کد مطلب : ۳۰۶۷۴
نخستين آيين نقد و بررسي کتابهاي عاشورايي؛
يک آغاز ديرهنگام
زهرا سلیمانی اقدم
چرایی یک جایزه
امسال شاهد اولین دورۀ برگزاری جایزۀ دعبل - کتاب سال عاشورا هستیم؛ حوزۀ مهمی که 14 قرن نویسندگان مختلفی در این خصوص قلم‌زده‌اند؛ اما می‌توان گفت اولین‌بار است که طی یک برنامه‌ریزی کاربردی و به‌کارگیری نیروهای زبده و متخصص آثار متأخر در این حوزه نقد و بررسی و البته تقدیر می‌شوند.
پیشینۀ جشنواره‌های مشابه
پیش از این در حوزه‌های مختلف، جشنواره‌هایی برای داوری و انتخاب کتاب‌های برتر وجود داشت. از جشنواره‌های کلی و کلان مثل کتاب سال جمهوری اسلامی گرفته تا جشنواره‌های موضوعی مثل کتاب سال دین و کتاب سال ولایت یا جشنواره‌های خاص مثل جایزۀ جلال و جایزۀ پروین. در حوزۀ عاشورا با وجود حجم بالای آثاری که هر ساله در این موضوع تألیف و منتشر می‌شود، خلأ یک جایزۀ مستقل احساس می‌شد. بر همین اساس از چند سال قبل طراحی کتاب سالی اختصاصی با موضوع عاشورا در دستور کار بنیاد دعبل و مجموعۀ خیمه قرار گرفت که خوشبختانه در سال 93 ساختار کلی آن در هیأت علمی بنیاد دعبل خزاعی تدوین و تصویب شد و قرار است امسال نخستین دورۀ آن برگزار شود.
معرفی جشنواره
نخستین دورۀ جایزۀ دعبل تحت عنوان «کتاب سال عاشورا» با هدف شناسایی و معرفی کتاب‌های برتر در موضوع امام‌حسین(ع) و عاشورا در مهر امسال در حال برگزاری است. چنانچه محسن حسام‌مظاهری، مدیر علمی بنیاد دعبل و عضو شورای سیاست‌گذاری نخستین دوۀ جایزه کتاب سال عاشورا توضیح می‌دهد «این جایزه دوسالانه است، اما استثنائاً در دورۀ نخست، چهار سال اخیر را برای بررسی آثار در نظر گرفتیم. یعنی همه کتاب‌هایی که از آغاز 1390 تا پایان 1393 در موضوعات مرتبط با عاشورا در ایران منتشر شده‌اند، امکان شرکت در این دوره از کتاب سال عاشورا را داشتند.» وی در مورد نحوۀ جمع‌آوری این آثار برای چهار سال می‌گوید: «این آثار از دو راه گردآوری شدند؛ اول فراخوان و ارسال ناشران و پدیدآوران، و دوم شناسایی آثار بر اساس فهرست‌های رسمی (خانۀ کتاب و کتابخانه ملی) و خرید آن‌ها توسط دبیرخانه جایزه.»
آیین اختتامیه
طبق تصویب آیین‌نامۀ جایزۀ دعبل، مصوب شورای سیاست‌گذاری در این آیین از آثار برتر در 18 رشته تقدیر می‌شود. این رشته‌ها شامل مقتل و تاریخ، پژوهش اجتماعی، پژوهش فرهنگی، پژوهش هنری، پژوهش ادبی، شعر، داستان، نثر ادبی، نمایشنامه و مجلس تعزیه، نوحه، خوشنویسی، عکس، هنرهای تجسمی، شعر کودک و نوجوان، داستان کودک و نوجوان، تصویرگری کودک و نوجوان، ترجمه به فارسی و ترجمه از فارسی هستند که بنا به گفتۀ حسام‌مظاهری: «13 ناشر در این دوره از کتاب سال عاشورا ما را همراهی کردند که برخی از آن‌ها دو یا سه اثر و برخی فقط یک اثر برگزیده را از آن خود کرده‌اند.» با توجه به آماری که وی ارائه می‌دهد تعداد کل آثار گردآمده 537 اثر بودند که از این تعداد، 123 اثر به مرحلۀ دوم راه یافتند.
از این تعداد 11 اثر متعلق به حوزۀ شعر، 3 اثر از حوزۀ ادبیات داستانی، 7 اثر در مورد نوحه، 4 اثر از بخش نمایشنامه و مجلس تعزیه، 4 اثر از حوزۀ پژوهش‌های ادبی، 8 اثر از حوزۀ مقتل و تاریخ، 18 اثر در بخش پژوهش‌های ادبی، 8 اثر در بخش پژوهش‌های اجتماعی، 8 اثر در بخش پژوهش‌های هنری، 5 اثر از بخش عکس، 4 اثر در حوزه هنرهای تجسمی، یک اثر در بخش خوشنویسی، 6 اثر از حوزه کودک و نوجوان در قالب شعر و داستان، همچنین 8 اثر مجزا از حوزۀ تصویرگری کودک و نوجوان و در نهایت 5 و 14 اثر از آثار راه‌یافته به مرحلۀ دوم داوری به حوزه‌های ترجمه از فارسی، ترجمه به فارسی اختصاص داشتند. در نهایت 20 اثر به عنوان آثار برگزیده و شایستۀ تقدیر در رشته‌های یادشده انتخاب شدند.
مراسم اختتامیۀ این دوره کتاب سال عاشورا نیز هفتم مهرماه برگزار خواهد شد که طی آن از صاحبان آثار منتخب تجلیل به عمل خواهد آمد.
اهداف برگزاری آیین کتاب سال عاشورا
محسن حسام‌مظاهری در مورد اهداف برگزاری چنین جایزه‌ای به اصلی‌ترین آن‌ها یعنی رسیدن به تصویری شفاف و روشن از آثار مکتوب عاشورایی اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: «پیش از برگزاری چنین آیینی، نمی‌دانستیم که در عرصه کتب عاشورایی چه رویدادهایی اتفاق افتاده و اطلاعات آن در هاله‌ای از ابهام قرار داشت؛ اما در حال حاضر می‌دانیم در کدام عرصه‌ها غنی و در کدام بخش فقیر هستیم.» وی در مورد تبیین دومین هدف برگزاری چنین آیینی به شناخت کاستی‌ها و نارسایی‌های ادبی اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد:
«به تعبیری هدف روشن‌شدن این مطلب است که ما در کدام حوزه‌ها انباشته و تولیدات فراوان داریم و در کدام حوزه‌ها با کمبود و کاستی مواجه هستیم. مسلماً روشن‌شدن این نکته برای اقدامات و برنامه‌ریزی‌های آینده کمک شایانی به ما خواهد کرد.» وی از شناخت نویسندگان، پژوهشگران و صاحب‌نظران عرصۀ عاشورا به عنوان سومین هدف نام می‌برد؛ با این شرح: «پیش از این ما شناخت درستی از نویسندگان و تعداد آن‌ها در حوزه‌های مختلف عاشورایی نداشتیم. اما هم‌اکنون به برکت برگزاری آیین کتاب عاشورا به شناخت اجمالی از نویسندگان این حوزه رسیده‌ایم.»
وی بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و توانایی‌ها برای کاهش ضعف‌ها و کاستی‌ها را از اهداف دیگر این برگزاری می‌داند و معتقد است وقتی کمبودهای حوزه‌های کتب عاشورایی مشخص می‌شوند، آن‌وقت می‌توان فراخوان ویژه‌ای داد و از تمامی نویسندگان و پژوهشگرانی که شناسایی شده‌اند، درخواست کرد تا در مباحثی که ضعف و مشکل وجود دارد، به تلاش‌های علمی و هنری بپردازند. حسام‌مظاهری پنجمین هدف از اهداف برگزاری را تمجید و تشویق‌کردن از ادبی‌نویسان و پژوهشگران عرصه عاشورا عنوان می‌کند و نیت اصلی این هدف را حمایت از نویسندگان این عرصه و شناساندن آن‌ها به مردم می‌داند و تصریح می‌کند: «گاهی اوقات ممکن است ناشری از موقعیت خوب اجتماعی نزد مردم برخوردار باشد، اما اثری که به چاپ می‌رساند، از نظر محتوایی و کیفی در سطح نازلی باشد. تمام تلاش ما این است که آثار برگزیده را با شمار مناسب به چاپ رسانده و آن‌ها را به مردم معرفی کنیم.»
هدف ششمی که به گفتۀ وی در بنیاد ضمن برگزاری این آیین دنبال می‌شود، نقد و بررسی آثار کتاب سال عاشورا است. متأسفانه تاکنون در حوزۀ نقد ادبی بسیار ضعف عمل کرده و کمبود بسیاری داریم؛ اما چنانچه گفته می‌شود در بنیاد دعبل خزاعی به صورت پیوسته به بحث نقد و تحلیل آثار حسینی پرداخته می‌شود. حسام‌مظاهری امیدوار است که این اقدام باعث پویایی این حوزه از ادبیات شود. هفتمین نیز به تکمیل‌کردن کتابخانۀ بنیاد دعبل خزاعی مربوط می‌شود. حسام‌مظاهری همچنین امیدوار است تا با غنی‌کردن کتابخانه بنیاد، گنجینه‌ای از آثار پژوهشی و ادبی حوزۀ عاشورا به وجود آید تا آیندگان نیز بتوانند از این آثار بهره‌مند شوند.
ارزیابی کلی آثار
محسن حسام‌مظاهری در مورد ارزیابی کلی داوران از آثار ارائه‌شده و مرور فهرست کاندیداها و آثار بررسی‌شده معتقد است می‌توان دریافت که سطح عمومی، سطح قابل قبولی است؛ البته در همۀ رشته‌ها شرایط مشابه نیست؛ در برخی کیفیت و کمیت آثار تولیدشده خوب و در برخی دیگر ضعیف است. او می‌گوید: «خوشبختانه در حوزۀ پژوهش‌های فرهنگی با تولید انبوه آثار مواجه هستیم؛ اما در حوزه‌های هنری و ادبی بسیار کم کار و ضعیف عمل کرده‌ایم.»
ملاک‌های دریافت جایزه برتر
بسته به قالب درون‌مایه، همۀ آثار ارائه‌شده در گروه‌های پنج‌گانه که عبارت‌اند از: «ادبیات، فرهنگ و تاریخ، هنر، ترجمه و کودک و نوجوان»، به صورت جداگانه توسط داوران هر گروه که از جمله چهره‌های نام‌آشنا و کارشناسان برجستۀ آن حوزه‌اند، در سه مرحله ارزیابی و داوری شده‌اند. برای هر رشته از رشته‌های 18گانه جایزۀ دعبل نیز فرم‌های داوری خاص آن رشته‌ها طراحی شده بودند و کتاب‌های برتر بر اساس برآیند قضاوت داوران هر گروه مشخص شده‌اند.
اقدامات آینده
با وجود اینکه در چند سال گذشته پیشرفت‌های اندکی در کتب عاشورایی وجود داشته، اما همچنان بعضی بخش‌ها و حوزه‌ها با کاستی‌های جدی‌ای مواجه هستند. به اعتقاد حسام‌مظاهری عمده‌ترین دلیل این مسأله این است که شتاب‌زدگی و سطحی‌نگری در این عرصه بسیار فراوان است. وی توضیح می‌دهد: «ما به کسانی نیازمندیم که به مسأله عاشورا عمیق نگاه کنند. مسلماً تربیت و پرورش چنین کسانی از اهداف آینده ما خواهد بود. کسانی که کاستی‌ها را پوشش دهند و باعث ارتقا و پویایی کتب عاشورایی شوند. البته باید یادآور شد که ما در ابتدای راه هستیم. باید بسترهای لازم برای این اقدام مهم فراهم شود؛ به عنوان مثال ما نیازمند این بودیم که بدانیم در کدام عرصه‌ها پرکار بوده‌ایم و در کدام حوزه‌ها نقص و کمبود داریم. مطمئناً قدم بعدی ما پرورش افراد مستعد عرصه عاشورا خواهد بود.»
نخستین آیین کتاب سال عاشورا که با نگرش به سمت اهداف غایی تعیین شده، در حال برگزاری است و امید می‌رود آغازی باشد برای برگزاری دیگر جایزه‌های تخصصی در حوزه‌های دیگر به‌ویژه حوزه‌های آیینی و مذهبی که تا حدودی به حاشیه و البته انحراف کشیده شده‌اند و این آیین‌ها و جایزه‌ها می‌توانند به‌سان حامی قدرتمندی ظاهر شود.
امسال شاهد اولین دورۀ برگزاری جایزۀ دعبل - کتاب سال عاشورا هستیم؛ حوزۀ مهمی که 14 قرن نویسندگان مختلفی در این خصوص قلم‌زده‌اند؛ اما می‌توان گفت اولین‌بار است که طی یک برنامه‌ریزی کاربردی و به‌کارگیری نیروهای زبده و متخصص آثار متأخر در این حوزه نقد و بررسی و البته تقدیر می‌شوند.
پیشینۀ جشنواره‌های مشابه
پیش از این در حوزه‌های مختلف، جشنواره‌هایی برای داوری و انتخاب کتاب‌های برتر وجود داشت. از جشنواره‌های کلی و کلان مثل کتاب سال جمهوری اسلامی گرفته تا جشنواره‌های موضوعی مثل کتاب سال دین و کتاب سال ولایت یا جشنواره‌های خاص مثل جایزۀ جلال و جایزۀ پروین. در حوزۀ عاشورا با وجود حجم بالای آثاری که هر ساله در این موضوع تألیف و منتشر می‌شود، خلأ یک جایزۀ مستقل احساس می‌شد. بر همین اساس از چند سال قبل طراحی کتاب سالی اختصاصی با موضوع عاشورا در دستور کار بنیاد دعبل و مجموعۀ خیمه قرار گرفت که خوشبختانه در سال 93 ساختار کلی آن در هیأت علمی بنیاد دعبل خزاعی تدوین و تصویب شد و قرار است امسال نخستین دورۀ آن برگزار شود.
معرفی جشنواره
نخستین دورۀ جایزۀ دعبل تحت عنوان «کتاب سال عاشورا» با هدف شناسایی و معرفی کتاب‌های برتر در موضوع امام‌حسین(ع) و عاشورا در مهر امسال در حال برگزاری است. چنانچه محسن حسام‌مظاهری، مدیر علمی بنیاد دعبل و عضو شورای سیاست‌گذاری نخستین دوۀ جایزه کتاب سال عاشورا توضیح می‌دهد «این جایزه دوسالانه است، اما استثنائاً در دورۀ نخست، چهار سال اخیر را برای بررسی آثار در نظر گرفتیم. یعنی همه کتاب‌هایی که از آغاز 1390 تا پایان 1393 در موضوعات مرتبط با عاشورا در ایران منتشر شده‌اند، امکان شرکت در این دوره از کتاب سال عاشورا را داشتند.» وی در مورد نحوۀ جمع‌آوری این آثار برای چهار سال می‌گوید: «این آثار از دو راه گردآوری شدند؛ اول فراخوان و ارسال ناشران و پدیدآوران، و دوم شناسایی آثار بر اساس فهرست‌های رسمی (خانۀ کتاب و کتابخانه ملی) و خرید آن‌ها توسط دبیرخانه جایزه.»
آیین اختتامیه
طبق تصویب آیین‌نامۀ جایزۀ دعبل، مصوب شورای سیاست‌گذاری در این آیین از آثار برتر در 18 رشته تقدیر می‌شود. این رشته‌ها شامل مقتل و تاریخ، پژوهش اجتماعی، پژوهش فرهنگی، پژوهش هنری، پژوهش ادبی، شعر، داستان، نثر ادبی، نمایشنامه و مجلس تعزیه، نوحه، خوشنویسی، عکس، هنرهای تجسمی، شعر کودک و نوجوان، داستان کودک و نوجوان، تصویرگری کودک و نوجوان، ترجمه به فارسی و ترجمه از فارسی هستند که بنا به گفتۀ حسام‌مظاهری: «13 ناشر در این دوره از کتاب سال عاشورا ما را همراهی کردند که برخی از آن‌ها دو یا سه اثر و برخی فقط یک اثر برگزیده را از آن خود کرده‌اند.» با توجه به آماری که وی ارائه می‌دهد تعداد کل آثار گردآمده 537 اثر بودند که از این تعداد، 123 اثر به مرحلۀ دوم راه یافتند.
از این تعداد 11 اثر متعلق به حوزۀ شعر، 3 اثر از حوزۀ ادبیات داستانی، 7 اثر در مورد نوحه، 4 اثر از بخش نمایشنامه و مجلس تعزیه، 4 اثر از حوزۀ پژوهش‌های ادبی، 8 اثر از حوزۀ مقتل و تاریخ، 18 اثر در بخش پژوهش‌های ادبی، 8 اثر در بخش پژوهش‌های اجتماعی، 8 اثر در بخش پژوهش‌های هنری، 5 اثر از بخش عکس، 4 اثر در حوزه هنرهای تجسمی، یک اثر در بخش خوشنویسی، 6 اثر از حوزه کودک و نوجوان در قالب شعر و داستان، همچنین 8 اثر مجزا از حوزۀ تصویرگری کودک و نوجوان و در نهایت 5 و 14 اثر از آثار راه‌یافته به مرحلۀ دوم داوری به حوزه‌های ترجمه از فارسی، ترجمه به فارسی اختصاص داشتند. در نهایت 20 اثر به عنوان آثار برگزیده و شایستۀ تقدیر در رشته‌های یادشده انتخاب شدند.
مراسم اختتامیۀ این دوره کتاب سال عاشورا نیز هفتم مهرماه برگزار خواهد شد که طی آن از صاحبان آثار منتخب تجلیل به عمل خواهد آمد.
اهداف برگزاری آیین کتاب سال عاشورا
محسن حسام‌مظاهری در مورد اهداف برگزاری چنین جایزه‌ای به اصلی‌ترین آن‌ها یعنی رسیدن به تصویری شفاف و روشن از آثار مکتوب عاشورایی اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: «پیش از برگزاری چنین آیینی، نمی‌دانستیم که در عرصه کتب عاشورایی چه رویدادهایی اتفاق افتاده و اطلاعات آن در هاله‌ای از ابهام قرار داشت؛ اما در حال حاضر می‌دانیم در کدام عرصه‌ها غنی و در کدام بخش فقیر هستیم.» وی در مورد تبیین دومین هدف برگزاری چنین آیینی به شناخت کاستی‌ها و نارسایی‌های ادبی اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد:
«به تعبیری هدف روشن‌شدن این مطلب است که ما در کدام حوزه‌ها انباشته و تولیدات فراوان داریم و در کدام حوزه‌ها با کمبود و کاستی مواجه هستیم. مسلماً روشن‌شدن این نکته برای اقدامات و برنامه‌ریزی‌های آینده کمک شایانی به ما خواهد کرد.» وی از شناخت نویسندگان، پژوهشگران و صاحب‌نظران عرصۀ عاشورا به عنوان سومین هدف نام می‌برد؛ با این شرح: «پیش از این ما شناخت درستی از نویسندگان و تعداد آن‌ها در حوزه‌های مختلف عاشورایی نداشتیم. اما هم‌اکنون به برکت برگزاری آیین کتاب عاشورا به شناخت اجمالی از نویسندگان این حوزه رسیده‌ایم.»
وی بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و توانایی‌ها برای کاهش ضعف‌ها و کاستی‌ها را از اهداف دیگر این برگزاری می‌داند و معتقد است وقتی کمبودهای حوزه‌های کتب عاشورایی مشخص می‌شوند، آن‌وقت می‌توان فراخوان ویژه‌ای داد و از تمامی نویسندگان و پژوهشگرانی که شناسایی شده‌اند، درخواست کرد تا در مباحثی که ضعف و مشکل وجود دارد، به تلاش‌های علمی و هنری بپردازند. حسام‌مظاهری پنجمین هدف از اهداف برگزاری را تمجید و تشویق‌کردن از ادبی‌نویسان و پژوهشگران عرصه عاشورا عنوان می‌کند و نیت اصلی این هدف را حمایت از نویسندگان این عرصه و شناساندن آن‌ها به مردم می‌داند و تصریح می‌کند: «گاهی اوقات ممکن است ناشری از موقعیت خوب اجتماعی نزد مردم برخوردار باشد، اما اثری که به چاپ می‌رساند، از نظر محتوایی و کیفی در سطح نازلی باشد. تمام تلاش ما این است که آثار برگزیده را با شمار مناسب به چاپ رسانده و آن‌ها را به مردم معرفی کنیم.»
هدف ششمی که به گفتۀ وی در بنیاد ضمن برگزاری این آیین دنبال می‌شود، نقد و بررسی آثار کتاب سال عاشورا است. متأسفانه تاکنون در حوزۀ نقد ادبی بسیار ضعف عمل کرده و کمبود بسیاری داریم؛ اما چنانچه گفته می‌شود در بنیاد دعبل خزاعی به صورت پیوسته به بحث نقد و تحلیل آثار حسینی پرداخته می‌شود. حسام‌مظاهری امیدوار است که این اقدام باعث پویایی این حوزه از ادبیات شود. هفتمین نیز به تکمیل‌کردن کتابخانۀ بنیاد دعبل خزاعی مربوط می‌شود. حسام‌مظاهری همچنین امیدوار است تا با غنی‌کردن کتابخانه بنیاد، گنجینه‌ای از آثار پژوهشی و ادبی حوزۀ عاشورا به وجود آید تا آیندگان نیز بتوانند از این آثار بهره‌مند شوند.
ارزیابی کلی آثار
محسن حسام‌مظاهری در مورد ارزیابی کلی داوران از آثار ارائه‌شده و مرور فهرست کاندیداها و آثار بررسی‌شده معتقد است می‌توان دریافت که سطح عمومی، سطح قابل قبولی است؛ البته در همۀ رشته‌ها شرایط مشابه نیست؛ در برخی کیفیت و کمیت آثار تولیدشده خوب و در برخی دیگر ضعیف است. او می‌گوید: «خوشبختانه در حوزۀ پژوهش‌های فرهنگی با تولید انبوه آثار مواجه هستیم؛ اما در حوزه‌های هنری و ادبی بسیار کم کار و ضعیف عمل کرده‌ایم.»
ملاک‌های دریافت جایزه برتر
بسته به قالب درون‌مایه، همۀ آثار ارائه‌شده در گروه‌های پنج‌گانه که عبارت‌اند از: «ادبیات، فرهنگ و تاریخ، هنر، ترجمه و کودک و نوجوان»، به صورت جداگانه توسط داوران هر گروه که از جمله چهره‌های نام‌آشنا و کارشناسان برجستۀ آن حوزه‌اند، در سه مرحله ارزیابی و داوری شده‌اند. برای هر رشته از رشته‌های 18گانه جایزۀ دعبل نیز فرم‌های داوری خاص آن رشته‌ها طراحی شده بودند و کتاب‌های برتر بر اساس برآیند قضاوت داوران هر گروه مشخص شده‌اند.
اقدامات آینده
با وجود اینکه در چند سال گذشته پیشرفت‌های اندکی در کتب عاشورایی وجود داشته، اما همچنان بعضی بخش‌ها و حوزه‌ها با کاستی‌های جدی‌ای مواجه هستند. به اعتقاد حسام‌مظاهری عمده‌ترین دلیل این مسأله این است که شتاب‌زدگی و سطحی‌نگری در این عرصه بسیار فراوان است. وی توضیح می‌دهد: «ما به کسانی نیازمندیم که به مسأله عاشورا عمیق نگاه کنند. مسلماً تربیت و پرورش چنین کسانی از اهداف آینده ما خواهد بود. کسانی که کاستی‌ها را پوشش دهند و باعث ارتقا و پویایی کتب عاشورایی شوند. البته باید یادآور شد که ما در ابتدای راه هستیم. باید بسترهای لازم برای این اقدام مهم فراهم شود؛ به عنوان مثال ما نیازمند این بودیم که بدانیم در کدام عرصه‌ها پرکار بوده‌ایم و در کدام حوزه‌ها نقص و کمبود داریم. مطمئناً قدم بعدی ما پرورش افراد مستعد عرصه عاشورا خواهد بود.»
نخستین آیین کتاب سال عاشورا که با نگرش به سمت اهداف غایی تعیین شده، در حال برگزاری است و امید می‌رود آغازی باشد برای برگزاری دیگر جایزه‌های تخصصی در حوزه‌های دیگر به‌ویژه حوزه‌های آیینی و مذهبی که تا حدودی به حاشیه و البته انحراف کشیده شده‌اند و این آیین‌ها و جایزه‌ها می‌توانند به‌سان حامی قدرتمندی ظاهر شود.
