شعر هیئت :شعر هیئت، شاعر هیئت
شعر هیئت شاعر هیئت
قاسم صرافان و مجید خضرایی
۱ تعریف شعر هیات
«شعر هیئت شعری است دینی و آیینی که در هیئت‌های مذهبی، در مناسبت‌های سوگ و سرور توسط ذاکر و مداح و گاه شاعر عرضه و اجرا میشود، با این تعریف شعر هیئت را به دو شاخه میتوان تقسیم کرد؛ شاخة نخست شعری است که با بهره‌گیری از لحن و صوت توسط مداح و ذاکر اجرا میشود که ممکن است این شعر را خود مداح و ذاکر سروده باشد؛ یعنی شاعر و مداح یکی باشند و شاخة دوم که تقریباً از نیم قرن اخیر در محافل مذهبی و هیئت مرسوم و رایج شده است، شعری است که شاعر ـ بدون صوت و لحن ـ به شیوة قرائت شعر و شعرخوانی آن را عرضه میکند.
با این توضیح شعر هیئت از شعر آیینی مجالس شعرخوانی، سطحی ممتازتر و شاعرانه‌تر دارد؛ هر چند شعر هیئت خود شاخه‌ای از همان شعر آیینی محسوب میشود.
شعر هیئت در قالبهای گوناگون مانند: غزل، قصیده، ترکیب‌بند، ترجیع‌بند، رباعی، دوبیتی، بحرطویل، مثنوی و ... سروده میشود و گسترة آن شامل مرثیه، مولودیه، نوحه، مناجات و نیایش و مناسبت‌ها و ستایش شخصیت‌های مذهبی و دینی میشود.»
محدوده مورد نظر ما در این مقاله منحصر به شاعرانی است که شعر برای هیات میگویند (یعنی شعرهایی که مخصوص هیات و با نیت استفاده در هیات سروده شده) و شاعران شعر در هیات (شعری با ارتباط مستقیم یا غیر مستقیم با اهل بیت ع که میتواند در هیات هم استفاده شود) را شامل نمیشود.
۲ تعریف شاعر هیات
شاعر هیات به شاعری گفته میشود که مضمون اصلی اشعارش، موضوعاتی است که در دامنه ی تعریف شده شعر هیات قرار می‌گیرند. (فهرستی از موضوعات مورد نظر در بند ۵.۷ همین نوشتارآمده است). به عبارت دیگر شاعری هیات شاعری است که شعر برای هیات می‌سراید. بدیهی است که به صرف یکی دو شعر هیات نمی‌توان شاعری را شاعر هیات نامید و از سوی دیگر سرایش شعرهای غیرهیاتی درکنار شعر هیات، باعث خروج شاعر هیات از این حوزه نمی‌گردد.
۳ تاریخچه شاعران هیات
۳.۱ متقدمین
عمان سامانی
محتشم کاشانی
سید محمد علی ریاضی یزدی
محمدحسین اصفهانی (کمپانی)
مرحوم مقبل
صغیر اصفهانی
نیر تبریزی
مرحوم خوشدل تهرانی
مرحوم عابد تبریزی
۳.۲ متاخرین
مرحوم احمد آرونی(آرام)
حبیب ا... چایچیان(حسان)
غلامرضا سازگار
محمد علی مجاهدی (پروانه)
علی انسانی
محمد جواد غفور زاده(شفق)
سید رضا موید
عباس عنقا
مرحوم محمدرضا آغاسی
رضا جعفری
محمود ژولیده
۳.۳ جوانترها
محمد سهرابی
علی اکبر لطیفیان
سعید حدادیان
محمود کریمی
جواد حیدری
مهدی رحیمی
حمیدرضا برقعی
جواد شرافت
احمد علوی
قاسم صرافان
وحید قاسمی
حسن لطفی
محسن عرب خالقی
مصطفی صابر خراسانی
جواد محمد زمانی
مجتبی روشن روان
یوسف رحیمی
محمد حسین حسینی
علی عباسی
محسن ناصحی
غلامرضا فاتحی
مجید تال
علی زمانیان
محمد رسولی
رضا نیکوکار
احسان محسنی فر
امیرحسین میرحسینی
مجید خضرایی
سعید پاشازاده
۴ ویژگی شاعر هیات
۴.۱ ویژگی‌های عمومی:
در ابتدا به ویژگی‌های اشاره می‌کنیم که هر شاعری برای کسب موفقیت به آن نیازمند است و چه شاعر هیات باشد یا نباشد جهت رشد و بالندگی می‌بایست این ویژگی‌ها را در شخصیت و نگاه خود تقویت کند.
۴.۱.۱ نکته سنجی:
بسیاری از اشعاری که در محافل مذهبی مورد استقبال قرار گرفته اند در عین کوتاهی و زیبایی های ادبی حاصل نکته سنجی و دقت نظر شاعر در اموریست که تاکنون مورد کشف و دقت هنری وزیبایی شناسانه قرار نگرفته اند مثلا :
علی اکبر که جوشن داشت این شد تو که جوشن نداری وای برمن (رضا جعفری)
همانطور که ملاحظه می‌کنید شاعر در صحنه‌ای که مقابل چشم همه نمایان است دقتی شاعرانه کرده است. این نکته سنجی شاعران هیات معمولا به دلیل حضور مداوم در پای روضه‌ها است و عمدتا نیز در خود مجالس جرقه این اشعار آتش افروز خورده میشود.
۴.۱.۲ قدرت ادبی:
بعضا در بین افراد این گمان غلط وجود دارد که شاعران هیات بیشتر به سوز و گداز اشعارشان معروفند تا قدرت ادبی و تسلط ایشان در فن شعر . البته این گمان نادرست از آنجا نشات میگیرد که عمدتا اشعار روان و سوزناک شاعران هیات در بین افواه مردم چرخیده ومعروف شده با نگاهی گذرا به اشعار شاعران هیاتی میتوان دید که همان نیرویی که به ایشان این سوز وگداز را داده به همان مقدار قدرت ادبی و تسلط بر فنون شعر را نیز عنایت کرده و فرق این شاعران با دیگر شاعران در این نکته نهفته است که به ایشان حتی صنایع ادبی نیز چون مضمون اشعار از سوی روح القدس الهام گشته و بسیاری از شاعران هیات اعتراف میکنند که ما در هنگام سرودن این اشعار نقش کاتب را داشته ایم و کس دیگری بانی این ابیات عظیم است مثالی را برای تبرک از دریای این معنی مینویسم:
مادر نه طفل تشنه‌ی خود را به آب داد
مهتاب را فلک به کف آفتاب داد ( علی انسانی )
در بدر بدر بدری و در قدر قدر قدر
هم هل اتی ست وصف تو هم لافتی، علی(غلامرضا سازگار)
۴.۱.۳ خلاقیت
یکی از معجزات دستگاه عالم گیر ولایت آل الله و خصوصا بارگاه حسینی این است که یک نیم روز عاشورا یا یک نیم شب شهادت مولا، در حیطه شعر تبدیل به دریایی از مضامین زیبا می‌شوند واین معجزه مرهون قدرت واگویی خلاقانه شاعران این بارگاه است .
البته ویژگی خلاقیت یکی از صفات خدادادی شاعران است در هر زبان و سبک. اما شاعران هیات خلق موضوع را بیش از آنکه مدیون ذهن خلاقشان باشند مدیون عنایاتی هستند که دریچه‌ای بر حقیقت روضه یا معارف دیگر اهل بیت برایشان می‌گشاید.
۴.۱.۴ شخصیت شاعرانه
به قول مهدی اخوان ثالث شاعر باید شاعر باشد و نمی‌توان هم کاسب بود هم قصاب بود هم پزشک بود وهم شاعری کرد. کسب روحیه و طرز زندگی خاص شاعرانه در نگاه به عالم، رفتار و گفتار، بی‌تردید در اتحاد دل و زبان و تقویت لطافت و ظرافت اشعار شاعر نقشی به سزا ایفا میکند.
به دلیل نیاز قطعی شاعر اهل بیت به مطالعات معرفتی و نیاز به حضور در محضر اساتید، جلسات هیات و همچنین جلسات نقد و با توجه به حساسیت ویژه حوزه شعر اهل بیت، حرفه‌ای بودن شاعر ضروری‌تر به نظر می‌رسد. شاعر هیات اگر به صورت جدی و کاملا حرفه‌ای در این حوزه وارد نشود و فراغت لازم را جهت تقویت قلبی و ذهنی خود نداشته باشد قطعا نمی‌توان از او انتظار داشت شعرهای کم‌نقص، پر محتوا و پر تعدادی بسراید.
عاشق دنیا را عاشقانه می‌بیند و شاعر دنیا را شاعرانه می‌نگرد و شاعر هیات دنیا در منظر چشم ودلش هر چه هست تجلیات انوار و اسماء حق است.
۴.۱.۵ نقدپذیری
در بین شعرا قاعده‌ای رایج است به نام «کشتن فرزند». منظور از فرزند شعری است که از طبع شاعر متولد گشته و بدیهی است که بدون توجه به کیفیت شاعر به شعرش دلبستگی شدید دارد. در ساحت نقد و آفرینش هنری شاعر باید بتواند به راحتی از نوشته عزیزتر از جانش بگذرد و آن را برای مداوا به گاهی به تیغ نقد بسپارد و گاهی آن را فدای سلامتی خانواده آثارش کند.
به قول استاد مجاهدی، پروانه پرسوخته شاعران هیات یکی از دلایل اختلاف نسخ دیوان لسان الغیب این است که حافظ دائما در حال تصحیح اشعار خود بوده و در جایی که لسان الغیب اینگونه متواضعانه در صدد رفع نقص یا زیباتر سرودن اشعارش بوده است شاعران جوانتر نیز باید در پی نقادان تیز بینی باشند تا ابیاتی کم نقص و در اوج زیبایی تقدیم اهل بیت عاشقی کنند. البته مشاهده شده که بعضی از اساتید پیشکسوت با توجه ذائقه خود و بدون در نظر گرفتن مشخصات شعر امروز ایراداتی بر بعضی اشعار شاعران جوان گرفته‌اند که شاید جانب انصاف و تعادل در آنها رعایت نشده باشد. اما این استثنائات قلیل دلیل نمیشود که جوانان سعادتمند از پند پیران دانای این راه پر پیچ و خم، بی‌بهره بمانند.
۴.۲ ویژگی‌های خاص:
با توجه به فضای خاص شعر هیات و موضوع اصلی آن که مدح و مرثیه اهل بیت علیهم السلام است، شاعر هیات نیازمند تقویت ویژگی‌های خاصی در روحیات، ذهنیات و رفتار خویش است.
۴.۲.۱ اخلاص و ارادت
حضرت زهرا س در حدیثی میفرمایند همینکه بنده‌ای قصد میکند که اعمالش را با اخلاص نماید خداوند به او و نیت او برکت می‌دهد. به همین دلیل است که بعضی از شاعران اهل بیت گاه ابیاتی فراتر از توان متعارف خویش می‌سرایند که خودشان را هم متحیر میکند و می‌دانند که از چشمه غیب عنایت شده است و با بال همین اشعار به درجات والای تقرب به آستان دوست رسیده‌اند.
۴.۲.۲ سوز و اشک
شاعر هیات سرشتش با اشک و سوز وگداز گره خورده و تا اهل این وادی نباشد اجازه نمی‌یابد بیتی زلال بنویسد و این خصلت را به عنوان یکی از خصوصیات اولیه ایشان بدانید و شاهد این ادعا شمع است که با فریاد خاموشش میگوید تا نسوزی نسوزانی.
۴.۲.۳ معرفت قلبی
آمادگی سرایش شعر برای اهل بیت فقط به اطلاعات روایی، معلومات ذهنی و تصویرسازی‌های شاعرانه نمیشود. اشعار اهل بیت نور و نمکی لازم دارند که از طهارت نفس و زلالی ضمیر و بی‌غباری آیینه دل شاعر حاصل میشود و این‌همه در سایه انس و ارتباط قلبی با انوار مقدس اهل بیت عصمت و طهارت و در اثر نگاه و عنایت ایشان بدست می‌آید. پس بی‌تردید این ویژگی مهمترین مبنای سرایش اشعار دلنشین برای اهل بیت ع است.
در این باب ذکر این نکته لازم است که ما گریه بی معرفت یا شاعر بی معرفت نداریم چون تا حداقل معرفت نباشد امکان ندارد گریست یا شعری سرود. اما معرفت نیز درجاتی دارد.
شاعر نیز همانند زائر است و همانگونه که در ثواب زوار کربلای معلی برای بعضی ثواب یک حج نوشته شده و برای بعضی هفتاد حج و برای بعضی زیارت الله ثبت میشود، ثواب و تاثیر شعر شاعر نیز با توجه به میزان معرفت و انسی که به آستان اهل بیت دارد، مقام و منزلت می‌یابد.
۴.۲.۴ اطلاعات تاریخی و روایی
در باب این موضوع باید دقت شود که شعر هیات بر خلاف تعریف معروف شعر که میگویند «اجملها اکذبها» باید مبتنی بر حقایق زندگی و سیره اهل بیت باشد، البته این نکته دلیل نمیشود که شاعر به بهانه التزام به تبعیت از حقایق روبه گزارش نویسی و به نظم درآوردن تاریخ آورد. سابق بر این مرسوم بود شاعران و حتی مداحان هیات به قدر وسع خویش دروس حوزوی را فرا می‌گرفتند و حتی اجازه حدیث دریافت میکردند و به همین علت می‌بینیم که اشعارشان تا حدود زیادی متاثر از آیات و روایات است. البته شاعران جوان معاصر نیز اگرچه مضامین عاطفی و حماسی در اشعارشان غالب است اما غالبا اهل تحقیق و مطالعه و حضور در مجالس علما هستند و این را از مضامین بلند شعرشان میتوان دریافت و مبرهن است که تسلط یک شاعر بر تاریخ اسلام و مفاهیم عمیق تشیع باعث تعمیق تاثیر شعرش میشود همانطور که مطالعه اشعار و کتابهای ادبی باعث تعمیق فن شعرش خواهد شد.
۴.۲.۵ حضور پر رنگ در جلسات هیات
در حدیثی نبوی آمده است که مومن در مسجد چون ماهی در آب است. شاعر هیات نیز جدا از محافل مذهبی چون ماهی بیرون از آب افتاده است. حضور پر رنگ در روضه‌خانه ها و مساجد علاوه بر بهره مندی از نورانیت وفیض معنوی در واقع حضور در کلاسهای درس شفاهی عقاید و تاریخ اسلام و آشنایی با آثار سایر شاعران است، واز سوی دیگر صرف حضور در محضر علما و اساتید صاحب نفس باعث کسب فیوضات معنوی برای شاعر است و باعث همدلی بیشتر شاعر با مستمعین ومخاطبین عرش نیز میشود.
۴.۲.۶ همدلی با سایر شاعران هیات
طبیعت انسانی حکم میکند که هر انسان با هم فکر و هم درد خود همراه وهمنشین شود . مولا نیز زیبا فرموده که هر کس را با دوستانش بشناس و چه کسی بهتر از شاعر هیات میتواند عالم شاعر هیات را درک کند و غمهایش را لمس نماید؟ از قدیم میگویند :
آتش بگیر تا که بدانی چه میکشم
احساس سوختن به تماشا نمی شود
اصلا غیر از شاعر هیات کسی نمی‌تواند به خوبی حرف دل شاعر هیات را بفهمد و با او هم دل شود و این مصاحبت دائمی میتواند باعث رشد بسیار زیاد شعر شاعران هیات شود و جلسات ادبی محملی برای نقد و بررسی شعر شاعران بوده و هست .این جمعها اگر از حب و بغضهای شخصی دور باشد باعث تعمیق رفاقت بین شعرا و تشویق وایجاد انگیزه بسیار برای ایشان است.
۴.۲.۷ ارتباط با مداحان اهل‌بیت
اگرچه به محض نیت سرودن شعر برای اهل بیت ثواب عبادتی مقبول و بدون خطر بطلان برای شاعر هیاتی نوشته میشود اما اظهار نعمت واجب و زکات شاعری عرضه ی شعر به مستمعین عاشق است و بهترین راه این منظور ارتباط با مداحان عزیز است البته با توجه به نوع و سبک مداحی ایشان و در نظر گرفتن قدرت آنها در اجرا و ادای حق مطلب اشعار. فی‌المثل شاعر هیاتی روا نیست اشعاری با مضمون روضات مکشوفه را در اختیار مداحان کم تجربه قرار دهد یا اشعاری که نیاز به توضیح دارند و شامل مفاهیم دوپهلو هستند را به مداحانی بدهند که توانایی جا انداختن منظور شاعر را ندارند.
اما یکی از بهترین لحظات عمر یک شاعر هیاتی لحظه ایست که می‌بیند مردم با شعر او در حال گریستن هستند و یا می‌شنود که شعرش را مردم زبان به زبان می خوانند بدون اینکه حتی نام شاعرش را بدانند و این مسئله ز مهمترین موارد انگیزه بخش به شاعر در خلق آثار بهتر و بیشتر است.
۴.۲.۸ دقت و وسواس در سرودن
سرودن شعر هیاتی توفیقی مقدس است، و بر خلاف اقسام دیگر شعر (مثلا شعر عاشقانه) نمیشود هر حرف ومضمونی را در ابیات آورد و کاملا در کلمه به کلمه شعر باید دقت کرد. البته این احتیاط عقلی نباید مانع کشف و خلاقیت شود. گاهی یک بیت شعر میتواند گاهی کار یک ساعت منبر را انجام دهد. به همین دلیل شاعر باید در سرودن شعر و انتخاب مضامین دقت و وسواس خاصی داشت تا خدای نکرده دامن شعر به کلمات سبک، مضامین غلوآمیز یا دون شان اهل بیت، غبار آلود نشود و بهتر است شاعر هیات به اندازه ی عشق و معرفتش بنویسد و از پرگویی بپرهیزد و با ارائه دائم اشعارش به اساتید، عملا در تهذیب اشعارش مقید باشد.
در این مورد میتوان به این نکته اشاره کرد که حتی شاعران طنزپرداز نیز وقتی به ساحت شعر هیات وارد می‌شدند در انتخاب کلمات و مضامین بسیار دقت داشتند مثلا شعر معروف مرحوم ایرج میرزا که شاعری طنزپرداز بوده است گواهی بر این مدعاست:
رسم است هر که داغ جوان دیده دوستان
رافت برند حالت آن داغدیده را
یک دوست زیر بازوی او گیرد از وفا
و آن یک زچهره پاک کند اشک دیده را
القصه هر کسی به طریقی ز روی مهر
تسکین دهد مصیبت بر وی رسیده را
آیا که داد تسلیت خاطر حسین ؟
چون دید نعش اکبر در خون طپیده را
آیا که غمگساری و انده بری نمود
لیلای داغدیده محنت کشیده را؟
بعد از پسر،دل پدرآماج تیر شد
آتش زدند لانه ی مرغ پریده را
۴.۲.۹ تمرین شعرخوانی در هیات
شعر خوانی شاعر در حضور مستمعین وبازخوردی که از حضار میگیرد در خط سیر شاعری وتولد اشعار بعدی وی بسیار موثر و انگیزه بخش است و به قول معروف این حضور در جمع مستمعین صاحب سخن و شاعر را بر سر ذوق می آورد. البته برای شروع اجرا و دکلمه شعر در محافل کوچک و خصوصی، مناسبتر به نظر می‌رسد.
۵ زبان شعری شاعران:
شاعران هیات را میتوان بر اساس نوع زبانی که برای سرودن برگزیده‌اند دسته بندی نمود. ملاک تفکیک انواع شعر هیات مقاله «شعر هیات و شاخه‌های آن» می‌باشد. بر این اساس شعرای هیات را میتوان از نظر زبان شعری به دسته‌های زیر تقسیم کرد:
۵.۱ تفکیک زمانی:
زبان شعرای هیات را از نظر قدمت میتوان به سه دسته کهن، معاصر و نومعاصر تقسیم نمود. نمونه‌هایی برای هر کدام در زیر ذکر گردیده است:
• زبان کهن
خصوصیت غالب این زبان : فاخر بودن کلمات متقن بودن مضامین تکیه بر احادیث و آیات است . نکته جالب این زبان این است که علی رغم کهن بودنش اما کهنه نشده وهنوز هم بسیاری از مردم با این اشعار ارتباط برقرار میکنند . اسطوره شاعران این زبان مانند محتشم و عمان در آسمان شعر آیینی میدرخشند و نمونه ای بارزتر از ترکیب بند محتشم نداریم
• زبان معاصر
در این زبان از مطول گویی های زبان کهن پرهیز شده و رنگ وبوی سیاسی و اجتماعی بیشتری به اشعار داده شده و آغاز بداعت ها و سنت شکنی های زیبا را در این دوره میتوان مشاهده کرد . اشعار شاعران این دوره بسیار مورد اقبال عموم مردم قرار گرفته و کمتر فردی را میتوان یافت که ابیات زیر را حفظ نباشد:
این حسین کیست که عالم همه دیوانه ی اوست
این چه شمعی ست که جانها همه پروانه ی اوست
یا :
دور حرم دویده ام منا ومروه دیده ام
هیچ کجا برای من کرب وبلا نمیشود
و...
• زبان نو معاصر(مدرن)
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و ظهور شعر مدرن در ادبیات فارسی به سرعت موج نوگویی و مشخصات فنی و مضمونی آن به شعر هیاتی نیز کشیده شد مشخصاتی مانند پرهیز از گزارش نویسی در شعر وسواس در انتخاب واژه ها و ورود واژگان تازه و اوزان دلنشین تر حماسه گرایی و نگاه عاطفی به مصیبات و غلبه ی عزت بر مصیبت در اشعار از جمله خصوصیات این نوع زبان است .
از بس که گل و شکوفه پرپر کردی
پیراهن خاک را معطر کردی
وقتی که تنت فتاد از زین به زمین
چشمان حریص مرگ را تر کردی( محمد رضا سهراب نژاد )
۵.۲ تفکیک درونمایه‌ای:
از نظر درونمایه‌ی اشعار، شعرای هیات را میتوان به سه بخش زیر تفکیک نمود.
• مرثیه
• مدحی
• حماسی
۵.۳ تفکیک زبانی:
شعرای هیات را میتوان از نظر نوع زبان نیز به سه دسته تقسیم کرد .
• انجمنی
• هیاتی
• سبکی
۵.۴ تفکیک منظری:
• عاطفی: بیان عاطفی یا حماسی با هدف بیشترین تاثیرگذاری بر احساسات مخاطب
• عارفانه: بیان نمادین عارفانه که دارای معانی عمیق در بطن شعر است
• عاشقانه: بیان محبت آمیز و صمیمی و از نگاه عاشق به معشوق
• عالمانه: بیان نظم گونه با اتکا بر روایات و واقعیتها با دخالت کمتر قوه خیال شاعر
۵.۵ تفکیک گویشی:
• گویش معیار
• گویش محاوره
• گویش محلی
۵.۶ تفکیک سنی:
• بزرگسال
• کودک و نوجوان
۵.۷ تفکیک موضوعی:
شعرای هیات همچنین غالبا به یک یا چند موضوع خاص در فضای شعر هیات علاقه یا در توانمندی ویژه‌ای دارند. مهمترین موضوعات مورد نظر به شرح زیرند:
• اشعار مناجاتی
• اشعار نبوی
• اشعار علوی
• اشعار فاطمی
• اشعار عاشورایی
• اشعار رضوی
• اشعار مهدوی
• اشعار امامان غریب
۵.۸ تفکیک قالبی:
شعرای هیات همچنین غالبا در یک یا چند قالب خاص توانمندی ویژه‌ای دارند. مهمترین قالبهای شعری مرسوم به شرح زیرند:
• کلاسیک:
o غزل
o مثنوی
o ترکیب بند
o رباعی
o دوبیتی
o چهارپاره
• نیمایی
o بحر طویل
• سپید و نثر
• شکسته ( متناسب با آهنگ)
۶ برچسب‌گذاری اشعار شاعران هیات
با آمار گرفتن از یک مجموعه تصادفی از شعرهای شاعران هیات و برچسب گذاری این آثار از نظر نوع، زبان و...، میتوان ارزیابی خوبی از واقعیتهای فضای شعری هر شاعر بدست آورد.
اطلاعات آماری اشعار سروده شده با همه معیارهای مشخص شده زمانی، زبانی، محتوایی و ... میتواند بیانگر گرایش هر شاعر به انواع مشخصی از شعر باشد.
نمونه‌ای از جدول پیشنهادی جهت بر چسب گذاری هدفمند اشعار در زیر آمده است:
شعر شاعر موضوع زمان درونمایه نوع مرثیه زبان منظر گویش قالب
خون گریه می کنند چرا نعل اسب ها سید جواد شرافت عاشورایی معاصر مرثیه مستقیم ترکیبی عاطفی معیار غزل
۷ جدول ارتباطی شعرا با انواع شعر
با کمک این جداول میتوان ارتباط میان انواع مختلف اشعار موجود در هیات را با شعرای هیات مشخص کرد و در تحلیل فضای شعر هیات از آن استفاده نمود. نمونه ای از این جداول ارتباطی در ادامه آمده است. بجای علامت * به معنای کاملا مرتبط و علامت + به معنای نسبتا مرتبط، میتوان از وزن عددی یا درصد نیز استفاده نمود.
راه بدست آوردن دقیقتر میزان ارتباط هر سطر و ستون استفاده از پرسشنامه و فرآیند برچسب گذاری است.
قالب تفکیک زمانی تفکیک درونمایه‌ای تفکیک زبانی تفکیک گویشی
نام شاعر کلاسیک نیمایی سپید کهن معاصر نو معاصر حماسی مدحی مرثیه انجمنی هیاتی سبکی معیار محاوره محلی
صرافان * + * * * + + * * +
۸ تهدیدات
موارد زیر مبتنی بر تجربیات و مشاهدات نویسنده است و با استفاده از پرسشنامه و مطالعات میدانی میتوان میزان وقوع هر آسیب را به صورت دقیقتری تخمین زد.
۸.۱ ارائه تصاویر نامناسب در مدح و مرثیه
۸.۲ گرایش به مبالغه در مدح و حماسه
۸.۳ فراوانی اشعار ساده (عاطفی) نسبت به شعرهای عمیق (عارفانه، عاشقانه و عالمانه)
۸.۴ فراوانی مرثیه نسبت به حماسه در اشعار
۸.۵ اشتباه گرفتن تعریف سادگی و روانی شعر هیات با غیر ادبی بودن آن
۹ پژوهش‌های تکمیلی پیشنهادی
۱۰ منابع
۱. مقاله "شعر هیئت و شاخه‌های آن " ، قاسم صرافان، پایگاه اینترنتی بنیاد دعبل خزاعی، ۱۳۹۲.
۲. پایگاه‌های اینترنتی اشعار اهل بیت.
قاسم صرافان و مجید خضرایی
۱ تعریف شعر هیات
«شعر هیئت شعری است دینی و آیینی که در هیئت‌های مذهبی، در مناسبت‌های سوگ و سرور توسط ذاکر و مداح و گاه شاعر عرضه و اجرا میشود، با این تعریف شعر هیئت را به دو شاخه میتوان تقسیم کرد؛ شاخة نخست شعری است که با بهره‌گیری از لحن و صوت توسط مداح و ذاکر اجرا میشود که ممکن است این شعر را خود مداح و ذاکر سروده باشد؛ یعنی شاعر و مداح یکی باشند و شاخة دوم که تقریباً از نیم قرن اخیر در محافل مذهبی و هیئت مرسوم و رایج شده است، شعری است که شاعر ـ بدون صوت و لحن ـ به شیوة قرائت شعر و شعرخوانی آن را عرضه میکند.
با این توضیح شعر هیئت از شعر آیینی مجالس شعرخوانی، سطحی ممتازتر و شاعرانه‌تر دارد؛ هر چند شعر هیئت خود شاخه‌ای از همان شعر آیینی محسوب میشود.
شعر هیئت در قالبهای گوناگون مانند: غزل، قصیده، ترکیب‌بند، ترجیع‌بند، رباعی، دوبیتی، بحرطویل، مثنوی و ... سروده میشود و گسترة آن شامل مرثیه، مولودیه، نوحه، مناجات و نیایش و مناسبت‌ها و ستایش شخصیت‌های مذهبی و دینی میشود.»
محدوده مورد نظر ما در این مقاله منحصر به شاعرانی است که شعر برای هیات میگویند (یعنی شعرهایی که مخصوص هیات و با نیت استفاده در هیات سروده شده) و شاعران شعر در هیات (شعری با ارتباط مستقیم یا غیر مستقیم با اهل بیت ع که میتواند در هیات هم استفاده شود) را شامل نمیشود.
۲ تعریف شاعر هیات
شاعر هیات به شاعری گفته میشود که مضمون اصلی اشعارش، موضوعاتی است که در دامنه ی تعریف شده شعر هیات قرار می‌گیرند. (فهرستی از موضوعات مورد نظر در بند ۵.۷ همین نوشتارآمده است). به عبارت دیگر شاعری هیات شاعری است که شعر برای هیات می‌سراید. بدیهی است که به صرف یکی دو شعر هیات نمی‌توان شاعری را شاعر هیات نامید و از سوی دیگر سرایش شعرهای غیرهیاتی درکنار شعر هیات، باعث خروج شاعر هیات از این حوزه نمی‌گردد.
۳ تاریخچه شاعران هیات
۳.۱ متقدمین
عمان سامانی
محتشم کاشانی
سید محمد علی ریاضی یزدی
محمدحسین اصفهانی (کمپانی)
مرحوم مقبل
صغیر اصفهانی
نیر تبریزی
مرحوم خوشدل تهرانی
مرحوم عابد تبریزی
۳.۲ متاخرین
مرحوم احمد آرونی(آرام)
حبیب ا... چایچیان(حسان)
غلامرضا سازگار
محمد علی مجاهدی (پروانه)
علی انسانی
محمد جواد غفور زاده(شفق)
سید رضا موید
عباس عنقا
مرحوم محمدرضا آغاسی
رضا جعفری
محمود ژولیده
۳.۳ جوانترها
محمد سهرابی
علی اکبر لطیفیان
سعید حدادیان
محمود کریمی
جواد حیدری
مهدی رحیمی
حمیدرضا برقعی
جواد شرافت
احمد علوی
قاسم صرافان
وحید قاسمی
حسن لطفی
محسن عرب خالقی
مصطفی صابر خراسانی
جواد محمد زمانی
مجتبی روشن روان
یوسف رحیمی
محمد حسین حسینی
علی عباسی
محسن ناصحی
غلامرضا فاتحی
مجید تال
علی زمانیان
محمد رسولی
رضا نیکوکار
احسان محسنی فر
امیرحسین میرحسینی
مجید خضرایی
سعید پاشازاده
۴ ویژگی شاعر هیات
۴.۱ ویژگی‌های عمومی:
در ابتدا به ویژگی‌های اشاره می‌کنیم که هر شاعری برای کسب موفقیت به آن نیازمند است و چه شاعر هیات باشد یا نباشد جهت رشد و بالندگی می‌بایست این ویژگی‌ها را در شخصیت و نگاه خود تقویت کند.
۴.۱.۱ نکته سنجی:
بسیاری از اشعاری که در محافل مذهبی مورد استقبال قرار گرفته اند در عین کوتاهی و زیبایی های ادبی حاصل نکته سنجی و دقت نظر شاعر در اموریست که تاکنون مورد کشف و دقت هنری وزیبایی شناسانه قرار نگرفته اند مثلا :
علی اکبر که جوشن داشت این شد تو که جوشن نداری وای برمن (رضا جعفری)
همانطور که ملاحظه می‌کنید شاعر در صحنه‌ای که مقابل چشم همه نمایان است دقتی شاعرانه کرده است. این نکته سنجی شاعران هیات معمولا به دلیل حضور مداوم در پای روضه‌ها است و عمدتا نیز در خود مجالس جرقه این اشعار آتش افروز خورده میشود.
۴.۱.۲ قدرت ادبی:
بعضا در بین افراد این گمان غلط وجود دارد که شاعران هیات بیشتر به سوز و گداز اشعارشان معروفند تا قدرت ادبی و تسلط ایشان در فن شعر . البته این گمان نادرست از آنجا نشات میگیرد که عمدتا اشعار روان و سوزناک شاعران هیات در بین افواه مردم چرخیده ومعروف شده با نگاهی گذرا به اشعار شاعران هیاتی میتوان دید که همان نیرویی که به ایشان این سوز وگداز را داده به همان مقدار قدرت ادبی و تسلط بر فنون شعر را نیز عنایت کرده و فرق این شاعران با دیگر شاعران در این نکته نهفته است که به ایشان حتی صنایع ادبی نیز چون مضمون اشعار از سوی روح القدس الهام گشته و بسیاری از شاعران هیات اعتراف میکنند که ما در هنگام سرودن این اشعار نقش کاتب را داشته ایم و کس دیگری بانی این ابیات عظیم است مثالی را برای تبرک از دریای این معنی مینویسم:
مادر نه طفل تشنه‌ی خود را به آب داد
مهتاب را فلک به کف آفتاب داد ( علی انسانی )
در بدر بدر بدری و در قدر قدر قدر
هم هل اتی ست وصف تو هم لافتی، علی(غلامرضا سازگار)
۴.۱.۳ خلاقیت
یکی از معجزات دستگاه عالم گیر ولایت آل الله و خصوصا بارگاه حسینی این است که یک نیم روز عاشورا یا یک نیم شب شهادت مولا، در حیطه شعر تبدیل به دریایی از مضامین زیبا می‌شوند واین معجزه مرهون قدرت واگویی خلاقانه شاعران این بارگاه است .
البته ویژگی خلاقیت یکی از صفات خدادادی شاعران است در هر زبان و سبک. اما شاعران هیات خلق موضوع را بیش از آنکه مدیون ذهن خلاقشان باشند مدیون عنایاتی هستند که دریچه‌ای بر حقیقت روضه یا معارف دیگر اهل بیت برایشان می‌گشاید.
۴.۱.۴ شخصیت شاعرانه
به قول مهدی اخوان ثالث شاعر باید شاعر باشد و نمی‌توان هم کاسب بود هم قصاب بود هم پزشک بود وهم شاعری کرد. کسب روحیه و طرز زندگی خاص شاعرانه در نگاه به عالم، رفتار و گفتار، بی‌تردید در اتحاد دل و زبان و تقویت لطافت و ظرافت اشعار شاعر نقشی به سزا ایفا میکند.
به دلیل نیاز قطعی شاعر اهل بیت به مطالعات معرفتی و نیاز به حضور در محضر اساتید، جلسات هیات و همچنین جلسات نقد و با توجه به حساسیت ویژه حوزه شعر اهل بیت، حرفه‌ای بودن شاعر ضروری‌تر به نظر می‌رسد. شاعر هیات اگر به صورت جدی و کاملا حرفه‌ای در این حوزه وارد نشود و فراغت لازم را جهت تقویت قلبی و ذهنی خود نداشته باشد قطعا نمی‌توان از او انتظار داشت شعرهای کم‌نقص، پر محتوا و پر تعدادی بسراید.
عاشق دنیا را عاشقانه می‌بیند و شاعر دنیا را شاعرانه می‌نگرد و شاعر هیات دنیا در منظر چشم ودلش هر چه هست تجلیات انوار و اسماء حق است.
۴.۱.۵ نقدپذیری
در بین شعرا قاعده‌ای رایج است به نام «کشتن فرزند». منظور از فرزند شعری است که از طبع شاعر متولد گشته و بدیهی است که بدون توجه به کیفیت شاعر به شعرش دلبستگی شدید دارد. در ساحت نقد و آفرینش هنری شاعر باید بتواند به راحتی از نوشته عزیزتر از جانش بگذرد و آن را برای مداوا به گاهی به تیغ نقد بسپارد و گاهی آن را فدای سلامتی خانواده آثارش کند.
به قول استاد مجاهدی، پروانه پرسوخته شاعران هیات یکی از دلایل اختلاف نسخ دیوان لسان الغیب این است که حافظ دائما در حال تصحیح اشعار خود بوده و در جایی که لسان الغیب اینگونه متواضعانه در صدد رفع نقص یا زیباتر سرودن اشعارش بوده است شاعران جوانتر نیز باید در پی نقادان تیز بینی باشند تا ابیاتی کم نقص و در اوج زیبایی تقدیم اهل بیت عاشقی کنند. البته مشاهده شده که بعضی از اساتید پیشکسوت با توجه ذائقه خود و بدون در نظر گرفتن مشخصات شعر امروز ایراداتی بر بعضی اشعار شاعران جوان گرفته‌اند که شاید جانب انصاف و تعادل در آنها رعایت نشده باشد. اما این استثنائات قلیل دلیل نمیشود که جوانان سعادتمند از پند پیران دانای این راه پر پیچ و خم، بی‌بهره بمانند.
۴.۲ ویژگی‌های خاص:
با توجه به فضای خاص شعر هیات و موضوع اصلی آن که مدح و مرثیه اهل بیت علیهم السلام است، شاعر هیات نیازمند تقویت ویژگی‌های خاصی در روحیات، ذهنیات و رفتار خویش است.
۴.۲.۱ اخلاص و ارادت
حضرت زهرا س در حدیثی میفرمایند همینکه بنده‌ای قصد میکند که اعمالش را با اخلاص نماید خداوند به او و نیت او برکت می‌دهد. به همین دلیل است که بعضی از شاعران اهل بیت گاه ابیاتی فراتر از توان متعارف خویش می‌سرایند که خودشان را هم متحیر میکند و می‌دانند که از چشمه غیب عنایت شده است و با بال همین اشعار به درجات والای تقرب به آستان دوست رسیده‌اند.
۴.۲.۲ سوز و اشک
شاعر هیات سرشتش با اشک و سوز وگداز گره خورده و تا اهل این وادی نباشد اجازه نمی‌یابد بیتی زلال بنویسد و این خصلت را به عنوان یکی از خصوصیات اولیه ایشان بدانید و شاهد این ادعا شمع است که با فریاد خاموشش میگوید تا نسوزی نسوزانی.
۴.۲.۳ معرفت قلبی
آمادگی سرایش شعر برای اهل بیت فقط به اطلاعات روایی، معلومات ذهنی و تصویرسازی‌های شاعرانه نمیشود. اشعار اهل بیت نور و نمکی لازم دارند که از طهارت نفس و زلالی ضمیر و بی‌غباری آیینه دل شاعر حاصل میشود و این‌همه در سایه انس و ارتباط قلبی با انوار مقدس اهل بیت عصمت و طهارت و در اثر نگاه و عنایت ایشان بدست می‌آید. پس بی‌تردید این ویژگی مهمترین مبنای سرایش اشعار دلنشین برای اهل بیت ع است.
در این باب ذکر این نکته لازم است که ما گریه بی معرفت یا شاعر بی معرفت نداریم چون تا حداقل معرفت نباشد امکان ندارد گریست یا شعری سرود. اما معرفت نیز درجاتی دارد.
شاعر نیز همانند زائر است و همانگونه که در ثواب زوار کربلای معلی برای بعضی ثواب یک حج نوشته شده و برای بعضی هفتاد حج و برای بعضی زیارت الله ثبت میشود، ثواب و تاثیر شعر شاعر نیز با توجه به میزان معرفت و انسی که به آستان اهل بیت دارد، مقام و منزلت می‌یابد.
۴.۲.۴ اطلاعات تاریخی و روایی
در باب این موضوع باید دقت شود که شعر هیات بر خلاف تعریف معروف شعر که میگویند «اجملها اکذبها» باید مبتنی بر حقایق زندگی و سیره اهل بیت باشد، البته این نکته دلیل نمیشود که شاعر به بهانه التزام به تبعیت از حقایق روبه گزارش نویسی و به نظم درآوردن تاریخ آورد. سابق بر این مرسوم بود شاعران و حتی مداحان هیات به قدر وسع خویش دروس حوزوی را فرا می‌گرفتند و حتی اجازه حدیث دریافت میکردند و به همین علت می‌بینیم که اشعارشان تا حدود زیادی متاثر از آیات و روایات است. البته شاعران جوان معاصر نیز اگرچه مضامین عاطفی و حماسی در اشعارشان غالب است اما غالبا اهل تحقیق و مطالعه و حضور در مجالس علما هستند و این را از مضامین بلند شعرشان میتوان دریافت و مبرهن است که تسلط یک شاعر بر تاریخ اسلام و مفاهیم عمیق تشیع باعث تعمیق تاثیر شعرش میشود همانطور که مطالعه اشعار و کتابهای ادبی باعث تعمیق فن شعرش خواهد شد.
۴.۲.۵ حضور پر رنگ در جلسات هیات
در حدیثی نبوی آمده است که مومن در مسجد چون ماهی در آب است. شاعر هیات نیز جدا از محافل مذهبی چون ماهی بیرون از آب افتاده است. حضور پر رنگ در روضه‌خانه ها و مساجد علاوه بر بهره مندی از نورانیت وفیض معنوی در واقع حضور در کلاسهای درس شفاهی عقاید و تاریخ اسلام و آشنایی با آثار سایر شاعران است، واز سوی دیگر صرف حضور در محضر علما و اساتید صاحب نفس باعث کسب فیوضات معنوی برای شاعر است و باعث همدلی بیشتر شاعر با مستمعین ومخاطبین عرش نیز میشود.
۴.۲.۶ همدلی با سایر شاعران هیات
طبیعت انسانی حکم میکند که هر انسان با هم فکر و هم درد خود همراه وهمنشین شود . مولا نیز زیبا فرموده که هر کس را با دوستانش بشناس و چه کسی بهتر از شاعر هیات میتواند عالم شاعر هیات را درک کند و غمهایش را لمس نماید؟ از قدیم میگویند :
آتش بگیر تا که بدانی چه میکشم
احساس سوختن به تماشا نمی شود
اصلا غیر از شاعر هیات کسی نمی‌تواند به خوبی حرف دل شاعر هیات را بفهمد و با او هم دل شود و این مصاحبت دائمی میتواند باعث رشد بسیار زیاد شعر شاعران هیات شود و جلسات ادبی محملی برای نقد و بررسی شعر شاعران بوده و هست .این جمعها اگر از حب و بغضهای شخصی دور باشد باعث تعمیق رفاقت بین شعرا و تشویق وایجاد انگیزه بسیار برای ایشان است.
۴.۲.۷ ارتباط با مداحان اهل‌بیت
اگرچه به محض نیت سرودن شعر برای اهل بیت ثواب عبادتی مقبول و بدون خطر بطلان برای شاعر هیاتی نوشته میشود اما اظهار نعمت واجب و زکات شاعری عرضه ی شعر به مستمعین عاشق است و بهترین راه این منظور ارتباط با مداحان عزیز است البته با توجه به نوع و سبک مداحی ایشان و در نظر گرفتن قدرت آنها در اجرا و ادای حق مطلب اشعار. فی‌المثل شاعر هیاتی روا نیست اشعاری با مضمون روضات مکشوفه را در اختیار مداحان کم تجربه قرار دهد یا اشعاری که نیاز به توضیح دارند و شامل مفاهیم دوپهلو هستند را به مداحانی بدهند که توانایی جا انداختن منظور شاعر را ندارند.
اما یکی از بهترین لحظات عمر یک شاعر هیاتی لحظه ایست که می‌بیند مردم با شعر او در حال گریستن هستند و یا می‌شنود که شعرش را مردم زبان به زبان می خوانند بدون اینکه حتی نام شاعرش را بدانند و این مسئله ز مهمترین موارد انگیزه بخش به شاعر در خلق آثار بهتر و بیشتر است.
۴.۲.۸ دقت و وسواس در سرودن
سرودن شعر هیاتی توفیقی مقدس است، و بر خلاف اقسام دیگر شعر (مثلا شعر عاشقانه) نمیشود هر حرف ومضمونی را در ابیات آورد و کاملا در کلمه به کلمه شعر باید دقت کرد. البته این احتیاط عقلی نباید مانع کشف و خلاقیت شود. گاهی یک بیت شعر میتواند گاهی کار یک ساعت منبر را انجام دهد. به همین دلیل شاعر باید در سرودن شعر و انتخاب مضامین دقت و وسواس خاصی داشت تا خدای نکرده دامن شعر به کلمات سبک، مضامین غلوآمیز یا دون شان اهل بیت، غبار آلود نشود و بهتر است شاعر هیات به اندازه ی عشق و معرفتش بنویسد و از پرگویی بپرهیزد و با ارائه دائم اشعارش به اساتید، عملا در تهذیب اشعارش مقید باشد.
در این مورد میتوان به این نکته اشاره کرد که حتی شاعران طنزپرداز نیز وقتی به ساحت شعر هیات وارد می‌شدند در انتخاب کلمات و مضامین بسیار دقت داشتند مثلا شعر معروف مرحوم ایرج میرزا که شاعری طنزپرداز بوده است گواهی بر این مدعاست:
رسم است هر که داغ جوان دیده دوستان
رافت برند حالت آن داغدیده را
یک دوست زیر بازوی او گیرد از وفا
و آن یک زچهره پاک کند اشک دیده را
القصه هر کسی به طریقی ز روی مهر
تسکین دهد مصیبت بر وی رسیده را
آیا که داد تسلیت خاطر حسین ؟
چون دید نعش اکبر در خون طپیده را
آیا که غمگساری و انده بری نمود
لیلای داغدیده محنت کشیده را؟
بعد از پسر،دل پدرآماج تیر شد
آتش زدند لانه ی مرغ پریده را
۴.۲.۹ تمرین شعرخوانی در هیات
شعر خوانی شاعر در حضور مستمعین وبازخوردی که از حضار میگیرد در خط سیر شاعری وتولد اشعار بعدی وی بسیار موثر و انگیزه بخش است و به قول معروف این حضور در جمع مستمعین صاحب سخن و شاعر را بر سر ذوق می آورد. البته برای شروع اجرا و دکلمه شعر در محافل کوچک و خصوصی، مناسبتر به نظر می‌رسد.
۵ زبان شعری شاعران:
شاعران هیات را میتوان بر اساس نوع زبانی که برای سرودن برگزیده‌اند دسته بندی نمود. ملاک تفکیک انواع شعر هیات مقاله «شعر هیات و شاخه‌های آن» می‌باشد. بر این اساس شعرای هیات را میتوان از نظر زبان شعری به دسته‌های زیر تقسیم کرد:
۵.۱ تفکیک زمانی:
زبان شعرای هیات را از نظر قدمت میتوان به سه دسته کهن، معاصر و نومعاصر تقسیم نمود. نمونه‌هایی برای هر کدام در زیر ذکر گردیده است:
• زبان کهن
خصوصیت غالب این زبان : فاخر بودن کلمات متقن بودن مضامین تکیه بر احادیث و آیات است . نکته جالب این زبان این است که علی رغم کهن بودنش اما کهنه نشده وهنوز هم بسیاری از مردم با این اشعار ارتباط برقرار میکنند . اسطوره شاعران این زبان مانند محتشم و عمان در آسمان شعر آیینی میدرخشند و نمونه ای بارزتر از ترکیب بند محتشم نداریم
• زبان معاصر
در این زبان از مطول گویی های زبان کهن پرهیز شده و رنگ وبوی سیاسی و اجتماعی بیشتری به اشعار داده شده و آغاز بداعت ها و سنت شکنی های زیبا را در این دوره میتوان مشاهده کرد . اشعار شاعران این دوره بسیار مورد اقبال عموم مردم قرار گرفته و کمتر فردی را میتوان یافت که ابیات زیر را حفظ نباشد:
این حسین کیست که عالم همه دیوانه ی اوست
این چه شمعی ست که جانها همه پروانه ی اوست
یا :
دور حرم دویده ام منا ومروه دیده ام
هیچ کجا برای من کرب وبلا نمیشود
و...
• زبان نو معاصر(مدرن)
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و ظهور شعر مدرن در ادبیات فارسی به سرعت موج نوگویی و مشخصات فنی و مضمونی آن به شعر هیاتی نیز کشیده شد مشخصاتی مانند پرهیز از گزارش نویسی در شعر وسواس در انتخاب واژه ها و ورود واژگان تازه و اوزان دلنشین تر حماسه گرایی و نگاه عاطفی به مصیبات و غلبه ی عزت بر مصیبت در اشعار از جمله خصوصیات این نوع زبان است .
از بس که گل و شکوفه پرپر کردی
پیراهن خاک را معطر کردی
وقتی که تنت فتاد از زین به زمین
چشمان حریص مرگ را تر کردی( محمد رضا سهراب نژاد )
۵.۲ تفکیک درونمایه‌ای:
از نظر درونمایه‌ی اشعار، شعرای هیات را میتوان به سه بخش زیر تفکیک نمود.
• مرثیه
• مدحی
• حماسی
۵.۳ تفکیک زبانی:
شعرای هیات را میتوان از نظر نوع زبان نیز به سه دسته تقسیم کرد .
• انجمنی
• هیاتی
• سبکی
۵.۴ تفکیک منظری:
• عاطفی: بیان عاطفی یا حماسی با هدف بیشترین تاثیرگذاری بر احساسات مخاطب
• عارفانه: بیان نمادین عارفانه که دارای معانی عمیق در بطن شعر است
• عاشقانه: بیان محبت آمیز و صمیمی و از نگاه عاشق به معشوق
• عالمانه: بیان نظم گونه با اتکا بر روایات و واقعیتها با دخالت کمتر قوه خیال شاعر
۵.۵ تفکیک گویشی:
• گویش معیار
• گویش محاوره
• گویش محلی
۵.۶ تفکیک سنی:
• بزرگسال
• کودک و نوجوان
۵.۷ تفکیک موضوعی:
شعرای هیات همچنین غالبا به یک یا چند موضوع خاص در فضای شعر هیات علاقه یا در توانمندی ویژه‌ای دارند. مهمترین موضوعات مورد نظر به شرح زیرند:
• اشعار مناجاتی
• اشعار نبوی
• اشعار علوی
• اشعار فاطمی
• اشعار عاشورایی
• اشعار رضوی
• اشعار مهدوی
• اشعار امامان غریب
۵.۸ تفکیک قالبی:
شعرای هیات همچنین غالبا در یک یا چند قالب خاص توانمندی ویژه‌ای دارند. مهمترین قالبهای شعری مرسوم به شرح زیرند:
• کلاسیک:
o غزل
o مثنوی
o ترکیب بند
o رباعی
o دوبیتی
o چهارپاره
• نیمایی
o بحر طویل
• سپید و نثر
• شکسته ( متناسب با آهنگ)
۶ برچسب‌گذاری اشعار شاعران هیات
با آمار گرفتن از یک مجموعه تصادفی از شعرهای شاعران هیات و برچسب گذاری این آثار از نظر نوع، زبان و...، میتوان ارزیابی خوبی از واقعیتهای فضای شعری هر شاعر بدست آورد.
اطلاعات آماری اشعار سروده شده با همه معیارهای مشخص شده زمانی، زبانی، محتوایی و ... میتواند بیانگر گرایش هر شاعر به انواع مشخصی از شعر باشد.
نمونه‌ای از جدول پیشنهادی جهت بر چسب گذاری هدفمند اشعار در زیر آمده است:
شعر شاعر موضوع زمان درونمایه نوع مرثیه زبان منظر گویش قالب
خون گریه می کنند چرا نعل اسب ها سید جواد شرافت عاشورایی معاصر مرثیه مستقیم ترکیبی عاطفی معیار غزل
۷ جدول ارتباطی شعرا با انواع شعر
با کمک این جداول میتوان ارتباط میان انواع مختلف اشعار موجود در هیات را با شعرای هیات مشخص کرد و در تحلیل فضای شعر هیات از آن استفاده نمود. نمونه ای از این جداول ارتباطی در ادامه آمده است. بجای علامت * به معنای کاملا مرتبط و علامت + به معنای نسبتا مرتبط، میتوان از وزن عددی یا درصد نیز استفاده نمود.
راه بدست آوردن دقیقتر میزان ارتباط هر سطر و ستون استفاده از پرسشنامه و فرآیند برچسب گذاری است.
قالب تفکیک زمانی تفکیک درونمایه‌ای تفکیک زبانی تفکیک گویشی
نام شاعر کلاسیک نیمایی سپید کهن معاصر نو معاصر حماسی مدحی مرثیه انجمنی هیاتی سبکی معیار محاوره محلی
صرافان * + * * * + + * * +
۸ تهدیدات
موارد زیر مبتنی بر تجربیات و مشاهدات نویسنده است و با استفاده از پرسشنامه و مطالعات میدانی میتوان میزان وقوع هر آسیب را به صورت دقیقتری تخمین زد.
۸.۱ ارائه تصاویر نامناسب در مدح و مرثیه
۸.۲ گرایش به مبالغه در مدح و حماسه
۸.۳ فراوانی اشعار ساده (عاطفی) نسبت به شعرهای عمیق (عارفانه، عاشقانه و عالمانه)
۸.۴ فراوانی مرثیه نسبت به حماسه در اشعار
۸.۵ اشتباه گرفتن تعریف سادگی و روانی شعر هیات با غیر ادبی بودن آن
۹ پژوهش‌های تکمیلی پیشنهادی
۱۰ منابع
۱. مقاله "شعر هیئت و شاخه‌های آن " ، قاسم صرافان، پایگاه اینترنتی بنیاد دعبل خزاعی، ۱۳۹۲.
۲. پایگاه‌های اینترنتی اشعار اهل بیت.
