کد مطلب : ۳۲۱۴۵
آشنایی با تاریخچه آیین نخل‌گردانی در عاشورا
«سیل اندوه» است که انگار با ورود دسته‌دسته از هیأت‌ها و آدم میدان را در برمی‌گیرد؛ دیگر جایی برای سوزن‌انداختن نیست؛ دور تا دور میدان پر شده است از سوگواران حسینی. این چند جمله توصیفی است از میدان امیرچخماق یزد در روز عاشورا. هنگامی که وارد میدان تاریخی امیر چخماق می‌شوی، جمعیت سیاهپوش را می‌بینی که به سوگ و ماتم نشسته‌اند. میدان امیرچخماق یا به قول یزدی‌ها میرچخماق یا میرچماق، از ابتدا یکی از میادین اصلی برای تجمع مردم یزد بوده است، اما این میدان هرساله روز عاشورا یک تجمع متفاوت را تجربه می‌کند. تجمع برای سوگواری یا «اجتماع دلداگی». یکی از مراسم‌های عزاداری که با وسعت زیادی در نقاط مختلف ایران و با تأثیر از شرایط فرهنگی و اقلیمی خاص آن مناطق به اجرا درمی‌آید، مراسم نخل‌برداری یا نخل‌گردانی است که با مفهوم تشییع پیکر مقدس سیدالشهدا(ع) در روز عاشورا برپا می‌شود. این آیین یکی از مراسماتی است‌که در روز عاشورا در میدان امیرچخماق یزد برگزار می‌شود.
میدان حزین
«نخل‌گردانی» آیین سنتی است که در شهر یزد از قدیم‌الایام در روز عاشورا برگزار می‌شد. این آیین از جمله آداب مرسوم محرم در شهرهای کویری ازجمله یزد است كه به معناى تشيیع پيكر پاك سرور شهيدان در روز عاشوراست. «میدان امیرچخماق یزد» در این روز میدان حزن است. اگر با چشماهایتان به اطراف میدان خیره شوید، می‌بینید دور تا دور میدان سیاهپوش است، بیرق‌ها سیاه؛ مردان و زنان با لباس‌های مشکی و چادرهای سیاه هستند که تجمع از شیدایی و دلدادگی را به نمایش گذاشته‌اند. در این سیل انبوه سیاهپوش نخلی بزرگ در میان میدان که جوانان و مردانی تنومند روی دوش نهاده‌اند، نظر را جذب می‌کند.
مردم یزد برای روز عاشورا نخل را با لوازم و اشیا و زیورآلاتی مزین می‌کنند. این کار از ابتدای محرم تا تاسوعا زمان می‌برد. هر عنصری در تزیینات نخل نمادی از یکی از یاران امام حسین(ع) در روز عاشوراست؛ به‌عنوان مثال پارچه سیاهی که دور تا دور نخل می‌پیچند، نمادی از پارچه سیاه روی پیکر مطهر امام و شمشیرها و نیزه‌ها نیز به نشان تیرها و ضربات بر بدن امام حسین(ع) است. علم‌هایی که به نخل بسته می‌شود، به نشان علمدار کربلا، حضرت عباس(ع) و پارچه‌های رنگارنگ برای حجله حضرت قاسم(ع) است. البته این تزیینات امروز کمتر شده ولی در گذشته بسیار بوده تا جایی که وزن نخل را بسیار افزایش می‌داده است. برای آراستن نخل شخصی کارآزموده، زیورآلات و اشیای تزیینی را به نخل وصل می‌کند که به «بابای نخل» معروف است. در برخی از روستاها این مسئولیت به عهده یک خانواده معین اختصاص دارد.
پس از اتمام مراسم بابای نخل، تمامی تزیینات نخل را باید در صندوقچه یا بقچه‌ای برای سال آینده نگهداری کند.
تاریخچه آیین نخل‌برداری
پیشینه رسم نخل‌گردانی در مراسم عزاداری به دوره‌های پیش از صفویه می‌رسد. بسیاری از نویسندگان هم رسم نخل‌بندی و نخل‌گردانی را از بدعت‌های صفویان در ایران دانسته‌اند. اصولا نخل به مفهوم درخت خرماست و در اصطلاح عامیانه به هر درخت و درختچه‌ای تزیینی هم نخل گویند، اما در مراسم عزاداری اصطلاح نخل به تابوت واره‌ای می‌گویند که آن را بر دوش می‌کشند. این وسیله اتاقکی چوبی و حجیم و به شکل مکعب مستطیل است که از چوب بستنی و با یک کف‌بندی تشکیل شده است. الواری که در کف به کار می‌رود، معمولا یک‌متر بالاتر از پایه‌های ستون‌ها قرار گرفته‌اند. دو سر هریک از تیرها حدود یک‌متر از ۴ طرف کف دیواره نخل بیرون آمده و در واقع، دستگیره نخل را تشکیل می‌دهد. شکل ظاهری برخی نخل‌ها جناغی شکل سروی و برخی به صورت یک جناغ قوسی‌شکل است. البته نخل، شباهتی به درخت خرما ندارد و تا به‌حال هم نخلی که به شکل درخت خرما ساخته شده باشد، دیده نشده است.
معمولا نخل را در نخستین دهه ماه محرم و اکثر اوقات دو یا سه روز پیش از تاسوعا می‌بندند. آراستن نخل و بستن آن یک تا چند روز طول می‌کشد و این زمان بستگی به کوچک و بزرگ‌بودن نخل و مقدار لوازم و اشیای تزیینی و به‌ویژه نوع آذین‌بندی آن دارد. جالب است با اصطلاح «بابای نخل» هم آشنا شویم. بابای نخل معمولا فردی است که برای آذین‌بندی نخل و بستن آن بسیار آزموده و بامهارت است و همان کسی است که در آخر مراسم، تمام زیورآلات و تزیینات نخل را در صندوقچه یا بقچه‌ای نزد خود تا سال آینده نگهداری می‌کند.
نخل‌گرداني در ساير کشورهاي جهان
مراسم نخل‌گرداني به شيوه‌هاي خاص خود در ميان مسلمانان ديگر کشورها هم رايج است.
مثلا در کشور عراق، شهر نجف اين مراسم هرساله در ٢١ رمضان، روز سالگرد شهادت حضرت علي(ع) برگزار می‌شود. مسلمانان اندونزي و به‌ويژه آنهايي که در جزيره سوماترا ساکن هستند، در روز دهم ماه محرم يک تابوت تمثيلي از امام حسين(ع) می‌سازند و آن را در سراسر شهر مي‌گردانند. آنها براساس سنت‌هاي قديمي مربوط به عزاداري، مراسم عزاداري امام حسين(ع) را با شور و شوق برگزار می‌کنند، حتي مسيحيان نيز اين مراسم را به شکل‌هاي گوناگون برگزار می‌کرده‌اند. آنها همه‌ساله و از ديرباز، در روز يکشنبه نخل، یعني يکشنبه پيش از عيد فصح مراسم نخل گرداني داشته‌اند. اين مراسم به ياد ورود پيروزمندانه حضرت مسيح و جمعي از پيروانش به بيت‌المقدس برپا می‌شده است. البته در اين روزگار، بين مسيحيان سوريه آيين زيتون‌گرداني مرسوم است. يک درخت بزرگ زيتون به کليسا می‌برند. بعد هرکس پسربچه خود را روي درخت متبرك می‌نشاند و او را با فرياد شادي دور کليسا می‌گرداند. مردم براي تبرك و شگون شاخه‌هايي از اين درختان را می‌کنند و به خانه می‌برند. در هرصورت، نخل‌گرداني درميان شيعيان آييني است مقدس و بسيار کهن که مخصوص ماه محرم و به‌ويژه دهه عاشوراست. مردم هر ناحيه نخلي در تکيه‌ها و حسينيه‌ها دارند که در عاشورا آن را می‌بندند و همراه اسباب ديگر عزاداري در دسته‌هاي سوگوار حرکت می‌دهند. با اجراي اين مراسم، مردم وقايع قدسي روزگاران گذشته را در زندگي روزانه‌شان احيا می‌کنند، گويي می‌خواهند به حضور دوباره آن واقعه در زمان حال تحقق ببخشند.
میدان حزین
«نخل‌گردانی» آیین سنتی است که در شهر یزد از قدیم‌الایام در روز عاشورا برگزار می‌شد. این آیین از جمله آداب مرسوم محرم در شهرهای کویری ازجمله یزد است كه به معناى تشيیع پيكر پاك سرور شهيدان در روز عاشوراست. «میدان امیرچخماق یزد» در این روز میدان حزن است. اگر با چشماهایتان به اطراف میدان خیره شوید، می‌بینید دور تا دور میدان سیاهپوش است، بیرق‌ها سیاه؛ مردان و زنان با لباس‌های مشکی و چادرهای سیاه هستند که تجمع از شیدایی و دلدادگی را به نمایش گذاشته‌اند. در این سیل انبوه سیاهپوش نخلی بزرگ در میان میدان که جوانان و مردانی تنومند روی دوش نهاده‌اند، نظر را جذب می‌کند.
مردم یزد برای روز عاشورا نخل را با لوازم و اشیا و زیورآلاتی مزین می‌کنند. این کار از ابتدای محرم تا تاسوعا زمان می‌برد. هر عنصری در تزیینات نخل نمادی از یکی از یاران امام حسین(ع) در روز عاشوراست؛ به‌عنوان مثال پارچه سیاهی که دور تا دور نخل می‌پیچند، نمادی از پارچه سیاه روی پیکر مطهر امام و شمشیرها و نیزه‌ها نیز به نشان تیرها و ضربات بر بدن امام حسین(ع) است. علم‌هایی که به نخل بسته می‌شود، به نشان علمدار کربلا، حضرت عباس(ع) و پارچه‌های رنگارنگ برای حجله حضرت قاسم(ع) است. البته این تزیینات امروز کمتر شده ولی در گذشته بسیار بوده تا جایی که وزن نخل را بسیار افزایش می‌داده است. برای آراستن نخل شخصی کارآزموده، زیورآلات و اشیای تزیینی را به نخل وصل می‌کند که به «بابای نخل» معروف است. در برخی از روستاها این مسئولیت به عهده یک خانواده معین اختصاص دارد.
پس از اتمام مراسم بابای نخل، تمامی تزیینات نخل را باید در صندوقچه یا بقچه‌ای برای سال آینده نگهداری کند.
تاریخچه آیین نخل‌برداری
پیشینه رسم نخل‌گردانی در مراسم عزاداری به دوره‌های پیش از صفویه می‌رسد. بسیاری از نویسندگان هم رسم نخل‌بندی و نخل‌گردانی را از بدعت‌های صفویان در ایران دانسته‌اند. اصولا نخل به مفهوم درخت خرماست و در اصطلاح عامیانه به هر درخت و درختچه‌ای تزیینی هم نخل گویند، اما در مراسم عزاداری اصطلاح نخل به تابوت واره‌ای می‌گویند که آن را بر دوش می‌کشند. این وسیله اتاقکی چوبی و حجیم و به شکل مکعب مستطیل است که از چوب بستنی و با یک کف‌بندی تشکیل شده است. الواری که در کف به کار می‌رود، معمولا یک‌متر بالاتر از پایه‌های ستون‌ها قرار گرفته‌اند. دو سر هریک از تیرها حدود یک‌متر از ۴ طرف کف دیواره نخل بیرون آمده و در واقع، دستگیره نخل را تشکیل می‌دهد. شکل ظاهری برخی نخل‌ها جناغی شکل سروی و برخی به صورت یک جناغ قوسی‌شکل است. البته نخل، شباهتی به درخت خرما ندارد و تا به‌حال هم نخلی که به شکل درخت خرما ساخته شده باشد، دیده نشده است.
معمولا نخل را در نخستین دهه ماه محرم و اکثر اوقات دو یا سه روز پیش از تاسوعا می‌بندند. آراستن نخل و بستن آن یک تا چند روز طول می‌کشد و این زمان بستگی به کوچک و بزرگ‌بودن نخل و مقدار لوازم و اشیای تزیینی و به‌ویژه نوع آذین‌بندی آن دارد. جالب است با اصطلاح «بابای نخل» هم آشنا شویم. بابای نخل معمولا فردی است که برای آذین‌بندی نخل و بستن آن بسیار آزموده و بامهارت است و همان کسی است که در آخر مراسم، تمام زیورآلات و تزیینات نخل را در صندوقچه یا بقچه‌ای نزد خود تا سال آینده نگهداری می‌کند.
نخل‌گرداني در ساير کشورهاي جهان
مراسم نخل‌گرداني به شيوه‌هاي خاص خود در ميان مسلمانان ديگر کشورها هم رايج است.
مثلا در کشور عراق، شهر نجف اين مراسم هرساله در ٢١ رمضان، روز سالگرد شهادت حضرت علي(ع) برگزار می‌شود. مسلمانان اندونزي و به‌ويژه آنهايي که در جزيره سوماترا ساکن هستند، در روز دهم ماه محرم يک تابوت تمثيلي از امام حسين(ع) می‌سازند و آن را در سراسر شهر مي‌گردانند. آنها براساس سنت‌هاي قديمي مربوط به عزاداري، مراسم عزاداري امام حسين(ع) را با شور و شوق برگزار می‌کنند، حتي مسيحيان نيز اين مراسم را به شکل‌هاي گوناگون برگزار می‌کرده‌اند. آنها همه‌ساله و از ديرباز، در روز يکشنبه نخل، یعني يکشنبه پيش از عيد فصح مراسم نخل گرداني داشته‌اند. اين مراسم به ياد ورود پيروزمندانه حضرت مسيح و جمعي از پيروانش به بيت‌المقدس برپا می‌شده است. البته در اين روزگار، بين مسيحيان سوريه آيين زيتون‌گرداني مرسوم است. يک درخت بزرگ زيتون به کليسا می‌برند. بعد هرکس پسربچه خود را روي درخت متبرك می‌نشاند و او را با فرياد شادي دور کليسا می‌گرداند. مردم براي تبرك و شگون شاخه‌هايي از اين درختان را می‌کنند و به خانه می‌برند. در هرصورت، نخل‌گرداني درميان شيعيان آييني است مقدس و بسيار کهن که مخصوص ماه محرم و به‌ويژه دهه عاشوراست. مردم هر ناحيه نخلي در تکيه‌ها و حسينيه‌ها دارند که در عاشورا آن را می‌بندند و همراه اسباب ديگر عزاداري در دسته‌هاي سوگوار حرکت می‌دهند. با اجراي اين مراسم، مردم وقايع قدسي روزگاران گذشته را در زندگي روزانه‌شان احيا می‌کنند، گويي می‌خواهند به حضور دوباره آن واقعه در زمان حال تحقق ببخشند.
مرجع : شهروند
