کد مطلب : ۲۰۹۰۶
مروری بر «دانشنامه امام مهدی(عج) بر پایه قرآن حدیث و تاریخ»
دانشنامه امام مهدی(عج) بر پایه قرآن حدیث و تاریخ یکی از آثار دارالحدیث است که تحت اشراف آیت‌الله ری‌شهری تدوین و اوایل سال جاری در ۱۴ بخش منتشر شده است. در ادامه مروری بر فصول این دانشنامه را می‌خوانید.
این دانشنامه شامل یک درآمد، ۱۴ بخش، و ۷۰ فصل است، و در آن مسائل مرتبط با موضوع مهدویّت، با تکیه بر نصوص معتبر اسلامى(متون آیات و احادیث) ، بررسى می‌شود.
بخش اول: مهدویّت از نگاهى کلى
به دلیل اهمیت موضوع مهدویّت و ویژگی‌هاى خاص این عقیده، پیش از طرح مباحث مربوط به زندگى امام مهدى(ع) از ولادت تا تشکیل حکومت، در نخستین بخش از این دانشنامه، عقیده به امام مهدى(ع) را از نگاه قرآن و احادیث پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) به طور کلى و در پنج فصل بر می‌رسیم:
۱ ـ ۱ . تداوم رهبرى الهى
در این فصل آیات و احادیثى را نقل می‌کنیم که بر حضور امام و حجتى الهى در زمین از آغاز تشکیل جامعه بشر تا پایان جهان تأکید دارند و گویاى آن‌اند که پس از پیامبر خاتم(ص)، امامان از نسل ایشان خواهند بود. در پایان این فصل به تحلیل این احادیث می‌پردازیم و به برخى شبهات پاسخ می‌دهیم.
۱ ـ ۲ . تداوم امامت در نسل پیامبر(ص)
در این فصل مسئله بسیار مهم تداوم امامت و رهبرى امّت در نسل پیامبر خاتم(ص) تا قیامت، بر پایه حدیث متواتر ثقلین که مورد اتفاق شیعه و سنّى است، اثبات می‌گردد. پایانبخش این فصل، تحلیلى فشرده و جامع است که در آن از سند این حدیث و دلالت آن بر عصمت اهل بیت(ع) و مرجعیت علمى آنان براى امت اسلامى، و همچنین امامت امام مهدى(ع) و غیبت ایشان بحث می‌شود، و در ضمن آن، نکات قابل توجّه دیگرى هم درباره این حدیث شریف خواهد آمد.
۱ ـ ۳ . شمار رهبران الهى پس از پیامبر(ص)
در این فصل ابتدا احادیث پرشمارى را که در آنها پیامبر خدا(ص) با تعبیرهاى گوناگون، رهبران الهى پس از خود را شناسانده، گزارش می‌کنیم. در ادامه این فصل با پژوهش در سند این احادیث، زمان و مکان صدور آنها، اختلاف در متن آنها، مقصود از آنها، و نظریه‌هایى که در این باره وجود دارد، اثبات می‌شود که این احادیث جز بر عقاید پیروان اهل بیت درباره امامت خاندان رسالت منطبق نیست.
۱ ـ ۴ . وجوب شناخت امام مهدى(ع)
در این فصل با استناد به احادیث معتبر اثبات می‌شود که بر مسلمانان واجب است رهبر الهى زمان خود را که از خاندان پیامبر(ص) است بشناسند، و در ادامه فضیلت شناخت رهبر و خطر بی‌اطلاعى از او بیان می‌شود. همچنین در این فصل روایاتى که از انکار امامتِ امامان اهل بیت(ع) بویژه امام دوازدهم نهى می‌کنند، آورده شده است. در پایان فصل وظیفه کسى که توان شناسایى امام را ندارد مشخص مىشود.
در این فصل، دو تحلیل ارائه می‌گردد؛ یکى در باره وجوب معرفت امام در هر عصرى، و دیگرى در تبیین وظیفه کسى که شناخت رهبر الهى برایش مقدور نیست.
۱ ـ ۵ . بشارات قرآن
موضوع این فصل اشارتها و بشارتهاى مطرح در شمارى از آیات قرآن، و پیشگویى آنها از فراگیر شدن اسلام، تشکیل حکومت صالحان و امامت مستضعفان در آینده است. پایانبخش این فصل، پژوهش در باره آیاتى است که به حکومت جهانى امام مهدى(ع) اشاره دارند.
بخش دوم: زندگی‌نامه امام مهدى(ع)
در این بخش از دانشنامه، زندگىنامه امام مهدى(ع)، از نسب خانوادگى تا عمر بلند ایشان، برپایه احادیثى از پیامبر(ص) و خاندان ایشان، در هفت، فصل به ترتیب زیر ارائه می‌شود:
۲ ـ ۱ . نیاکان
در این فصل پس از ذکر نصوصى که به صراحت گویاى تعلق امام مهدى(ع) به خاندان اهل بیت و عترت پیامبر خاتم(ص) هستند، به نقل روایاتى می‌پردازیم که به تفصیل اجداد ایشان را معرّفى کرده‌اند. سپس با توجّه به این که اعتقاد اغلب اهل سنّت این است که نسب مهدى(ع) از طریق امام حسن(ع) به پیامبر(ص) می‌رسد، ضمن پژوهشى ثابت می‌کنیم که ایشان از نواده‌هاى امام حسین(ع) است. این فصل، با پژوهشى در باره مادر امام مهدى(ع) به پایان می‌رسد.
۲ ـ ۲ . ولادت
این فصل در باره تاریخ ولادت امام مهدى(ع) ، چگونگى تولد ایشان، و امور مرتبط با این موضوع است. این فصل شامل سه پژوهش نیز هست؛ یکى در باره زمان و مکان ولادت، دومى در باره رشد غیر عادى ایشان، و سومى در رابطه با سخن گفتن آن بزرگوار پس از تولد.
۲ ـ ۳ . نام
نامها، کنیه‌ها و لقبهاى امام مهدى(ع) در این فصل گزارش می‌شود. با توجّه به این که در برخى از مصادر حدیثى اهل سنّت گزارش شده که پدر آن حضرت همنام با پدر پیامبر(ص) است، و این گزارش با عقیده پیروان اهل بیت در تعارض است، ضمن پژوهشى بطلان آن اثبات می‌شود. در تحلیلى دیگر، روایاتى را بر می‌رسیم که از بر زبان آوردن نام اصلى امام منع کرده‌اند. پژوهش سوم در این فصل در باره به پا خاستن از روى ادب هنگام ذکر نام امام مهدى(ع) (نام «محمّد») و یا لقب «قائم» است. در پژوهش پایانى نیز در باره لقب «ابا صالح» بحث می‌شود.
۲ ـ ۴. سیما
در این فصل بر پایه احادیث حاکى از شکل و شمایل امام مهدى(ع) ، چهارده ویژگى مربوط به خصوصیات جسمى و سیماى ایشان شمرده شده است.
۲ ـ ۵. طول عمر
در این فصل ابتدا روایات مربوط به طول عمر امام مهدى(ع) ضمن سه دسته بیان شده و در پژوهش پایان فصل، ادله ثبوتى و اثباتى طول عمر ایشان به بحث گذاشته شده است.
۲ ـ ۶. ویژگی‌ها
در این فصل شمارى از برجستهترین ویژگی‌هاى امام مهدى(ع) را بر اساس احادیث جمعآورى کردهایم که برخى از آنها عبارتند از: شباهتهایى با برخى پیامبران، شباهتى از ذوالقرنین، شباهتهاى فراوانى به پیامبر خاتم(ص) ، برترى بر همه امامان جز امیر مؤمنان(ع) ، حضور همهساله در حج، و سرورى بر اهل بهشت. در پایان این فصل توضیحى در باره سروران اهل بهشت ارائه می‌شود.
۲ ـ ۷. پاسخ برخى پرسشها
در باره امام مهدى(ع) ، خصوصا در عصر حاضر، پرسشها و شبهاتى مطرح است که آگاهى از پاسخهاى درست آنها، بویژه براى نسل جوان، ضرورى است. شمارى از پرسشها به تناسب بحث، ضمن مباحث گوناگونى که در این دانشنامه آمده است، پاسخ داده می‌شود. از این رو در این فصل تنها به مسائلى می‌پردازیم که در سایر بخشها طرح نشده‌اند؛ مانند: چگونگى امامت در خردسالى، موضوع ازدواج امام مهدى(ع) ، مکانهاى منسوب به ایشان و جزیره خضراء.
بخش سوم: غیبت امام مهدى(ع)
در این بخش، ضمن سه فصل، به ترتیب زیر، مباحث مربوط به غیبت امام مهدى(ع) طرح و بررسى مىشود:
۳ ـ ۱. پیشگویى در باره غیبت
پیشگویی‌هاى پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) از غیبت امام مهدى(ع) یکى از اقدامات مهم آنان جهت زمینهسازى براى پذیرش این حادثه مهم توسط شیعیان بود. از این رو در آغاز این فصل، تحلیلى جامع در باره مهمترین اقدامات اهل بیت علیهمالسلامدر این زمینه ارائه شده است. در ادامه پیشگویی‌هایى را که پیامبر خدا(ص) و اجداد بزرگوار امام مهدى(ع) در این باره داشته‌اند به ترتیب گزارش می‌کنیم؛ از جمله احادیثى که غیبت ایشان را به دو دوره کوتاهمدّت و بلندمدّت تقسیم کرده‌اند. پایانبخش این فصل پژوهشى است در باره چگونگى غیبت آن امام، که شامل توضیحاتى در باره سرداب معروف به سرداب غیبت، و پاسخ به شبهاتى در این زمینه است.
۳ ـ ۲. حکمت غیبت
در این فصل نکاتى که اهل بیت(ع) در تبیین راز غیبت امام مهدى(ع) فرموده‌اند، ضمن هفت عنوان تنظیم و گزارش شده و در پایان پژوهشى در باره حکمت غیبت امام آمده است.
۳ ـ ۳. برکات غیبت
در این فصل آثار و برکات تکوینى امام غایب از منظر احادیث تبیین شده است؛ برکاتى از قبیل بقاى نظام جهان و راهنمایى باطنى انسانها. پژوهش پایانى نیز در تبیین همین احادیث است.
بخش چهارم: سفرا و وکلاى امام مهدى(ع)
در این بخش، مباحث مرتبط با نهاد وکالت در عصر امامان اهل بیت(ع) تا امام مهدى(ع) ، فضاى جامعه اسلامى منتهى به دوران غیبت کبرا، نایبان خاص امام در دوران غیبت صغرا، و مدّعیان دروغین نیابت و مهدویت، در چهار فصل مورد بررسى قرار می‌گیرد:
۴ ـ ۱. نهاد وکالت
در این فصل، مسائلى مانند، دلایل تشکیل و گسترش نهاد وکالت از سوى امامان، وظایف نهاد وکالت، ساختار نهاد وکالت، قلمرو جغرافیایى نهاد وکالت، و اسامى شمارى از وکیلان ـ که به ما رسیده ـ، تبیین مىگردد.
۴ ـ ۲. فضاى جامعه اسلامى
در این فصل، فضاى جامعه اسلامى پیش از غیبت کبرا در دو قسمت مورد بررسى قرار گرفته است :
بخش اول : جهان اسلام در آستانه غیبت صغرا. در این بخش اجمالاً بر خلاف شمارى از عباسیان از دوران حکومت «الواثق باللّه» تا «المعتمد على اللّه» اشاره شده، و در ادامه، تجزیه دولت عباسى، و نیز برخورد امامان با دولتمردان بنى عباس تبیین گردیده است.
بخش دوم : جهان اسلام در دوران غیبت صغرا در این بخش، فضاى جامعه اسلامى در طول غیبت صغرا ـ که مقارن با خلافت شش تن از خلفاى عباسى بود، ترسیم گردیده، و به رویدادهاى سیاسى مهم این دوران اشاره شده است. در ادامه، چگونگى برخورد دولتمردان عباسى با شیعیان، اوضاع علمى و فرهنگى جهان اسلام در این دوران، فعالیتهاى پیروان مکتب تشیع در این دوران تبیین گردیده است. در پایان این بخش، دانشمندان بزرگ شیعه در عصر غیبت صغرا معرفى شده‌اند و سپس جمعبندى نهایى مطالب این فصل، ارائه شده است.
۴ ـ ۳. نایبان خاص
این فصل، اختصاص دارد به شرح حال اجمالى نایبان خاص امام مهدى(ع) در دوران غیبت کوتاه مدّت(صغرا) که به ترتیب عبارتند از: عثمان بن سعید، محمد بن عثمان، حسین بن روح، و على بن محمد سمرى.
۴ ـ ۴. مدّعیان دروغین
در فصل چهارم، ابتدا مباحث مهمى مانند: سوء استفاده از مفاهیم اصیل، انگیزه مدّعیان دروغین، زمینه‌هاى پذیرش ادّعاى مدّعیان دروغین، و خاستگاه مدّعیان دروغین تبیین مىگردد،[۱] و پس از آن، تاریخچهاى از مهدیان دروغین ارائه مىشود. در ادامه با توجه به سنخیّتِ مبحث «مدّعیان دروغین مهدویت» با موضوع «مدّعیان دروغین وکالت» این مبحث نیز در فصل چهارم تدوین گردیده و مدّعیان دروغین وکالت در دوران غیبت صغرا، و شمارى از مدّعیان دروغین وکالت در عصر حاضر معرفى شده‌اند.
بخش پنجم: توقیعات امام مهدى(ع)
این بخش را با تحلیلى در باره توقیعات(مکاتبان / نامه‌هاى) امام مهدى(ع) آغاز مىکنیم و در ادامه پاسخهاى مکتوب امام مهدى(ع) را در ایام غیبت کوتاهمدّتش به پارهاى از پرسشهاى مختلف، ضمن چهار فصل مىآوریم. در پایان فصل چهارم، نوشته منسوب به ناحیه و خطاب به شیخ مفید را مطرح و نقد خواهیم کرد.
۵ ـ ۱. توقیعات اعتقادى و سیاسى
برخى از توقیعات مطرح شده در این فصل مربوط به اعتقاداتى از قبیل صفات خدا، و شمارى از آنها سیاسى است؛ مانند توقیع مربوط به حفاظت نمایندگان امام از آسیب دشمنان. برخى هم داراى هر دو بُعد سیاسى و اعتقادى است؛ مانند توقیعهاى مربوط به امامت و خالى نماندن زمین از حجت. پایانبخش این فصل، مکتوب امام زمان(ع) به چهارمین نایب خاص خود در باره آغاز غیبت کبراى ایشان است.
۵ ـ ۲. توقیعات فقهى
در این فصل، ابتدا احادیثى نقل مىشود که در آنها امام(ع) به شمارى از مسائل فقهى پاسخ داده است. در ادامه فصل، تحلیل مبسوط و جامعى در باره مفاد این روایات خواهد آمد.
۵ ـ ۳. توقیعاتى حاکى از کرامت
در این فصل توقیعاتى را آوردهایم که حاکى از اجابت دعاى امام مهدى(ع) و یا پیشگویى ایشان در باره برخى از مسائل هستند.
۵ ـ ۴. توقیعات گوناگون دیگر
توقیعاتى را که در قالب فصول گذشته نمی‌گنجیدند، در فصل چهارم مطرح کردهایم.
بخش ششم: دیدار با امام مهدى(ع)
این بخش در پنج فصل داستانهاى کسانى گزارش شده که پیش از غیبت امام مهدى(ع) یا در دوران غیبت صغرا و یا در ایام غیبت کبرا به محضر ایشان شرفیاب شده‌اند، یا کرامتى از ایشان مشاهده کرده‌اند.
۶ ـ ۱. دیدار با امام(ع) پیش از غیبت
در این فصل شانزده گزارش از کسانى که پیش از غیبت با امام مهدى(ع) ملاقات کرده‌اند، آورده شده است.
۶ ـ ۲. دیدار با امام(ع) در دوران غیبت صغرا
در این فصل، ۲۶ گزارش از کسانى که در دوران غیبت صغرا موفق به دیدار امام شده‌اند، فراهم آمده است.
۶ ـ ۳. دیدار با امام(ع) در ایام غیبت کبرا
این فصل با تحلیلى در باره امکان دیدار با امام زمان(ع) در دوران غیبت کبرا آغاز مىشود و در ادامه، ۶۲ مورد از چنین ملاقاتهایى گزارش شده است.
۶ ـ ۴. عنایت امام(ع) به شمارى از علما و مراجع تقلید
گزارشهاى این فصل مربوط به شمارى از عالمانى است که مشمول عنایات امام مهدى(ع) شده‌اند.
۶ ـ ۵ . خاطراتى از نگارنده
فصل فرجامین این بخش، شامل هفده گزارش از نگارنده(رى شهرى) در باره دیدار شیعیان با امام عصر(ع) و یا دیده شدن کرامتى از ایشان است.
بخش هفتم: وظایف مسلمانان در روزگار غیبت
این بخش در پنج فصل، وظایف و مسئولیتهاى مسلمانان، بویژه پیروان اهل بیت(ع) را در روزگار غیبت تبیین مىکند. این وظایف عبارتند از: انتظار، خوددارى از عجله و تندروى، پایدارى، دعا و تلاش براى زمینهسازى جهت حکومت جهانى امام مهدى(ع) .
۷ ـ ۱ . انتظار
فصل اول این بخش در باره ترغیب پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) به انتظار براى ظهور امام مهدى(ع) و تبیین ارزش و اهمیت انتظار، و فضایل منتظران است. در پایان نیز تحلیلى در این باره تقدیم علاقهمندان مىگردد.
۷ ـ ۲. صبر
با توجّه به طولانى بودن غیبت امام مهدى(ع) ، در احادیث فراوانى تأکید شده که منتظران باید در این دوران صبور باشند و از عجله دورى کنند تا هنگامى که زمینه لازم براى تشکیل حکومت جهانى اسلام فراهم آید. این احادیث در این فصل تحت چهار عنوان گرد آمده‌اند.
۷ ـ ۳. پایدارى
در روزگار غیبت امام مهدى(ع) تمسک به ولایت ایشان و دیندارى، کارى بس دشوار است. از این رو در احادیث پرشمار تأکیدهاى بسیارى بر پایدارى در دیندارى در این دوران شده است. این روایات در فصل سوم تحت شش عنوان دستهبندى شده‌اند.
۷ ـ ۴. دعا براى فرج
توصیه‌هاى فراوانى از پیامبر(ص) و امامان(ع) رسیده است که مسلمانان را به «فرج(گشایش) خواستن از خدا» توصیه کرده‌اند. در این زمینه، دعاهایى نیز از آن بزرگواران نقل گردیده که در این فصل به تفصیل به آنها پرداخته شده است. به علاوه، بر اساس احادیث، یکى از وظایف پیروان اهل بیت(ع) در دوران غیبت امام مهدى(ع) ، دعا کردن براى تعجیل فرج ایشان(یعنى «گشایش کار وى» و خواستن ظهور او از خداوند) است. این وظیفه ضمن روایات گرد آمده در این فصل گوشزد شده است. گفتنى است کثرت احادیثى که در باره دعا براى فرج در این فصل نقل شده، براى توجّه دادن مخاطبان به این وظیفه مهم است.
۷ ـ ۵. زمینهسازى
فصل پنجم با روایاتى در باره زمینهسازان قیام مهدى(ع) آغاز مىشود و با تحلیل جامعى در باره مهمترین وظیفه شیعیان در عصر غیبت، یعنى فراهم ساختن زمینه قیام امام مهدى(ع) پایان مىیابد؛ امّا با توجّه به این که چنین حدیثهایى مورد سوء استفاده قدرتطلبان قرار گرفته، شمارى از این دست روایات در باره مردمى که قبل از ظهور مهدى(ع) با پرچمهاى سیاه قیام مىکنند، ضمن تحلیلى مورد نقد و بررسى قرار گرفته است.
بخش هشتم: دعا، توسل و استخاره
این بخش شامل دعاهایى است که اهل بیت(ع) درباره ایشان و یارانش یا از امام زمان(ع) نقل شده است. همچنین استخاره‌هاى منسوب به ایشان گزارش شده و در پایان چگونگى توسل به آن حضرت آمده است. این بخش ده فصل دارد.
۸ ـ ۱. دعاهاى پدر و اجداد امام
در این فصل دعاهاى پدر و شش تن از اجداد امام مهدى(ع) براى فرج ایشان، و آثار و برکاتى که بر آن مترتب مىشود، نقل شده است.
۸ ـ ۲. دعاهاى امام
این فصل به دعاهاى امام مهدى(ع) در حالات مختلف اختصاص دارد؛ براى مثال دعاهاى او در هنگام تولد، در قنوت، و در کنار کعبه براى تحقّق امر فرج.
۸ ـ ۳. دعا براى امام در اعیاد
در این فصل به دعاهایى مىپردازیم که شایسته است در اعیاد چهارگانه ـ یعنى عید فطر، قربان، غدیر و جمعه ـ خوانده شود. در این فصل تحلیلى هم بر سند و متن دعاى ندبه خواهیم داشت.
۸ ـ ۴. دعا براى امام در ماه رمضان
در این فصل دعاهایى گرد آمده که شایسته است در هر روز ماه رمضان، در روز سیزدهم، روز بیستویکم و شب بیستوسوم این ماه قرائت شود.
۸ ـ ۵. دعا در روز جمعه
موضوع این فصل دعاهایى است که خواندن آنها در روز جمعه پس از خواندن نماز جعفر طیّار، پس از ظهر روز جمعه، در خطبه دوم نماز جمعه، در قنوت نماز جمعه، پس از عصر روز جمعه، و هنگام غروب روز جمعه سفارش شده است.
۸ ـ ۶. دعا براى امام در سایر اوقات
در این فصل سیزده دعا را نقل کردهایم که شایسته است در سایر ایام و اوقات قرائت شود.
۸ ـ ۷. دعا براى امام در هر حال
سه دعا هست که معصومان سفارش کرده‌اند در هر حال براى امام مهدى(ع) قرائت شود و ما آنها را در این فصل گرد آوردهایم. سرانجام تحلیلى در باره مقصود از دعا براى ایشان مىآوریم که ضمن آن پرسشهایى در این زمینه پاسخ مىیابند.
۸ ـ ۸. دعاهاى مأثور از امام مهدى(ع)
در این فصل دوازده دعا، که براى حاجتهاى مختلف از امام مهدى(ع) نقل کرده‌اند، گزارش شده است.
۸ ـ ۹. استخاره
در منابع استخاره‌هایى را به امام مهدى(ع) نسبت داده‌اند که سندهاى معتبرى ندارد؛ اما چون نوعى دعا محسوب مىشود، استفاده از آنها رجائا مانعى ندارد. در پایان این فصل هم پژوهشى در باره استخاره‌هاى منسوب به ایشان خواهیم داشت.
۸ ـ ۱۰. توسل
موضوع توسل به امام مهدى(ع) براى اجابت دعا در این فصل مطرح شده است. پس از آن تحلیلى در باره توسل به ایشان از راه نوشتن عریضه(نامه درخواست و دادخواهى) تقدیم مىشود.
بخش نهم: زیارات
در این بخش، موضوع زیارات را در دو فصل طرح مىکنیم؛ یکى حول زیارتنامههایى براى زیارت امام مهدى(ع) و دیگرى پیرامون زیارتنامههاى منسوب به ایشان.
۹ ـ ۱. زیارتنامههاى امام مهدى(ع)
در این فصل مجموعا شش زیارتنامه براى امام مهدى(ع) گزارش شده که تنها یکى از آنها، یعنى زیارت آل یس، مأثور از اهل بیت(ع) است. سند این روایت در ادامه این فصل مورد ارزیابى قرار مىگیرد.
۹ ـ ۲. زیارتهاى منسوب به امام
در این فصل سه زیارت منسوب به امام مهدى(ع) گزارش شده است؛ یکى زیارت امیر مؤمنان، که سند معتبرى ندارد، و دیگرى زیارت سالار شهیدان در روز عاشورا. اعتبار سند این دو نیز در تحلیل پایانى بررسى شده است.
بخش دهم: نشانه‌هاى ظهور
هدف این بخش بررسى نشانه‌هایى است که قبل از ظهور امام مهدى(ع) یا همزمان با آن تحقّق مىیابد. این نشانه‌ها و تحلیلهاى مرتبط با آنها ضمن سه فصل مطرح مىشوند.
۱۰ ـ ۱. نشانه‌هاى حتمى
احادیث نقل شده در این فصل در باره علایمى است که حتمى نامیده شده‌اند؛ یعنى نشانه‌هایى که قطعا قبل از ظهور رخ خواهند نمود؛ مانند خروج سُفیانى، کشته شدن نَفْس زَکیّه، و شنیده شدن نداى آسمانى. پایانبخش این فصل، روایتى است در باره امکان بدا در نشانه‌هاى ظهور، حتّى در مواردى که قطعى توصیف شده‌اند.
۱۰ ـ ۲. نشانه‌هاى غیر حتمى
در روایات این فصل علایمى براى ظهور امام گزارش شده که وصف حتمى ندارند. در پایان این فصل هم تحلیل مبسوطى در باره علایم ظهور، اعم از حتمى و غیر حتمى آمده است.
۱۰ ـ ۳. رجعت
بازگشت شمارى از درگذشتگان به دنیا در آخرالزمان، یکى از آموزه‌هاى معرفتى مکتب اهل بیت(ع)، و یکى از عقاید اختصاصى پیروان این مکتب است. بنا بر احادیث، این حادثه شگفت همزمان با قیام امام مهدى(ع) در جهان رخ خواهد داد. از این رو فصل سوم از مبحث علایم ظهور را به تبیین این موضوع اختصاص دادهایم و در پایان هم ضمن تحلیلى مبسوط، دلایل قرآنى و روایى رجعت را مطرح کرده، به شبهاتى در این باره پاسخ مىدهیم.
بخش یازدهم: قیام
این بخش، شامل نُه فصل براى ارائه گزارش‌هایى در باره زمان و مکان قیام امام، خصوصیات چهره و حالت ایشان هنگام قیام، یاران امام، فرود آمدن عیسى(ع) براى یارى آن بزرگوار، پرچم امام مهدى(ع) ، سخنان ایشان در آغاز قیام، و چگونگى برخورد ایشان با دشمنان است. در پایان این بخش به پرسشهایى در زمینه مدّت حکومت قائم(ع)، و چگونگى وفات ایشان پاسخ مىدهیم.
۱۱ ـ ۱. زمان قیام
در این فصل احادیث مرتبط با زمان قیام امام مهدى(ع) در هفت عنوان دستهبندى شده و در کنار آنها سه تحلیل آمده است؛ یکى در باره تعیین وقت ظهور، دیگرى در باره وقوع قیام ایشان در آخرالزمان، و سرانجام تحلیلى در باره این که آیا در ارتباط با قیام امام مهدى(ع) «بدا» تحقّق یافته است یا خیر.
۱۱ ـ ۲. مکان قیام
در این فصل احادیث مرتبط با مکان قیام مهدوى با توضیحى در این باره ارائه مىشود.
۱۱ ـ ۳. سیماى امام هنگام قیام
بنا بر احادیث، امام هنگام قیام، پیرى است با سیماى جوانان. این احادیث در کنار احادیث دیگرى که خصوصیات پیکر و لباس ایشان را بیان مىکنند، در این فصل گرد آمده‌اند.
۱۱ ـ ۴. یاران امام
بر اساس احادیث این فصل، یاران امام متشکل از چند گروه‌اند: دسته اول: شمارى از پیامبران؛ دسته دوم: شمارى از فرشتگان؛ دسته سوم: کسانى که پس از مرگ براى یارى امام زنده مىشوند؛ دسته چهارم: شمارى از مسلمانان کشورهاى مختلف جهان؛ دسته پنجم: برخى از کسانى که بهرهاى از نیکى ندارند، که در باره این گروه اخیر توضیحاتى ارائه شده است.
همچنین در ادامه این فصل، خصوصیات جسمى و روحى یاران امام، تعداد یارانِ خاص و عام ایشان، نقش زنان در یارى رساندن به امام، و سرانجام نام و وطن شمارى از یاران امام گزارش شده با تحلیلى در باره یاران امام ادامه مىیابد.
در پایان این فصل، گزارش‌هایى از چگونگى جمع شدن یاران امام، شروط بیعت با ایشان، شمار اصحاب امام، و ابزار جنگى و امکانات پشتیبانى سپاه ایشان آمده است.
۱۱ ـ ۵. عیسى بن مریم(ع) در کنار امام مهدى(ع)
این فصل با احادیثى در باره فرود آمدن عیسى(ع) از آسمان براى یارى امام مهدى(ع) آغاز مىشود، و در ادامه نماز خواندن ایشان پشت سر امام، و مدّت زندگى او پس از این ماجرا با استناد به احادیث گزارش مىگردد.
۱۱ ـ ۶. پرچم امام
موضوع این فصل خصوصیات پرچم امام مهدى(ع) هنگام قیام است؛ براى مثال، گزارش شده که پرچم ایشان همان پرچم پیامبر خدا(ص) است. همچنین بر آن نوشته شده است: «البیعة للّه؛ بیعت از آن خداست» یا «اسمعوا وأطیعوا؛ گوش به فرمان و مطیع باشید». از دیگر خصوصیات این پرچم آن است که وحشت شدیدى در دل دشمنان مىافکند و هیچ گاه شکست نمىخورد و سرنگون نمىگردد.
۱۱ ـ ۷. سخنان امام در آغاز قیام
در احادیثى که در این فصل گرد آمده، سخنان امام مهدى(ع) در آغاز قیام گزارش شده است.
۱۱ ـ ۸. برخورد با دشمنان اسلام
گزارشهاى این فصل گویاى آن است که امام مهدى(ع) نهتنها با مستکبران و عدالتستیزان، بلکه با مدعیان دروغین تشیّع نیز با قاطعیت تمام برخورد مىکند، و ریشه فتنه و فساد را از جهان بر مىکند.
در پایان این فصل، احادیثى را که بر قتل عام مردم در قیام مهدوى دلالت دارند، نقد و ارزیابى مىکنیم.
۱۱ ـ ۹. پاسخ به چند پرسش
در آخرین فصل مرتبط با قیام امام مهدى(ع) ، به پرسشهایى در باره مدّت حکومت ایشان، و چگونگى پایان یافتن عمر پربرکت آن بزرگوار پاسخ داده مىشود.
بخش دوازدهم: سیره حکومتى
در این بخش احادیث مربوط به سیره حکومتى امام مهدى(ع) و سیاستهاى فرهنگى، اجتماعى، اقتصادى، و قضایى ایشان، در شش فصل دستهبندى، و در پایان تجزیه و تحلیل شده است.
۱۲ ـ ۱. مبانى سیره حکومتى مهدوى
در فصل نخست، احادیث مرتبط با مبانى و اصول سیره حکومتى امام مهدى(ع) و سیاستهاى ایشان، در سه عنوان دستهبندى شده‌اند:
دسته اول: احادیثى که سیره حکومتى امام مهدى(ع) را مستند به کتاب خدا معرّفى مىکند. در ادامه این احادیث، توضیح خواهیم داد که مقصود از کتاب جدیدى که امام مهدى(ع) مىآورد، چیست.
دسته دوم: احادیثى که سیره حکومتى امام را مستند به سنّت پیامبر(ص) معرّفى کرده‌اند. دسته سوم: احادیثى که مبدأ و مقصد سیره مهدوى را احیاى ارزشهاى اسلامى دانسته‌اند. بدیهى است این ارزشها منطبق بر همان مفاد مذکور در دسته اول و دوم است.
۱۲ ـ ۲. اصلی‌ترین سیاستها
این فصل، در باره مهمترین و سرنوشتسازترین سیاست در حکومت مهدوى، یعنى مبارزه با ظلم و سپس گسترش عدالت در سراسر جهان است. در این فصل، با استناد به روایاتى از پیامبر(ص) و امامان(ع) در باره عدالت جهانى امام مهدى(ع) ، گستره عدالت در حکومت ایشان در زمینه‌هاى فردى و اجتماعى تبیین مىشود.
۱۲ ـ ۳. سیاستهاى فرهنگى
در این فصل شمارى از سیاستهاى فرهنگى در حکومت امام مهدى(ع) گزارش شده است؛ سیاستهایى مانند گسترش مرزهاى دانش، آموزش قرآن بر اساس نزول آن، ساختن مساجد بزرگ، مبارزه با بدعتها، منهدم کردنِ سنگرهاى گمراهى، تعمیق و تکامل ایمان، زنده کردن زمین با علم و ایمان و عدل، و سرانجام پایان دادن به حکومت شیطان، و فراگیر ساختن حکومت اسلامى در جهان، و وحدت ادیان.
پایانبخش این فصل تحلیلى است در باره برخورد امام مهدى(ع) با دیگر ادیان آسمانى و پیروان آنها.
۱۲ ـ ۴. سیاستهاى اجتماعى
این فصل با احادیثى آغاز مىشود که تصریح مىکنند روابط اجتماعى در حکومت مهدوى بر پایه برادرى دینى است. در ادامه امنیت فراگیر، پیشرفت بهداشت و درمان، توسعه راه‌ها، و اجراى قوانین رفت وآمد مطرح مىشود، و مهمترین نکته این که سیاستهاى اجتماعى امام مهدى(ع) به گونهاى است که نهتنها اهل زمین، بلکه آسمانیان نیز از حکومت او راضى مىشوند، و بدینسان برکات الهى سراسر جهان را فرا مىگیرد.
۱۲ ـ ۵. سیاستهاى اقتصادى
مهمترین سیاستهاى اقتصادى حکومت مهدوى، که در احادیث این فصل به آنها اشاره شده، عبارت است از: ریشهکن کردن فقر، باز پس گرفتن اموال عمومى از غاصبان، به کارگیرى اندوخته‌هاى ثروتمندان در آغاز قیام، تقسیم اموال عمومى میان مردم به طور یکسان، و آباد کردن سراسر زمین. در پایان اشاره شده که با اجراى این سیاستها، برکات الهى جامعه را فرا خواهد گرفت، گنجهاى زمین آشکار خواهد شد و در این شرایط است که هر کس مىتواند هر چه مىخواهد از امام بگیرد و بخششهاى امام بىحساب خواهد بود.
۱۲ ـ ۶. سیاستهاى قضایى
مهمترین سیاستهاى قضایى حکومت مهدوى، که در روایات فصل ششم بدان اشاره شده، عبارت است از: آیین قضایى جدید، قضاوت بر پایه علم، فراهمسازى امکانات لازم براى قضاوت دقیق و سریع، برکنارى قضات ناشایست، گزینش قضات صالح، ریشهکن کردن رشوهخوارى، قضاوت زنان در خانه، و قضاوت در میان پیروان ادیان بر اساس کتابهاى آسمانىِ خودشان. در پایان این فصل، تحلیل مبسوطى در باره سیاستهاى حکومتى مهدوى ارائه مىگردد.
بخش سیزدهم: نمونه‌هایى از سروده‌هاى مهدوى
در آغاز این بخش، تحلیلى در باره تحولات شعر مهدوى(اشعار سروده شده در باره امام مهدى(ع) در طول تاریخ اسلام ارائه مىشود. در ادامه نمونه‌هایى از اشعار سروده شده از قرن اوّل تا قرن حاضر، در پانزده فصل گزارش مىشود. گفتنى است چون تا پایان قرن پنجم، شعرى به زبان فارسى نیافتیم، در پنج فصل نخست تنها نمونه‌هایى از اشعار عربى همراه با ترجمه آنها آوردهایم.
بخش چهاردهم : کتابشناسى مهدویت
در این بخش، سپس از توضیح کوتاهى در باره «مهدویتنگارى» در دوران مختلف تاریخ اسلام، مهمترین آثارى که تا کنون در این زمینه، نگارش یافته‌اند، در دو فصل، گزارش مىشوند :
۱۴ ـ ۱. مهدویتنگارى تا قرن دوازدهم
در این فصل، کتابها بر اساس ترتیب قرن نگارش، از قرن سوم معرفى مىشوند؛ زیرا از قرن اوّل و دوم، هیچ اثرى در منابع مرتبط با این موضوع، ثبت نشده است. در هر قرن، نخست به آثار موجود اشاره مىشود و سپس به معرفى آثار مفقود خواهیم پرداخت. در پایان نیز نمودارهایى از آثار، نویسندگان و گرایشهاى مذهبىِ آنان ارائه مىگردد.
۱۴ ـ ۲. مهدویتنگارى پس از قرن دوازدهم
پس از قرن دوازدهم بویژه دوران معاصر، به دلایل گوناگون، مهدویتنگارى به شدّت افزایش یافت. نگاشته‌هاى این دوره را مىتوان در چند گروه کلى جاى داد :
یک. تدوین رساله‌ها و کتابهاى فراوان؛ دو. تدوین آثار انتقادى و مغرضانه؛ سه. تدوین پایاننامههاى دانشگاهى؛ چهار. مجلات موضوعى ـ تخصصى؛ پنج. تدوین فرهنگنامهها و دانشنامهها.
این محورها، در این فصل، اجمالاً تبیین گردیده است.
[۱]. گفتنى است که مباحث یاد شده، شامل مدّعیان دروغین وکالت نیز مىشود.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث
این دانشنامه شامل یک درآمد، ۱۴ بخش، و ۷۰ فصل است، و در آن مسائل مرتبط با موضوع مهدویّت، با تکیه بر نصوص معتبر اسلامى(متون آیات و احادیث) ، بررسى می‌شود.
بخش اول: مهدویّت از نگاهى کلى
به دلیل اهمیت موضوع مهدویّت و ویژگی‌هاى خاص این عقیده، پیش از طرح مباحث مربوط به زندگى امام مهدى(ع) از ولادت تا تشکیل حکومت، در نخستین بخش از این دانشنامه، عقیده به امام مهدى(ع) را از نگاه قرآن و احادیث پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) به طور کلى و در پنج فصل بر می‌رسیم:
۱ ـ ۱ . تداوم رهبرى الهى
در این فصل آیات و احادیثى را نقل می‌کنیم که بر حضور امام و حجتى الهى در زمین از آغاز تشکیل جامعه بشر تا پایان جهان تأکید دارند و گویاى آن‌اند که پس از پیامبر خاتم(ص)، امامان از نسل ایشان خواهند بود. در پایان این فصل به تحلیل این احادیث می‌پردازیم و به برخى شبهات پاسخ می‌دهیم.
۱ ـ ۲ . تداوم امامت در نسل پیامبر(ص)
در این فصل مسئله بسیار مهم تداوم امامت و رهبرى امّت در نسل پیامبر خاتم(ص) تا قیامت، بر پایه حدیث متواتر ثقلین که مورد اتفاق شیعه و سنّى است، اثبات می‌گردد. پایانبخش این فصل، تحلیلى فشرده و جامع است که در آن از سند این حدیث و دلالت آن بر عصمت اهل بیت(ع) و مرجعیت علمى آنان براى امت اسلامى، و همچنین امامت امام مهدى(ع) و غیبت ایشان بحث می‌شود، و در ضمن آن، نکات قابل توجّه دیگرى هم درباره این حدیث شریف خواهد آمد.
۱ ـ ۳ . شمار رهبران الهى پس از پیامبر(ص)
در این فصل ابتدا احادیث پرشمارى را که در آنها پیامبر خدا(ص) با تعبیرهاى گوناگون، رهبران الهى پس از خود را شناسانده، گزارش می‌کنیم. در ادامه این فصل با پژوهش در سند این احادیث، زمان و مکان صدور آنها، اختلاف در متن آنها، مقصود از آنها، و نظریه‌هایى که در این باره وجود دارد، اثبات می‌شود که این احادیث جز بر عقاید پیروان اهل بیت درباره امامت خاندان رسالت منطبق نیست.
۱ ـ ۴ . وجوب شناخت امام مهدى(ع)
در این فصل با استناد به احادیث معتبر اثبات می‌شود که بر مسلمانان واجب است رهبر الهى زمان خود را که از خاندان پیامبر(ص) است بشناسند، و در ادامه فضیلت شناخت رهبر و خطر بی‌اطلاعى از او بیان می‌شود. همچنین در این فصل روایاتى که از انکار امامتِ امامان اهل بیت(ع) بویژه امام دوازدهم نهى می‌کنند، آورده شده است. در پایان فصل وظیفه کسى که توان شناسایى امام را ندارد مشخص مىشود.
در این فصل، دو تحلیل ارائه می‌گردد؛ یکى در باره وجوب معرفت امام در هر عصرى، و دیگرى در تبیین وظیفه کسى که شناخت رهبر الهى برایش مقدور نیست.
۱ ـ ۵ . بشارات قرآن
موضوع این فصل اشارتها و بشارتهاى مطرح در شمارى از آیات قرآن، و پیشگویى آنها از فراگیر شدن اسلام، تشکیل حکومت صالحان و امامت مستضعفان در آینده است. پایانبخش این فصل، پژوهش در باره آیاتى است که به حکومت جهانى امام مهدى(ع) اشاره دارند.
بخش دوم: زندگی‌نامه امام مهدى(ع)
در این بخش از دانشنامه، زندگىنامه امام مهدى(ع)، از نسب خانوادگى تا عمر بلند ایشان، برپایه احادیثى از پیامبر(ص) و خاندان ایشان، در هفت، فصل به ترتیب زیر ارائه می‌شود:
۲ ـ ۱ . نیاکان
در این فصل پس از ذکر نصوصى که به صراحت گویاى تعلق امام مهدى(ع) به خاندان اهل بیت و عترت پیامبر خاتم(ص) هستند، به نقل روایاتى می‌پردازیم که به تفصیل اجداد ایشان را معرّفى کرده‌اند. سپس با توجّه به این که اعتقاد اغلب اهل سنّت این است که نسب مهدى(ع) از طریق امام حسن(ع) به پیامبر(ص) می‌رسد، ضمن پژوهشى ثابت می‌کنیم که ایشان از نواده‌هاى امام حسین(ع) است. این فصل، با پژوهشى در باره مادر امام مهدى(ع) به پایان می‌رسد.
۲ ـ ۲ . ولادت
این فصل در باره تاریخ ولادت امام مهدى(ع) ، چگونگى تولد ایشان، و امور مرتبط با این موضوع است. این فصل شامل سه پژوهش نیز هست؛ یکى در باره زمان و مکان ولادت، دومى در باره رشد غیر عادى ایشان، و سومى در رابطه با سخن گفتن آن بزرگوار پس از تولد.
۲ ـ ۳ . نام
نامها، کنیه‌ها و لقبهاى امام مهدى(ع) در این فصل گزارش می‌شود. با توجّه به این که در برخى از مصادر حدیثى اهل سنّت گزارش شده که پدر آن حضرت همنام با پدر پیامبر(ص) است، و این گزارش با عقیده پیروان اهل بیت در تعارض است، ضمن پژوهشى بطلان آن اثبات می‌شود. در تحلیلى دیگر، روایاتى را بر می‌رسیم که از بر زبان آوردن نام اصلى امام منع کرده‌اند. پژوهش سوم در این فصل در باره به پا خاستن از روى ادب هنگام ذکر نام امام مهدى(ع) (نام «محمّد») و یا لقب «قائم» است. در پژوهش پایانى نیز در باره لقب «ابا صالح» بحث می‌شود.
۲ ـ ۴. سیما
در این فصل بر پایه احادیث حاکى از شکل و شمایل امام مهدى(ع) ، چهارده ویژگى مربوط به خصوصیات جسمى و سیماى ایشان شمرده شده است.
۲ ـ ۵. طول عمر
در این فصل ابتدا روایات مربوط به طول عمر امام مهدى(ع) ضمن سه دسته بیان شده و در پژوهش پایان فصل، ادله ثبوتى و اثباتى طول عمر ایشان به بحث گذاشته شده است.
۲ ـ ۶. ویژگی‌ها
در این فصل شمارى از برجستهترین ویژگی‌هاى امام مهدى(ع) را بر اساس احادیث جمعآورى کردهایم که برخى از آنها عبارتند از: شباهتهایى با برخى پیامبران، شباهتى از ذوالقرنین، شباهتهاى فراوانى به پیامبر خاتم(ص) ، برترى بر همه امامان جز امیر مؤمنان(ع) ، حضور همهساله در حج، و سرورى بر اهل بهشت. در پایان این فصل توضیحى در باره سروران اهل بهشت ارائه می‌شود.
۲ ـ ۷. پاسخ برخى پرسشها
در باره امام مهدى(ع) ، خصوصا در عصر حاضر، پرسشها و شبهاتى مطرح است که آگاهى از پاسخهاى درست آنها، بویژه براى نسل جوان، ضرورى است. شمارى از پرسشها به تناسب بحث، ضمن مباحث گوناگونى که در این دانشنامه آمده است، پاسخ داده می‌شود. از این رو در این فصل تنها به مسائلى می‌پردازیم که در سایر بخشها طرح نشده‌اند؛ مانند: چگونگى امامت در خردسالى، موضوع ازدواج امام مهدى(ع) ، مکانهاى منسوب به ایشان و جزیره خضراء.
بخش سوم: غیبت امام مهدى(ع)
در این بخش، ضمن سه فصل، به ترتیب زیر، مباحث مربوط به غیبت امام مهدى(ع) طرح و بررسى مىشود:
۳ ـ ۱. پیشگویى در باره غیبت
پیشگویی‌هاى پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) از غیبت امام مهدى(ع) یکى از اقدامات مهم آنان جهت زمینهسازى براى پذیرش این حادثه مهم توسط شیعیان بود. از این رو در آغاز این فصل، تحلیلى جامع در باره مهمترین اقدامات اهل بیت علیهمالسلامدر این زمینه ارائه شده است. در ادامه پیشگویی‌هایى را که پیامبر خدا(ص) و اجداد بزرگوار امام مهدى(ع) در این باره داشته‌اند به ترتیب گزارش می‌کنیم؛ از جمله احادیثى که غیبت ایشان را به دو دوره کوتاهمدّت و بلندمدّت تقسیم کرده‌اند. پایانبخش این فصل پژوهشى است در باره چگونگى غیبت آن امام، که شامل توضیحاتى در باره سرداب معروف به سرداب غیبت، و پاسخ به شبهاتى در این زمینه است.
۳ ـ ۲. حکمت غیبت
در این فصل نکاتى که اهل بیت(ع) در تبیین راز غیبت امام مهدى(ع) فرموده‌اند، ضمن هفت عنوان تنظیم و گزارش شده و در پایان پژوهشى در باره حکمت غیبت امام آمده است.
۳ ـ ۳. برکات غیبت
در این فصل آثار و برکات تکوینى امام غایب از منظر احادیث تبیین شده است؛ برکاتى از قبیل بقاى نظام جهان و راهنمایى باطنى انسانها. پژوهش پایانى نیز در تبیین همین احادیث است.
بخش چهارم: سفرا و وکلاى امام مهدى(ع)
در این بخش، مباحث مرتبط با نهاد وکالت در عصر امامان اهل بیت(ع) تا امام مهدى(ع) ، فضاى جامعه اسلامى منتهى به دوران غیبت کبرا، نایبان خاص امام در دوران غیبت صغرا، و مدّعیان دروغین نیابت و مهدویت، در چهار فصل مورد بررسى قرار می‌گیرد:
۴ ـ ۱. نهاد وکالت
در این فصل، مسائلى مانند، دلایل تشکیل و گسترش نهاد وکالت از سوى امامان، وظایف نهاد وکالت، ساختار نهاد وکالت، قلمرو جغرافیایى نهاد وکالت، و اسامى شمارى از وکیلان ـ که به ما رسیده ـ، تبیین مىگردد.
۴ ـ ۲. فضاى جامعه اسلامى
در این فصل، فضاى جامعه اسلامى پیش از غیبت کبرا در دو قسمت مورد بررسى قرار گرفته است :
بخش اول : جهان اسلام در آستانه غیبت صغرا. در این بخش اجمالاً بر خلاف شمارى از عباسیان از دوران حکومت «الواثق باللّه» تا «المعتمد على اللّه» اشاره شده، و در ادامه، تجزیه دولت عباسى، و نیز برخورد امامان با دولتمردان بنى عباس تبیین گردیده است.
بخش دوم : جهان اسلام در دوران غیبت صغرا در این بخش، فضاى جامعه اسلامى در طول غیبت صغرا ـ که مقارن با خلافت شش تن از خلفاى عباسى بود، ترسیم گردیده، و به رویدادهاى سیاسى مهم این دوران اشاره شده است. در ادامه، چگونگى برخورد دولتمردان عباسى با شیعیان، اوضاع علمى و فرهنگى جهان اسلام در این دوران، فعالیتهاى پیروان مکتب تشیع در این دوران تبیین گردیده است. در پایان این بخش، دانشمندان بزرگ شیعه در عصر غیبت صغرا معرفى شده‌اند و سپس جمعبندى نهایى مطالب این فصل، ارائه شده است.
۴ ـ ۳. نایبان خاص
این فصل، اختصاص دارد به شرح حال اجمالى نایبان خاص امام مهدى(ع) در دوران غیبت کوتاه مدّت(صغرا) که به ترتیب عبارتند از: عثمان بن سعید، محمد بن عثمان، حسین بن روح، و على بن محمد سمرى.
۴ ـ ۴. مدّعیان دروغین
در فصل چهارم، ابتدا مباحث مهمى مانند: سوء استفاده از مفاهیم اصیل، انگیزه مدّعیان دروغین، زمینه‌هاى پذیرش ادّعاى مدّعیان دروغین، و خاستگاه مدّعیان دروغین تبیین مىگردد،[۱] و پس از آن، تاریخچهاى از مهدیان دروغین ارائه مىشود. در ادامه با توجه به سنخیّتِ مبحث «مدّعیان دروغین مهدویت» با موضوع «مدّعیان دروغین وکالت» این مبحث نیز در فصل چهارم تدوین گردیده و مدّعیان دروغین وکالت در دوران غیبت صغرا، و شمارى از مدّعیان دروغین وکالت در عصر حاضر معرفى شده‌اند.
بخش پنجم: توقیعات امام مهدى(ع)
این بخش را با تحلیلى در باره توقیعات(مکاتبان / نامه‌هاى) امام مهدى(ع) آغاز مىکنیم و در ادامه پاسخهاى مکتوب امام مهدى(ع) را در ایام غیبت کوتاهمدّتش به پارهاى از پرسشهاى مختلف، ضمن چهار فصل مىآوریم. در پایان فصل چهارم، نوشته منسوب به ناحیه و خطاب به شیخ مفید را مطرح و نقد خواهیم کرد.
۵ ـ ۱. توقیعات اعتقادى و سیاسى
برخى از توقیعات مطرح شده در این فصل مربوط به اعتقاداتى از قبیل صفات خدا، و شمارى از آنها سیاسى است؛ مانند توقیع مربوط به حفاظت نمایندگان امام از آسیب دشمنان. برخى هم داراى هر دو بُعد سیاسى و اعتقادى است؛ مانند توقیعهاى مربوط به امامت و خالى نماندن زمین از حجت. پایانبخش این فصل، مکتوب امام زمان(ع) به چهارمین نایب خاص خود در باره آغاز غیبت کبراى ایشان است.
۵ ـ ۲. توقیعات فقهى
در این فصل، ابتدا احادیثى نقل مىشود که در آنها امام(ع) به شمارى از مسائل فقهى پاسخ داده است. در ادامه فصل، تحلیل مبسوط و جامعى در باره مفاد این روایات خواهد آمد.
۵ ـ ۳. توقیعاتى حاکى از کرامت
در این فصل توقیعاتى را آوردهایم که حاکى از اجابت دعاى امام مهدى(ع) و یا پیشگویى ایشان در باره برخى از مسائل هستند.
۵ ـ ۴. توقیعات گوناگون دیگر
توقیعاتى را که در قالب فصول گذشته نمی‌گنجیدند، در فصل چهارم مطرح کردهایم.
بخش ششم: دیدار با امام مهدى(ع)
این بخش در پنج فصل داستانهاى کسانى گزارش شده که پیش از غیبت امام مهدى(ع) یا در دوران غیبت صغرا و یا در ایام غیبت کبرا به محضر ایشان شرفیاب شده‌اند، یا کرامتى از ایشان مشاهده کرده‌اند.
۶ ـ ۱. دیدار با امام(ع) پیش از غیبت
در این فصل شانزده گزارش از کسانى که پیش از غیبت با امام مهدى(ع) ملاقات کرده‌اند، آورده شده است.
۶ ـ ۲. دیدار با امام(ع) در دوران غیبت صغرا
در این فصل، ۲۶ گزارش از کسانى که در دوران غیبت صغرا موفق به دیدار امام شده‌اند، فراهم آمده است.
۶ ـ ۳. دیدار با امام(ع) در ایام غیبت کبرا
این فصل با تحلیلى در باره امکان دیدار با امام زمان(ع) در دوران غیبت کبرا آغاز مىشود و در ادامه، ۶۲ مورد از چنین ملاقاتهایى گزارش شده است.
۶ ـ ۴. عنایت امام(ع) به شمارى از علما و مراجع تقلید
گزارشهاى این فصل مربوط به شمارى از عالمانى است که مشمول عنایات امام مهدى(ع) شده‌اند.
۶ ـ ۵ . خاطراتى از نگارنده
فصل فرجامین این بخش، شامل هفده گزارش از نگارنده(رى شهرى) در باره دیدار شیعیان با امام عصر(ع) و یا دیده شدن کرامتى از ایشان است.
بخش هفتم: وظایف مسلمانان در روزگار غیبت
این بخش در پنج فصل، وظایف و مسئولیتهاى مسلمانان، بویژه پیروان اهل بیت(ع) را در روزگار غیبت تبیین مىکند. این وظایف عبارتند از: انتظار، خوددارى از عجله و تندروى، پایدارى، دعا و تلاش براى زمینهسازى جهت حکومت جهانى امام مهدى(ع) .
۷ ـ ۱ . انتظار
فصل اول این بخش در باره ترغیب پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) به انتظار براى ظهور امام مهدى(ع) و تبیین ارزش و اهمیت انتظار، و فضایل منتظران است. در پایان نیز تحلیلى در این باره تقدیم علاقهمندان مىگردد.
۷ ـ ۲. صبر
با توجّه به طولانى بودن غیبت امام مهدى(ع) ، در احادیث فراوانى تأکید شده که منتظران باید در این دوران صبور باشند و از عجله دورى کنند تا هنگامى که زمینه لازم براى تشکیل حکومت جهانى اسلام فراهم آید. این احادیث در این فصل تحت چهار عنوان گرد آمده‌اند.
۷ ـ ۳. پایدارى
در روزگار غیبت امام مهدى(ع) تمسک به ولایت ایشان و دیندارى، کارى بس دشوار است. از این رو در احادیث پرشمار تأکیدهاى بسیارى بر پایدارى در دیندارى در این دوران شده است. این روایات در فصل سوم تحت شش عنوان دستهبندى شده‌اند.
۷ ـ ۴. دعا براى فرج
توصیه‌هاى فراوانى از پیامبر(ص) و امامان(ع) رسیده است که مسلمانان را به «فرج(گشایش) خواستن از خدا» توصیه کرده‌اند. در این زمینه، دعاهایى نیز از آن بزرگواران نقل گردیده که در این فصل به تفصیل به آنها پرداخته شده است. به علاوه، بر اساس احادیث، یکى از وظایف پیروان اهل بیت(ع) در دوران غیبت امام مهدى(ع) ، دعا کردن براى تعجیل فرج ایشان(یعنى «گشایش کار وى» و خواستن ظهور او از خداوند) است. این وظیفه ضمن روایات گرد آمده در این فصل گوشزد شده است. گفتنى است کثرت احادیثى که در باره دعا براى فرج در این فصل نقل شده، براى توجّه دادن مخاطبان به این وظیفه مهم است.
۷ ـ ۵. زمینهسازى
فصل پنجم با روایاتى در باره زمینهسازان قیام مهدى(ع) آغاز مىشود و با تحلیل جامعى در باره مهمترین وظیفه شیعیان در عصر غیبت، یعنى فراهم ساختن زمینه قیام امام مهدى(ع) پایان مىیابد؛ امّا با توجّه به این که چنین حدیثهایى مورد سوء استفاده قدرتطلبان قرار گرفته، شمارى از این دست روایات در باره مردمى که قبل از ظهور مهدى(ع) با پرچمهاى سیاه قیام مىکنند، ضمن تحلیلى مورد نقد و بررسى قرار گرفته است.
بخش هشتم: دعا، توسل و استخاره
این بخش شامل دعاهایى است که اهل بیت(ع) درباره ایشان و یارانش یا از امام زمان(ع) نقل شده است. همچنین استخاره‌هاى منسوب به ایشان گزارش شده و در پایان چگونگى توسل به آن حضرت آمده است. این بخش ده فصل دارد.
۸ ـ ۱. دعاهاى پدر و اجداد امام
در این فصل دعاهاى پدر و شش تن از اجداد امام مهدى(ع) براى فرج ایشان، و آثار و برکاتى که بر آن مترتب مىشود، نقل شده است.
۸ ـ ۲. دعاهاى امام
این فصل به دعاهاى امام مهدى(ع) در حالات مختلف اختصاص دارد؛ براى مثال دعاهاى او در هنگام تولد، در قنوت، و در کنار کعبه براى تحقّق امر فرج.
۸ ـ ۳. دعا براى امام در اعیاد
در این فصل به دعاهایى مىپردازیم که شایسته است در اعیاد چهارگانه ـ یعنى عید فطر، قربان، غدیر و جمعه ـ خوانده شود. در این فصل تحلیلى هم بر سند و متن دعاى ندبه خواهیم داشت.
۸ ـ ۴. دعا براى امام در ماه رمضان
در این فصل دعاهایى گرد آمده که شایسته است در هر روز ماه رمضان، در روز سیزدهم، روز بیستویکم و شب بیستوسوم این ماه قرائت شود.
۸ ـ ۵. دعا در روز جمعه
موضوع این فصل دعاهایى است که خواندن آنها در روز جمعه پس از خواندن نماز جعفر طیّار، پس از ظهر روز جمعه، در خطبه دوم نماز جمعه، در قنوت نماز جمعه، پس از عصر روز جمعه، و هنگام غروب روز جمعه سفارش شده است.
۸ ـ ۶. دعا براى امام در سایر اوقات
در این فصل سیزده دعا را نقل کردهایم که شایسته است در سایر ایام و اوقات قرائت شود.
۸ ـ ۷. دعا براى امام در هر حال
سه دعا هست که معصومان سفارش کرده‌اند در هر حال براى امام مهدى(ع) قرائت شود و ما آنها را در این فصل گرد آوردهایم. سرانجام تحلیلى در باره مقصود از دعا براى ایشان مىآوریم که ضمن آن پرسشهایى در این زمینه پاسخ مىیابند.
۸ ـ ۸. دعاهاى مأثور از امام مهدى(ع)
در این فصل دوازده دعا، که براى حاجتهاى مختلف از امام مهدى(ع) نقل کرده‌اند، گزارش شده است.
۸ ـ ۹. استخاره
در منابع استخاره‌هایى را به امام مهدى(ع) نسبت داده‌اند که سندهاى معتبرى ندارد؛ اما چون نوعى دعا محسوب مىشود، استفاده از آنها رجائا مانعى ندارد. در پایان این فصل هم پژوهشى در باره استخاره‌هاى منسوب به ایشان خواهیم داشت.
۸ ـ ۱۰. توسل
موضوع توسل به امام مهدى(ع) براى اجابت دعا در این فصل مطرح شده است. پس از آن تحلیلى در باره توسل به ایشان از راه نوشتن عریضه(نامه درخواست و دادخواهى) تقدیم مىشود.
بخش نهم: زیارات
در این بخش، موضوع زیارات را در دو فصل طرح مىکنیم؛ یکى حول زیارتنامههایى براى زیارت امام مهدى(ع) و دیگرى پیرامون زیارتنامههاى منسوب به ایشان.
۹ ـ ۱. زیارتنامههاى امام مهدى(ع)
در این فصل مجموعا شش زیارتنامه براى امام مهدى(ع) گزارش شده که تنها یکى از آنها، یعنى زیارت آل یس، مأثور از اهل بیت(ع) است. سند این روایت در ادامه این فصل مورد ارزیابى قرار مىگیرد.
۹ ـ ۲. زیارتهاى منسوب به امام
در این فصل سه زیارت منسوب به امام مهدى(ع) گزارش شده است؛ یکى زیارت امیر مؤمنان، که سند معتبرى ندارد، و دیگرى زیارت سالار شهیدان در روز عاشورا. اعتبار سند این دو نیز در تحلیل پایانى بررسى شده است.
بخش دهم: نشانه‌هاى ظهور
هدف این بخش بررسى نشانه‌هایى است که قبل از ظهور امام مهدى(ع) یا همزمان با آن تحقّق مىیابد. این نشانه‌ها و تحلیلهاى مرتبط با آنها ضمن سه فصل مطرح مىشوند.
۱۰ ـ ۱. نشانه‌هاى حتمى
احادیث نقل شده در این فصل در باره علایمى است که حتمى نامیده شده‌اند؛ یعنى نشانه‌هایى که قطعا قبل از ظهور رخ خواهند نمود؛ مانند خروج سُفیانى، کشته شدن نَفْس زَکیّه، و شنیده شدن نداى آسمانى. پایانبخش این فصل، روایتى است در باره امکان بدا در نشانه‌هاى ظهور، حتّى در مواردى که قطعى توصیف شده‌اند.
۱۰ ـ ۲. نشانه‌هاى غیر حتمى
در روایات این فصل علایمى براى ظهور امام گزارش شده که وصف حتمى ندارند. در پایان این فصل هم تحلیل مبسوطى در باره علایم ظهور، اعم از حتمى و غیر حتمى آمده است.
۱۰ ـ ۳. رجعت
بازگشت شمارى از درگذشتگان به دنیا در آخرالزمان، یکى از آموزه‌هاى معرفتى مکتب اهل بیت(ع)، و یکى از عقاید اختصاصى پیروان این مکتب است. بنا بر احادیث، این حادثه شگفت همزمان با قیام امام مهدى(ع) در جهان رخ خواهد داد. از این رو فصل سوم از مبحث علایم ظهور را به تبیین این موضوع اختصاص دادهایم و در پایان هم ضمن تحلیلى مبسوط، دلایل قرآنى و روایى رجعت را مطرح کرده، به شبهاتى در این باره پاسخ مىدهیم.
بخش یازدهم: قیام
این بخش، شامل نُه فصل براى ارائه گزارش‌هایى در باره زمان و مکان قیام امام، خصوصیات چهره و حالت ایشان هنگام قیام، یاران امام، فرود آمدن عیسى(ع) براى یارى آن بزرگوار، پرچم امام مهدى(ع) ، سخنان ایشان در آغاز قیام، و چگونگى برخورد ایشان با دشمنان است. در پایان این بخش به پرسشهایى در زمینه مدّت حکومت قائم(ع)، و چگونگى وفات ایشان پاسخ مىدهیم.
۱۱ ـ ۱. زمان قیام
در این فصل احادیث مرتبط با زمان قیام امام مهدى(ع) در هفت عنوان دستهبندى شده و در کنار آنها سه تحلیل آمده است؛ یکى در باره تعیین وقت ظهور، دیگرى در باره وقوع قیام ایشان در آخرالزمان، و سرانجام تحلیلى در باره این که آیا در ارتباط با قیام امام مهدى(ع) «بدا» تحقّق یافته است یا خیر.
۱۱ ـ ۲. مکان قیام
در این فصل احادیث مرتبط با مکان قیام مهدوى با توضیحى در این باره ارائه مىشود.
۱۱ ـ ۳. سیماى امام هنگام قیام
بنا بر احادیث، امام هنگام قیام، پیرى است با سیماى جوانان. این احادیث در کنار احادیث دیگرى که خصوصیات پیکر و لباس ایشان را بیان مىکنند، در این فصل گرد آمده‌اند.
۱۱ ـ ۴. یاران امام
بر اساس احادیث این فصل، یاران امام متشکل از چند گروه‌اند: دسته اول: شمارى از پیامبران؛ دسته دوم: شمارى از فرشتگان؛ دسته سوم: کسانى که پس از مرگ براى یارى امام زنده مىشوند؛ دسته چهارم: شمارى از مسلمانان کشورهاى مختلف جهان؛ دسته پنجم: برخى از کسانى که بهرهاى از نیکى ندارند، که در باره این گروه اخیر توضیحاتى ارائه شده است.
همچنین در ادامه این فصل، خصوصیات جسمى و روحى یاران امام، تعداد یارانِ خاص و عام ایشان، نقش زنان در یارى رساندن به امام، و سرانجام نام و وطن شمارى از یاران امام گزارش شده با تحلیلى در باره یاران امام ادامه مىیابد.
در پایان این فصل، گزارش‌هایى از چگونگى جمع شدن یاران امام، شروط بیعت با ایشان، شمار اصحاب امام، و ابزار جنگى و امکانات پشتیبانى سپاه ایشان آمده است.
۱۱ ـ ۵. عیسى بن مریم(ع) در کنار امام مهدى(ع)
این فصل با احادیثى در باره فرود آمدن عیسى(ع) از آسمان براى یارى امام مهدى(ع) آغاز مىشود، و در ادامه نماز خواندن ایشان پشت سر امام، و مدّت زندگى او پس از این ماجرا با استناد به احادیث گزارش مىگردد.
۱۱ ـ ۶. پرچم امام
موضوع این فصل خصوصیات پرچم امام مهدى(ع) هنگام قیام است؛ براى مثال، گزارش شده که پرچم ایشان همان پرچم پیامبر خدا(ص) است. همچنین بر آن نوشته شده است: «البیعة للّه؛ بیعت از آن خداست» یا «اسمعوا وأطیعوا؛ گوش به فرمان و مطیع باشید». از دیگر خصوصیات این پرچم آن است که وحشت شدیدى در دل دشمنان مىافکند و هیچ گاه شکست نمىخورد و سرنگون نمىگردد.
۱۱ ـ ۷. سخنان امام در آغاز قیام
در احادیثى که در این فصل گرد آمده، سخنان امام مهدى(ع) در آغاز قیام گزارش شده است.
۱۱ ـ ۸. برخورد با دشمنان اسلام
گزارشهاى این فصل گویاى آن است که امام مهدى(ع) نهتنها با مستکبران و عدالتستیزان، بلکه با مدعیان دروغین تشیّع نیز با قاطعیت تمام برخورد مىکند، و ریشه فتنه و فساد را از جهان بر مىکند.
در پایان این فصل، احادیثى را که بر قتل عام مردم در قیام مهدوى دلالت دارند، نقد و ارزیابى مىکنیم.
۱۱ ـ ۹. پاسخ به چند پرسش
در آخرین فصل مرتبط با قیام امام مهدى(ع) ، به پرسشهایى در باره مدّت حکومت ایشان، و چگونگى پایان یافتن عمر پربرکت آن بزرگوار پاسخ داده مىشود.
بخش دوازدهم: سیره حکومتى
در این بخش احادیث مربوط به سیره حکومتى امام مهدى(ع) و سیاستهاى فرهنگى، اجتماعى، اقتصادى، و قضایى ایشان، در شش فصل دستهبندى، و در پایان تجزیه و تحلیل شده است.
۱۲ ـ ۱. مبانى سیره حکومتى مهدوى
در فصل نخست، احادیث مرتبط با مبانى و اصول سیره حکومتى امام مهدى(ع) و سیاستهاى ایشان، در سه عنوان دستهبندى شده‌اند:
دسته اول: احادیثى که سیره حکومتى امام مهدى(ع) را مستند به کتاب خدا معرّفى مىکند. در ادامه این احادیث، توضیح خواهیم داد که مقصود از کتاب جدیدى که امام مهدى(ع) مىآورد، چیست.
دسته دوم: احادیثى که سیره حکومتى امام را مستند به سنّت پیامبر(ص) معرّفى کرده‌اند. دسته سوم: احادیثى که مبدأ و مقصد سیره مهدوى را احیاى ارزشهاى اسلامى دانسته‌اند. بدیهى است این ارزشها منطبق بر همان مفاد مذکور در دسته اول و دوم است.
۱۲ ـ ۲. اصلی‌ترین سیاستها
این فصل، در باره مهمترین و سرنوشتسازترین سیاست در حکومت مهدوى، یعنى مبارزه با ظلم و سپس گسترش عدالت در سراسر جهان است. در این فصل، با استناد به روایاتى از پیامبر(ص) و امامان(ع) در باره عدالت جهانى امام مهدى(ع) ، گستره عدالت در حکومت ایشان در زمینه‌هاى فردى و اجتماعى تبیین مىشود.
۱۲ ـ ۳. سیاستهاى فرهنگى
در این فصل شمارى از سیاستهاى فرهنگى در حکومت امام مهدى(ع) گزارش شده است؛ سیاستهایى مانند گسترش مرزهاى دانش، آموزش قرآن بر اساس نزول آن، ساختن مساجد بزرگ، مبارزه با بدعتها، منهدم کردنِ سنگرهاى گمراهى، تعمیق و تکامل ایمان، زنده کردن زمین با علم و ایمان و عدل، و سرانجام پایان دادن به حکومت شیطان، و فراگیر ساختن حکومت اسلامى در جهان، و وحدت ادیان.
پایانبخش این فصل تحلیلى است در باره برخورد امام مهدى(ع) با دیگر ادیان آسمانى و پیروان آنها.
۱۲ ـ ۴. سیاستهاى اجتماعى
این فصل با احادیثى آغاز مىشود که تصریح مىکنند روابط اجتماعى در حکومت مهدوى بر پایه برادرى دینى است. در ادامه امنیت فراگیر، پیشرفت بهداشت و درمان، توسعه راه‌ها، و اجراى قوانین رفت وآمد مطرح مىشود، و مهمترین نکته این که سیاستهاى اجتماعى امام مهدى(ع) به گونهاى است که نهتنها اهل زمین، بلکه آسمانیان نیز از حکومت او راضى مىشوند، و بدینسان برکات الهى سراسر جهان را فرا مىگیرد.
۱۲ ـ ۵. سیاستهاى اقتصادى
مهمترین سیاستهاى اقتصادى حکومت مهدوى، که در احادیث این فصل به آنها اشاره شده، عبارت است از: ریشهکن کردن فقر، باز پس گرفتن اموال عمومى از غاصبان، به کارگیرى اندوخته‌هاى ثروتمندان در آغاز قیام، تقسیم اموال عمومى میان مردم به طور یکسان، و آباد کردن سراسر زمین. در پایان اشاره شده که با اجراى این سیاستها، برکات الهى جامعه را فرا خواهد گرفت، گنجهاى زمین آشکار خواهد شد و در این شرایط است که هر کس مىتواند هر چه مىخواهد از امام بگیرد و بخششهاى امام بىحساب خواهد بود.
۱۲ ـ ۶. سیاستهاى قضایى
مهمترین سیاستهاى قضایى حکومت مهدوى، که در روایات فصل ششم بدان اشاره شده، عبارت است از: آیین قضایى جدید، قضاوت بر پایه علم، فراهمسازى امکانات لازم براى قضاوت دقیق و سریع، برکنارى قضات ناشایست، گزینش قضات صالح، ریشهکن کردن رشوهخوارى، قضاوت زنان در خانه، و قضاوت در میان پیروان ادیان بر اساس کتابهاى آسمانىِ خودشان. در پایان این فصل، تحلیل مبسوطى در باره سیاستهاى حکومتى مهدوى ارائه مىگردد.
بخش سیزدهم: نمونه‌هایى از سروده‌هاى مهدوى
در آغاز این بخش، تحلیلى در باره تحولات شعر مهدوى(اشعار سروده شده در باره امام مهدى(ع) در طول تاریخ اسلام ارائه مىشود. در ادامه نمونه‌هایى از اشعار سروده شده از قرن اوّل تا قرن حاضر، در پانزده فصل گزارش مىشود. گفتنى است چون تا پایان قرن پنجم، شعرى به زبان فارسى نیافتیم، در پنج فصل نخست تنها نمونه‌هایى از اشعار عربى همراه با ترجمه آنها آوردهایم.
بخش چهاردهم : کتابشناسى مهدویت
در این بخش، سپس از توضیح کوتاهى در باره «مهدویتنگارى» در دوران مختلف تاریخ اسلام، مهمترین آثارى که تا کنون در این زمینه، نگارش یافته‌اند، در دو فصل، گزارش مىشوند :
۱۴ ـ ۱. مهدویتنگارى تا قرن دوازدهم
در این فصل، کتابها بر اساس ترتیب قرن نگارش، از قرن سوم معرفى مىشوند؛ زیرا از قرن اوّل و دوم، هیچ اثرى در منابع مرتبط با این موضوع، ثبت نشده است. در هر قرن، نخست به آثار موجود اشاره مىشود و سپس به معرفى آثار مفقود خواهیم پرداخت. در پایان نیز نمودارهایى از آثار، نویسندگان و گرایشهاى مذهبىِ آنان ارائه مىگردد.
۱۴ ـ ۲. مهدویتنگارى پس از قرن دوازدهم
پس از قرن دوازدهم بویژه دوران معاصر، به دلایل گوناگون، مهدویتنگارى به شدّت افزایش یافت. نگاشته‌هاى این دوره را مىتوان در چند گروه کلى جاى داد :
یک. تدوین رساله‌ها و کتابهاى فراوان؛ دو. تدوین آثار انتقادى و مغرضانه؛ سه. تدوین پایاننامههاى دانشگاهى؛ چهار. مجلات موضوعى ـ تخصصى؛ پنج. تدوین فرهنگنامهها و دانشنامهها.
این محورها، در این فصل، اجمالاً تبیین گردیده است.
[۱]. گفتنى است که مباحث یاد شده، شامل مدّعیان دروغین وکالت نیز مىشود.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث
مرجع : ایکنا
