نشست پنجم شعر هیئت : شعر هیئت و شاخه‌های آن

شعر هیئت و شاخه‌های آن
قاسم صرافان

مقدمه
«در عصر ائمه «مجلس و محفل» که در آن شاعران، که در آن هنگام مداح یا مادح گفته می‌شدند شعر می‌خواندند، وجود داشته است که به این محافل و مجالس، «هیئت» اطلاق نمی‌توان کرد. در حقیقت در گذشته ـ به‌ویژه عصر ائمه علیهم‌السلام ـ شاعران، مداح نامیده می‌شدند که امروز، نه هر شاعری مداح نامیده می‌شود و نه هر مداحی شاعر؛ هر چند شاعران مداح و مداحان شاعر در روزگار ما کم نیستند.
پس، شعر شاعران گذشته را نمی‌توان شعر هیئت نامید، هر چند ممکن است برخی از آن سروده‌ها در هیئت مورد استفاده قرار گیرد؛ مثلاً شعر «محتشم کاشانی» شعر هیئت نیست؛ اما امروزه در هیئت از آن بهره می‌گیرند.»
بدیهی است که بر اساس معیارهای مختلف می‌توان شاخه‌‌بندی‌های مختلفی را در شعر هیئت ارائه نمود. در این مقاله تلاش گردیده است تا بر اساس تعریف مشخص شده از شعر هیئت شاخه‌های مختلف آن مشخص و برای هر یک نمونه‌هایی ذکر گردد.

تعریف شعر هیئت
«شعر هیئت شعری است دینی و آیینی که در هیئت‌های مذهبی، در مناسبت‌های سوگ و سور توسط ذاکر و مداح و گاه شاعر عرضه و اجرا می‌شود، با این تعریف شعر هیئت را به دو شاخه می‌توان تقسیم کرد؛ شاخة نخست شعری است که با بهره‌گیری از لحن و صوت توسط مداح و ذاکر اجرا می‌شود که ممکن است این شعر را خود مداح و ذاکر سروده باشد؛ یعنی شاعر و مداح یکی باشند و شاخة دوم که تقریباً از دهة ۸۰ در محافل مذهبی و هیئت مرسوم و رایج شده است، شعری است که شاعر ـ بدون صوت و لحن ـ به شیوة قرائت شعر و شعرخوانی آن را عرضه می‌کند.
با این توضیح شعر هیئت از شعر آیینی مجالس شعرخوانی، سطحی ممتازتر و شاعرانه‌تر دارد؛ هر چند شعر هیئت خود شاخه‌ای از همان شعر آیینی محسوب می‌شود.
شعر هیئت در قالب‌های گوناگون مانند: غزل، قصیده، ترکیب‌بند، ترجیع‌بند، رباعی، دوبیتی، بحرطویل، مثنوی و ... سروده می‌شود و گسترة آن شامل مرثیه، مولودیه، نوحه، مناجات و نیایش و مناسبت‌ها و ستایش شخصیت‌های مذهبی و دینی می‌شود.»
در بررسی‌های این نوشتار موضوع فقط شعر برای هیات (یعنی شعری که مخصوص هیات و با نیت استفاده در هیات سروده شده) نیست و شعر در هیات (شعری با ارتباط مستقیم یا غیر مستیقیم با اهل بیت ع که می‌تواند در هیات استفاده شود) را نیز شامل می‌شود.

ملاک‌های تفکیک اشعار:
تفکیک زمانی:
زبان اشعار را از نظر قدمت می‌توان به سه دسته کهن، معاصر و نومعاصر تقسیم نمود. نمونه‌هایی برای هر کدام در زیر ذکر گردیده است:
زبان کهن :
بلند مرتبه شاهی ز صدر زین افتاد.... (مرحوم مقبل)
باز این چه شورش است که در خلق عالم است ... (محتشم کاشانی)
ای در سفینه دو جهان ناخدا علی / ممسوس در حقیقت ذات خدا علی
در بدر، بدر بدری و در قدر، قدر قدر / هم هل اتی ست مدح تو هم لا فتی علی(غلامرضا سازگار)

زبان معاصر:
نشسته ام بنویسم که بال یعنی تو / عروج کردن سمت کمال یعنی تو (لطیفیان)
دیگر شکستن ندارد ، بال و پر کوچک من / میترسم از هم بپاشد ، این پیکر کوچک من (احمد علوی)
مولای ما نمونه دیگر نداشته است / اعجاز خلقت است و برابر نداشته است (سید حمید برقعی)
این پسر كیست؟ كه گل صورت از او دزدیده است / سیزده بار زمین، دور قدش گردیده است (حیدر منصوری)

زبان نو معاصر(مدرن)
در ساعتی شگفت، مکعّب شکست و بعد / مردی به جای قبله ی مردم نشست و بعد
رکعـت شـد و نمـاز شد و حمـد و سوره شد / آمـد طلسم مسجدیان را شکست و بعد (رضا جعفری)

نمره ي صندلی ام باز در آمد ، هشت است / ساعت رفتن من نیز به مشهد ، هشت است
همه جا مضربی از هشت و به تخت اعداد / آنکه امروز نشسته است به مسند هشت است
بین ما مردم ایران نود و نه درصد / عدد حاجتمان پنج نباشد ، هشت است
هشتمین بیت رسیده است که تاکید کنم / بهترین ساعت پرواز به مشهد ، هشت است
(مهدی رحیمی)

تفکیک درونمایه‌ای:
از نظر درونمایه‌ی اشعار هیات را می‌توان به سه بخش زیر تفکیک نمود.

اشعار مرثیه:
در این گونه شعرها، شاعر بیشتر به مصائب اهل بیت می‌پردازد. در حال حاضر بیشترین حجم شعر هیئت به این نوع اشعار اختصاص دارد. غالبا هدف این نوع شعر تحریک عواطف مخاطبین و ایجاد ارتباط عاطفی بین مخاطب و اهل بیت علیهم السلام از طریق اشک و اندوه است.

انواع مرثیه
بیان ضمنی (روضه‌ی پوشیده):
در این شیوه روضه ها و مصائب اهل بیت در قابل نمادها و با اشاره و کنایه بیان می‌گردد. نمونه‌هایی زیر از این دستند:
علی اکبر که جوشن داشت آن شد / تو که جوشن نداری وای بر من (رضا جعفری)
تو خودت قاسمی و سر زده تقسیم شدی / دو هجا بودی و حالا دو هجا بیشتری ( علی اکبر لطیفیان)
شاید تو خواستی غزلی را که نذر توست / اینگونه زخم خورده و بی سر بیاورم
یک قطعه خواندی از سر نی، شاعرت شدم / آن قطعه را نشد به غزل دربیاورم ( حسن بیاتانی)
می خواست تا ببوسد و برگیردش ز خاک / قرآن او، ورق ورق و پاره پاره بود (علی انسانی)
عصای پیری بابا مقابلم نشِکن / توان بده به منِ ناتوان علی اکبر
کنار جسم تو رسم جهان عوض شده است / نشسته پیر کنار جوان علی اکبر (عطیه سادات حجتی)
رندان تشنه لب را آبی نمی‌دهد کس / گویی ولی شناسان رفتند از این ولایت (حافظ)

بیان غیر مستقیم روضه‌های اهل بیت ع دارای مزایای زیر است:
۱. بیشتر حفظ شدن حرمت
۲. هنرمندانه (شاعرانه) تر شدن اثر
۳. تاثیرگذاری عمیق تر و ماندگارتر

البته این روش بیان مشکلاتی نیز دارد:
۱. سختی سرایش آثار موفق از این دست
۲. انس کمتر مخاطبین فعلی با این زبان
۳. نیاز شاعر به تسلط و تجربه کافی

بیان مستقیم (روضه مقتلی)
در این شیوه مصائب اهل بیت ع به صورت مکشوف‌تر و با عنایت به متن مقاتل بیان می‌گردد
خون گریه می کنند چرا نعل اسب ها / سخت است روضه ی تن در خون تپیده ات (جواد شرافت)
تیر نگذاشت که یک جمله به آخر برسد / هیچ کس حدس نمی‌زد که چنین سر برسد (علیرضا لک)
تا لاله گون شود کفنم بیشتر زدند / از قصد روی زخم تنم بیشتر زدند
قبل از شروع ذکر رجز مشکلی نبود / گفتم که زاده ی حسنم بیشتر زدند ( عباس احمدی)
من قاسمم مجتبی را نور عینم من حافظ پرچم سرخ حسینم
غرق به خون گردیده همه اعضایم ببین عمو جان شکست استخوانهایم
بنما نظاره عمو جان سوی میدان شد بدنم پایمال سم اسبان ( نوحه)

بیان جزیی‌نگر (روضه فجیع)
این شیوه غالبا با هدف تحریک عواطف دلسوزانه به کار گرفته می‌شود. شاعر در اینگونه شعرها قصد آن دارد تا با خاص و سخت جلوه دادن جراحات و مصائب حس ترحم مخاطب را برانگیزد. بنابراین ناخودآگاه جنبه جسمانی وجود مقدس اهل بیت ع بسیار پررنگ می‌شود تا مخاطب بتواند با درد و رنجها هم‌ذات پنداری کرده و برای اهل بیت هم مانند هر انسان مصیبت زده دیگری از سر ترحم اشکی بریزد. بدین ترتیب ویژ‌گی خاص مصائب اهل بیت که همانا مفاهیم عاشقانه، عارفانه و پرشکوه آنهاست کمرنگ می‌شود.
همچنین بازسازی تصاویر جزئی از جراحات در ذهن مخاطب، ناخودآگاه شأن و تصویر نورانی و ملکوتی و با عظمت این ذوات مقدس را خدشه دار نموده و احتمال اینکه زبانِ حال‌ها موجب تضعیف و وهن گردد در اینگونه شعرها بسیار بیشتر می‌شود.
نعل تازه چقدر سفت و زمخت است حسین / زیر پای سم اسبان بدنت چسبیده
بر سرت شانه زدی یا که عمودت زده اند / سر تو پهن شده شانه به سر چسبیده
به زور ِ نيزه دهان تو وا شد و دیدم ...
با خنجرش به روی گلو تا دوازده
هی ضربه زد به سختی و آخر جداش کرد

مدحی:
این نوع شعر که در مدح و توصیف اهل بیت ع است بیشتر شامل مولودی‌ها و وصفها و حماسه‌هایی است که به اوصاف کمال و جمال عرشی و فرشی اهل بیت ع می‌پردازد. شعر حماسی را هم می‌توان زیر مجموعه‌ای از شعر مدحی در نظر گرفت که به دلیل اهمیت و فضای ویژه آن، به صورت جداگانه به آن پرداخته‌ایم
كس نيست اين چنين اسد بي بدل كه تو / كس نيست اين چنين همه علم و عمل كه تو ( محمد سهرابی)
راه او سخت بود و آسان شد ، مرد ده ساله ای مسلمان شد / وپس از نام او خدا فرمود که علیه سلام بگذارند ( احمد علوی)
زهرا اگر نبود خدا مظهری نداشت / توحید انعکاس نمایانتری نداشت ( لطیفیان)
وقتش رسیده تا به تن قبله جان دهند / در قاب کعبه وجه خدا را نشان دهند (محسن عرب‌خالقی)

حماسی:
در این نوع شعر با زبانی شور انگیز و حماسی به بیان رشادت ها و عظمت‌های اهل بیت ع پرداخته ‌می‌شود:
تیغ را بالا که بردی آسمان رنگش پرید / تا فرود آمد زمین خود را کمی پایین کشید
ذوالفقار آنگونه با سرعت به هر کس خورده است/ مدتی مبهوت مانده تا بفهمد مرده است
دسته ذوالفقار می‌داند قدرت دست شیر یعنی چه؟ / مرحب خیبری خبر دارد ضرب شست امیر یعنی چه
تیغ با آن وزن در دستان تو مثل پر است / پر در آورده است حق دارد به دست حیدر است
(قاسم صرافان)

طوری ز چارچوب در قلعه کنده است / انگار قلعه هیچ زمان در نداشته است (حمید برقعی)

تفکیک زبانی:
شعر هیئت را می‌توان از نظر نوع زبان نیز به سه دسته تقسیم کرد.

انجمنی:
این نوع شعر بیشتر با استفاده از بیان نمادها و اشاره‌ها و بیان غیر مستقیم و پرهیز از بردن اسامی خاص
در زلف چون کمندش ای دل مپیچ کانجا/ سرها بریده بینی بی جرم و بی جنایت (حافظ)
بگذار که این باغ درش گم شده باشد / گل‌های ترش برگ و برش گم شده باشد
جز چشم به راهی به چه دل خوش کند این باغ / گر قاصدک نامه برش گم شده باشد
پیچیده شمیمت همه جا ای تن بی سر / چون شیشه عطری که درش گم شده باشد....
(سعید بیابانکی)
چه روزها که یک به یک غروب شد، نیآمدی / چه اشکها که در گلو، رسوب شد نیآمدی
خلیل آتشین سخن، تبر به دوش بت شکن / خدای ما دوباره سنگ و چوب شد نیآمدی
برای ما که خسته ایم و دل شکسته ایم، نه / برای عده ای، ولی چه خوب شد نیآمدی
تمام طول هفته را در انتظار جمعه ام / دوباره صبح، ظهر، نه، غروب شد نیآمدی
(مهدی جهاندار)

هیاتی
تو آن دعای رسولی كه مستجاب شدی / برای خانه ی خورشید آفتاب شدی
یگانه دختر احمد شدن مراد نبود / برای ام ابیهایی انتخاب شدی ( علی اکبر لطیفیان)
تو خودت خواسته ای دار و ندارم باشی/ کاش لطفی کنی و آخر کارم باشی
قول دادی به همه پس به خدا می آیی / هر که یک بار بیاید تو سه جا می آیی (مجيد تال)

سبکی:
گونه‌ای دیگر از زبان شعر هیئت که می‌توان آن را زیر مجموعه زبان هیاتی هم حساب کرد، شعر سبکی است. که نوع مرثیه آنرا نوحه و شیوه مدحی آنرا مولودی می‌توان ‌نامند. شعر سبکی باید بیانی ساده، روان و خوش‌آهنگ داشته باشد. این نوع شعر اکثرا بر اساس ملودی (سبک) سروده می‌شود. ولی می‌تواند بدون ملودی هم در اوزان خوش‌آهنگ سروده و سپس بر روی آن سبک خوانش را ساخت. مرسوم ترین اشکال اجرای اشعار سبکی به شرح زیرند:
زمینه
واحد
شور
تک
دودمه

تفکیک منظری:
عاطفی: بیان عاطفی یا حماسی با هدف بیشترین تاثیرگذاری بر احساسات مخاطب
چقدر برتن تو پیرهن بزرگ شده؟! / تن تو آب شده یاکفن بزرگ شده؟! ( مهدی نظری)

عارفانه: بیان نمادین عارفانه که دارای معانی عمیق در بطن شعر است
برای درددل تو مفید نیست کسی / وگرنه نامه برای مفید می آید
و حاجیان همه یک روز صبح می گویند: / چقدر بر تن کعبه سفید می آید (حسن بیاتانی)

عاشقانه: بیان محبت آمیز و صمیمی و از نگاه عاشق به معشوق
ببند راه مرا با گشودن چشمت / به روی صید نباید که ذوالفقار کشید ( محمد سهرابی
من آمدم که تو را با سپاه و تیغ بگیرم / مرا به تیر نگاهی تو بی سپاه گرفتی (قاسم صرافان)

عالمانه: بیان نظم گونه با اتکا بر روایات و واقعیتها با دخالت کمتر قوه خیال شاعر
ره توشه ي من ‌نيست به جز ‌حیر‌ا‌نی / جز ‌معصیت و جهالت و نادا‌نی
شد آخر کار من، ولي دلگرمم / با لطف تو که ‌تُبدِ‌ئُ بِالاِحسا‌نِي ( یوسف رحیمی)

تفکیک گویشی:
گویش معیار
گویش محاوره
گویش محلی
تفکیک سنی:
بزرگسال
کودک و نوجوان
تفکیک موضوعی:
هرموضوعی در شعر هیئت ویژگی‌های خاص خودش را دارد. حال و هوا و زبان و مضامین شعر تحت تاثیر مستقیم موضوع شعر هستند. به همین دلیل می‌توان تفاوتهای مشهودی را به عنوان مثال بین شعرهای عاشورایی و رضوی ع و یا اشعار فاطمی مشاهده نمود. حتی مختصات حاکم بر مرثیه‌های فاطمی س و عاشورایی نیز دارای تفاوتهایی است. شاخه‌های موضوع اصلی به همراه مهمترین کلید واژه‌های مرتبط آن در ادامه آمده است:

اشعار مناجاتی
نجوا، بندگی، استغفار، ماه رمضان

اشعار نبوی
نگاه جهانی، وحدت، قرآن، وحی، مکارم اخلاق

اشعار علوی
حماسه، حکمت، ولایت

اشعار فاطمی
مقام زن، مظلومیت اهل بیت ع، دفاع از ولایت، عاطفه مادری

اشعار عاشورایی
پاکبازی، شهادت، صبر، مظلومیت اهل بیت، حماسه

اشعار رضوی
رافت، کرامت، صمیمیت، ایرانی بودن، زیارت

اشعار مهدوی
اجتماعی، انتقادی، انتظار، هجران، امام حی، منجی

اشعار امامان غریب
خطاب به همه اهل‌بیت

سایر اشعار (امام زادگان، فرهنگ اهل بیت، حکمت و روایت، ادعیه، ماه رمضان، شهدا ... )
تفکیک قالبی
کلاسیک
نیمایی
بحر طویل
سپید و نثر
شکسته ( متناسب با آهنگ)
از اینجا/ صحنا رو / میزنم با مژه جارو
مستانه/ میچرخم / دور تو ضامن آهو!
شاخه‌ بندی‌های شعر هیئت
بر اساس اهمیت ملاکهای مشخص شده جهت شاخه بندی کامل اشعار هیات باید ترکیبی از دسته‌بندی‌های مختلف را بر اساس اهمیت و همچنین تعداد زیر دسته‌ها، ایجاد نمود. در شاخه بندی پیشنهادی اول که به نظر پرکاربرد تر نیز به نظر می رسد ملاک اصلی شاخه بندی معیارهای محتوای( درونمایه، موضوع و منظر) است.
روش دوم که ملاک تفکیک زبانی است، روشی فرعی در شاخه بندی به نظر می‌رسد.

شاخه‌بندی محتوایی
 مرثیه
 عاشورایی
 عاطفی
 عاشقانه
 فاطمیه
 سایر اهل بیت
 مدح
 عارفانه
 عاشقانه
 عالمانه
 حماسه
 مناجات

شاخه‌بندی زبانی (فرمی)
 انجمنی
 معیار
 محاوره
 محلی
 هیاتی
 معیار
 محاوره
 محلی
 سبکی
 معیار
 محاوره
 محلی

در روش شاخه بندی می‌توان هر شعری را به زیر شاخه‌ مشخصی از درختواره انتساب داد ولی روش بر چسب گذاری که معمولا در فضای الکترونیک کاربرد دارد از این روش کامل تر به نظر می‌رسد. با انتساب برچسب های مختلف محتوایی و زبانی در دسته بندی‌های الکترونیک به راحتی و به صورت کامل می‌توان تعلق یک شعر را از جنبه‌های مختلف به هر دسته‌ای مشخص نمود و در جستجوها و آمارگیری‌ها از آن بهره گرفت.

برچسب گذاری و آمار گیری از اشعار
با آمار گرفتن از یک مجموعه تصادفی از شعرهای معاصر و برچسب گذاری این آثار از نظر نوع، زبان و...، و با توجه به رابطه معنادار میان عرضه و تقاضا، می‌توان ارزیابی خوبی از واقعیتهای فضای شعر هیئت بدست آورد.
درصد اشعار سروده شده با همه معیارهای مشخص شده زمانی، زبانی، محتوایی و ... می‌تواند بیانگر گرایش شعرای هر دوره به انواع مشخصی از شعر باشد.
با انتخاب چندین جامعه آماری از سالهای قبل تا حال حاضر می‌توان روند حرکت شعر هیئت را رصد کرد و از همین روش می‌توان در پایش این تغییرات در آینده و ارزیابی اقدامات اصلاحی و برنامه‌های بهبود استفاده کرد.
قاعدتا واحد شعری مورد نظر در برچسب گذاری کل ار است نه تک بیتها. به همین دلیل می‌توان بیتهای غالب کل اثر را ملاک گرفت و یا همزمان از دو برچسب مثلا حماسه و مرثیه برای یک شعر استفاده نمود.
نمونه‌ای از جدول پیشنهادی جهت بر چسب گذاری هدفمند اشعار در زیر آمده است:

شعر شاعر موضوع زمان درونمایه نوع مرثیه زبان منظر گویش قالب
خون گریه می کنند چرا نعل اسب ها سید جواد شرافت عاشورایی معاصر مرثیه مستقیم ترکیبی عاطفی معیار غزل

پرسشنامه پیشنهادی:
استفاده از پرسشنامه و تحقیقات میدانی می‌تواند پایه خوبی جهت ارزیابی دقیقتری از نوع نگاه مخاطبین شعر هیئت از نظر ذهنی، ذوقی و معرفتی نسبت به انواع مختلف شعر باشد. این پرسشنامه ها می‌تواند به صورت دوره‌ای پس از اجرای راهکاری پیشنهادی مجددا مورد استفاده قرار گرفته و میزان بهبود احتمالی را مشخص سازد.

سن: تحصیلات: محل تولد:
۱. آیا به صورت مستمر در جلسات هیات شرکت می‌کنید؟
۲. بیشتر به نوع خواندن کدام مداح علاقه مندید؟
۳. بیشتر به شعر کدامیک از شعرای اهل بیت علاقه مندید؟
۴. چقدر از شعرهایی که در هیاتها خوانده می‌شود راضی هستید؟
۵. به چه نوع شعری بیشتر علاقه مندید؟ روضه □ مدح □ حماسه □
۶. میزان علاقه خود به اشعار زیر را مشخص کنید از ۵- الی ۵
یک نمونه کهن
یک نمونه معاصر
یک نمونه نو معاصر
یک نمونه حماسی
یک نمونه مدحی
یک نمونه روضه‌ای
یک نمونه انجمنی
یک نمونه هیاتی
یک نمونه ترکیبی
یک نمونه عاطفی
یک نمونه عارفانه
یک نمونه عالمانه
۷. یک یا چند مورد از شعرهایی که بیشترین تاثیر را بر روی شما داشته است بنویسید:

جدول ارتباطی مخاطبین با انواع شعر
با کمک این جداول می‌توان ارتباط میان انواع مختلف اشعار موجود در هیات را با انواع مخاطبین تعریف و در تحلیل فضای شعر هیئت از آن استفاده نمود. نمونه ای از این جداول ارتباطی در ادامه آمده است. بجای علامت * به معنای کاملا مرتبط و علامت + به معنای نسبتا مرتبط، می‌توان از وزن عددی یا درصد نیز استفاده نمود.
راه بدست آوردن دقیقتر میزان ارتباط هر سطر و ستون استفاده از پرسشنامه و تحقیقات میدانی است.

سن مخاطب تفکیک زمانی تفکیک درونمایه‌ای تفکیک زبانی تفکیک منظری
¬ کهنسال میانسال جوان کهن معاصر نو معاصر حماسی مدحی روضه‌ای انجمنی هیاتی سبکی عاطفی عارفانه عالمانه
کهنسال * + * * + * + +
میانسال * + + * * * * +
جوان + * * * * + * * *
کهن * * + + + * * +
معاصر + + + * * * + + +
نو معاصر * + * * * * * *
حماسی * + * + * +
مدحی + + * + + * * * * * * +
روضه‌ای * * * + * * * + *
انجمنی + + * * * +
هیاتی * * * * * * * * * * +
سبکی + * * + * + * + * +
عاطفی * * * + * * * * + * *
عارفانه + + * + + * + +
عالمانه + + +

ویژگی‌های شناخته شده در شعر هیئت
موارد زیر مبتنی بر تجربیات و مشاهدات نویسنده است و با استفاده از پرسشنامه و مطالعات میدانی می‌توان میزان وقوع هر آسیب را به صورت دقیقتری تخمین زد.
گرایش به روضه‌های شدید و فاش
گرایش به روضه‌های ابداعی
گرایش به مبالغه در مدح و حماسه
فراوانی اشعار ساده (عاطفی) نسبت به شعرهای عمیق (عارفانه، عاشقانه و عالمانه)
فراوانی مرثیه نسبت به حماسه در اشعار
اشتباه گرفتن تعریف سادگی و روانی شعر هیئت با غیر ادبی بودن آن

پژوهش‌های تکمیلی پیشنهادی
دریافت اطلاعات میدانی از طریق پرسشنامه
برچسب گذاری و دسته‌بندی اشعار هیات در بازه‌های زمانی مختلف
تحلیل داده‌های آماری بدست آمده
جمع آوری نمونه‌های اولیه موفق و ناموفق شعری در هر حوزه
تعیین شاخصهای نقد و ملاکهای ارزشگذاری برای انواع شاخه‌های شعر هیئت

منابع
۱. مقاله "شعر هیئت، تعریف، ویژگی‌ها، ابعاد و قالب‌ها" ، محمدرضا سنگری، پایگاه وب بنیاد دعبل خزاعی، ۱۳۹۲.
۲. پایگاه‌های اینترنتی اشعار اهل بیت.