مساجد تاریخی، سند زنده فرهنگ ایران و اسلام

کشورمان ایران جزو معدود کشورهایی محسوب می شود که به لحاظ گردشگری ظرفیت بالایی دارند به طوری که طبق اعلام سازمان جهانی گردشگری، ایران رتبه دهم را در جاذبه های باستانی و تاریخی و رتبه پنجم را در جاذبه های طبیعی دارا است؛ اما با این وجود در مقایسه با برخی کشورهای همسایه نظیر ترکیه که بخش قابل توجهی از درآمد خود را مرهون صنعت گردشگری است هنوز فاصله دارد به ویژه آنکه ترکیه سالانه حجم قابل توجهی از گردشگران خارجی را فقط به سمت جاذبه های اماکن مذهبی و به ویژه مساجد جذب می کند و در اینجاست که این سوال ایجاد می شود چرا ایران با وجود تعدد فراوان مساجد تاریخی هزار ساله و چندصدساله خود هنوز به آن نقطه نرسیده است که توریسم مسجدگردی را در ذیل برنامه های تورهای گردشگری تعریف کند.



گذری در مساجد ترکیه/مسجد ایاصوفیه

شاید بد نباشد بدانیم که مسجد ایاصوفیه در واقع کلیسای مسیحیت شرق بود که در دوره امپراتوری بیزانس به سال ۵۳۲ میلادی بنا به دستور امپراتور کنستانتین اول ساخته شد و بعد در قرن ششم میلادی توسط «جاستنیانوس» مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت. برای بازسازی بنا دو معمار به نام‌های ایسیدوروس (از میلتوس یا سوکلی فعلی) و آنتییوس (از تراللس یا آیدنلی فعلی) ماموریت یافتند.

این بنا با کار ۱۰ هزار کارگر در طول پنج سال و تحت نظر ۱۰۰ استاد باشی تکمیل شد و به تاریخ ۲۷ آرالیک ۵۳۷ افتتاح شد. این کلیسا نخست کلیسای بزرگ نام گرفت. پس از فتح استانبول، سلطان محمد دوم دستور داد کلیسای ایاصوفیه را به مسجد تبدیل کنند. سلیمان اول دستور داد نقاشی‌ها و نگارگری‌های داخل ایاصوفیه را بپوشانند تا نماز جمعه در آنجا خوانده شود.


اما در زمان مراد سوم، مناره و منبر و محراب به ساختمان ایاصوفیه افزوده شد. در زمان مراد چهارم، آیاتی از قرآن به خط مصطفی چلبی در دیوارها و سقف ایاصوفیه نگاشته شد؛ علاوه بر این لوحه‌هایی دور تا دور سقف ایاصوفیه نصب شد که در آن نام الله، محمد، ابوبکر، عمر، عثمان، علی، حسن و حسین نوشته شده بود. این لوحه‌ها در زمان سلطنت عبدالمجید با الواح مدوری که به خط ابراهیم افندی نوشته شده بود، جایگزین شد. پس از اعلام حکومت جمهوری در ترکیه و به قدرت رسیدن آتاترک، ایاصوفیه به موزه تبدیل شد و تا امروز به همین شکل باقی‌مانده‌است.

ارتفاع گنبد بزرگ این مسجد از سطح زمین ۵۵ متر و قطر آن ۳۱ متر است که به وسیله ۴۰ پشت‌بند بزرگ و روی چهار ستون اصلی سوار شده‌است .

گردشگرانی که به ترکیه و شهر استانبول می آیند می توانند از این مسجد که در محله سلطان احمد واقع شده است دیدن کنند و البته مبلغ ورودی آن ۱۳ دلار آمریکا است. سالانه یک میلیون نفر تنها از این مسجد بازدید می کنند.


مسجد آبی یا همان مسجد سلطان احمد

این مسجد طی سالهای ۱۶۰۹ تا ۱۶۱۹ به دستور سلطان احمد اول بنا شد و به همین دلیل پس از مرگ وی مسجد را مسجد سلطان احمد نامیدند. وی در همین مسجد دفن شده‌است. این مسجد در قدیمی‌ترین بخش استانبول واقع شده که این منطقه در قبل از سالهای ۱۴۵۳ (میلادی) مرکز قسطنطنیه، پایتخت امپراطوری بیزانس، محسوب می‌شده‌است. این مسجد در نزدیکی هیپودروم قسطنطنیه واقع شده‌است.



این مسجد که نام دیگرش مسجد آبی است، از سوی محمد آقا، معمار سلطنتی ، برای سلطان احمد اول ساخته شده است که ماجرای ساخت این مسجد نیز جالب است. سلطان احمد می خواست یک مناره از جنس طلا ساخته شود.طلا در زبان ترکی استانبولی (التین) عنوان دارد و اما معمار این مسجد فکر کرد که منظور سلطان (التی) است که به زبان ترکی می شود عدد شش در نتیجه شش مناره برای مسجد می سازد و زمانی که متوجه اشتباه اش شد ترس آن را داشت که سرش را از دست دهد ولی سلطان از این ابتکار خوشش آمد و به او پاداش هم داد.

مسجد سلطان احمد تنها مسجد ترکیه‌است که شش مناره دارد. وقتی تعداد مناره‌ها اعلام شد، عده‌ای از سلطان انتقاد کردند و وی را به علت تقلید از شش مناره مسجد الحرام در مکه سرزنش نمودند. وی با پرداخت مبلغی، مناره هفتم مسجد کعبه را ساخت تا این انتقادها را آرام کند .

دور تا دور صحن مسجد در پایین‌ترین قسمت توسط بیست هزار کاشی سرامیک دست ساز تزیین شده‌است که این سرامیک‌ها در ازنیک (نیشای باستان) ساخته شده‌اند. بخش بالایی نقاشی شده‌است. بیش از ۲۰۰ پنجره شیشه‌ای نور را به درون صحن اصلی هدایت می‌کنند و از لوسترهای بزرگ نیز برای نورپردازی مسجد کمک گرفته شده‌است. در دکوراسیون از آیاتی از قرآن استفاده شده‌است که بسیاری از آنها به خط سید کاظم غباری نوشته‌اند که بزرگترین خطاط آن زمان بوده‌است. صحن اصلی فرش شده‌است و این فرش‌ها در زمان مقتضی تعویض می‌شوند .

مسجد سلطان احمد در استانبول، سلطان احمد، میدان ایاصوفیه واقع شده است و هرساله هزاران توریست برای دیدن این مسجد به ترکیه و شهر استانبول سفر می کنند.


سهم مساجد در صنعت گردشگری ایران کجاست؟

اما این تنها گوشه ای از جاذبه های گردشگری اماکن مذهبی و مساجد ترکیه بود. ترکیه به تنهایی از این دو مسجد بخش قابل توجهی از درآمد حاصله از صنعت گردشگری خود را کسب می کند، حال سوال آن است که سهم مساجد ایران در صنعت گردشگری کجاست؟


مساجد ایرانی که اتفاقا بخش قابل توجهی از آنها از نظر تاریخی سابقه کهن تری به نسبت مساجد ترکیه دارند. در اینجا به دو مسجد کلان شهر تهران به عنوان پایتخت ایران اشاره می کنیم که وضعیت چندان مطلوبی ندارند:


مسجدالاقصی معروف به «ساعت»

این مسجد به دستور یکی از شاهان قاجار ساخته شده است و گفته می شود حتی قبل از اینکه ساعت میدان توپخانه ساخته شود مردم با صدای زنگ ساعت این مسجد امور روزانه خود را تنظیم می کردند.

ساعت این مسجد داخل یک برج قرار گرفته است با این حال برج ساعت هم در حال تخریب است و با وجود آنکه تلاش هایی برای بازسازی ساعت و مرمت آن صورت گرفت کار نیمه تمام مانده است.




چندسال قبل به لطف فعالیت های میراث فرهنگی دستی به سر و روی این مسجد کشیده شد اما هنوز با وضعیت ایده آل فاصله بسیاری دارد و به هرحال میراث فرهنگی هم به تنهایی نمی تواند بار تمام مشکلات و بازسازی های اماکن تاریخی را به عهده بگیرد.


مسجد حاج رجبعلی

«این در سال ۱۲۱۵ هجری قمری به مدت ۱۰ سال ساخته شد و استاد رستم معمار بروجردی معمار آن بود و برای این مسجد اولین سقف بیضی شکل را ایجاد کرد که نمونه آن در مساجد دیگر تهران نیست با این حال سعی کرد تا از معماری گنبدهای مسجد چهارباغ اصفهان الهام بگیرد.



داربست های چوبی این مسجد ۵۰ سال پیش کار گذاشته شد همان زمان ها ۹ سنگ فیروزه زیبا در گنبد این مسجد کار شده بود که به دلیل بی توجهی، آن سنگ ها از گنبد به سرقت رفته و جای آن چند کوزه کوچک گذاشته شد. دوباره چند سال بعد در کنارش داربست های فلزی برپا شد تا بلکه شبستان زیر گنبد این مسجد روی خوش ببیند و مرمت شود ولی اقدامی انجام نشد . در سال ۸۳ داربست هایی روی گنبد آن توسط اداره کل میراث فرهنگی استان تهران زدند که تنها بار این گنبد و سقف را سنگین می کرد . نهایتا جریان مرمت و ساخت این مسجد بعد از مدت ها دوباره آغاز شد و همچنان ادامه دارد اما سوال آن است که چرا باید این روند این قدر طول بکشد تا وضعیت بنا به این سطح تخریب برسد.

البته هرگز تلاش هایی که در راستای افزایش حجم گردشگران در مساجد تاریخی نظیر شیخ لطف الله یا مسجد زیبای نصیرالملک انجام شده است را فراموش نمی کنیم اما اینجا سخن از آن است که بتوانیم از هر ظرفیت گردشگری که در اختیار داریم استفاده کنیم به ویژه آنکه منظور از این ظرفیت اماکنی با قدمت چندصدساله و حتی هزار ساله باشند.


برای آشنایی هرچه بیشتر مخاطبان تصاویری از مساجد تاریخی ایران را در این گزارش ارایه می کنیم که اتفاقا چندی قبل توسط «محمدرضا دومیری گنجی»، یکی از عکاسان خوش ذوق ایرانی تهیه شده بود و به اندازه ای استقبال مخاطبان خارجی از این تصاویر بالا بود که چند روز به عنوان تیتر اول سایت یاهو قرار گرفته بود.


امیدواریم که به همراهی و یاری دستگاه های زیربط بتوانیم در آینده ای نه چندان دور مساجد تاریخی را مرمت و اقدام به راه اندازی توریسم مساجد ایرانی داشته باشیم. حتی گردشگری در همین یک حوزه درآمد قاfل توجهی را از صنعت گردشگری برای کشور به ارمغان می آورد و مهمتر از آن فرهنگ ایرانی اسلامی را به مردم جهان معرفی می کند. مساجد تاریخی ما سفیر فرهنگ اسلام و ایران هستند.