کد مطلب : ۳۲۹۰۵
نگاهی به برنامه‌ریزی‌های فرهنگی برای خلق و آفرینش‌های ادبی
تأملی دربارة نوحه و نوحه‌سرایی
احسان محمدی/ دعبل: به اعتقاد محمدمهدی فرقانی، استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، با توجه به حساسیت موضوع عاشورا و عزاداری سیدالشهدا(ع)، دور شدن از اصالت‌های شعری، موسیقایی و محتوایی مناسب و متناسب با آن، اهل تفکر را آزرده‌خاطر می‌کند و میان آنها و فرهنگ عاشورایی فاصله می‌اندازد. بازخوانی این نظرگاه دکتر فرقانی که در حاشیة اولین همایش نوحه‌های برتر با عنوان «روایت شیدایی» در بهمن ۱۳۸۹ اظهار کرده‌اند، بر آنمان داشت تا به نوحه، نوحه‌سرایی و اقداماتی که در این خصوص انجام شده است، تأملی کنیم.
نوحه تصنیفی با مضمون مذهبی و دینی است و برای سینه‌زنی در مراسم سوگواری سروده می‌شود. میرزاهای تعزیه، مداحان اهل‌بیت(ع) و شاعران با رواج روضه‌خوانی در عصر صفویه و به‌خصوص با تشکیل دسته‌های بزرگ زنجیرزن، سینه‌زن و کرب‌زن برای عزاداری در برخی از روزهای محرم و ماه رمضان در زمان پادشاهی شاه عباس اول، به سرودن اشعار نوحه روی آوردند. یغمای جندقی (1276ـ1196.ق) اولين شاعري است که بخشي از ديوانش به نوحه اختصاص يافته است. وی را متحول‌کنندة سبک نوحه‌سرایی جدید می‌دانند. او با سرودن مرثیه‌هایی که برای آهنگ ضربی ساخته شده و خود آنها را نوحة سینه‌زنی یا سنگ‌زنی می‌نامد، نوع تازه‌ای از مراثی را به‌وجود آورده که اکثر آنها در قالب مستزاد و داراي استحکام لفظی و معنایی است. پس از یغما فرزندانش اسماعيل هنر، ابراهيم دستان و احمد صفايي راه او را ادامه دادند و اشعار تازه‌اي در اين زمينه از خود باقي گذاشتند.
به اعتقاد محمدمهدی فرقانی، استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، با توجه به حساسیت موضوع عاشورا و عزاداری سیدالشهدا(ع)، دور شدن از اصالت‌های شعری، موسیقایی و محتوایی مناسب و متناسب با آن، اهل تفکر را آزرده‌خاطر می‌کند و میان آنها و فرهنگ عاشورایی فاصله می‌اندازد. غلامرضا سازگار، از ستایشگران و ذاکران اهل‌بیت(ع) که خود از نوحه‌سرایان نامی معاصر است، می‌گوید: اگر نوحه دارای محتوا باشد در جامعه تحول ایجاد می‌کند. اهمیت نوحه از قصیده و غزل بیشتر است و باید با سبک فاخر و محتوای صحیح گفته شود.
مرحوم دکتر صادق آئینه‌وند، استاد تاریخ اسلام در دانشگاه تربیت مدرس، پیش‌تر در گفت‌وگویی با «دعبل» گفته است: هدف از مجالس عزاداری گریه نیست؛ در حالی که امروز گریه هدف شده است؛ ولی در حقیقت گریه ابزاری است برای بیان فضایل آن بزرگواران در خفا؛ چون بنی‌امیه مانع بیان فضایل آنان به‌صورت علنی می‌شد. ولی امروز بنی‌امیه وجود ندارد و کسی مزاحم نیست؛ بنابراین می‌توانیم به‌صورت علنی فضایل آنان را بیان کنیم؛ در چنین شرایطی چرا گریه را تشدید کنیم؟ باید فضایل و مناقب را افزایش دهیم. مناقب، فضایل و تواصل وجود دارند؛ یعنی باید وصل شویم تا منقبت، فضایل و راه هدایت آنها را بیان کنیم.
به اعتقاد رضا اسماعیلی، از شاعران آیینی معاصر که فعالیت زیادی در این حوزه داشته و در مقام روزنامه‌گار، شاعر و منتقد حضور چشم‌گیری در این حوزه دارد: اگر نهادهای فرهنگی قصد خدمت و کمک به ادبیات آیینی را دارند باید برای شاعران بستری مناسب برای خلق و آفرینش‌های ادبی ایجاد کنند تا شاعر بتواند با فراغت و آرامش خاطر دست به خلق آفرینش‌های ادبی بزند.
از جمله اقدماتی که تا کنون برای کیفی‌سازی و بهبود آثار مکتوب در حوزة عاشورا انجام شده است می‌توان به برگزاری جایزة دعبل (کتاب سال عاشورا) اشاره کرد. جایزة دعبل زیر نظر بنیاد دعبل خزاعی قصد دارد زمینه‌ای را فراهم کند که کتاب‌ها و آثار شاخص و برجسته‌ای که در حوزة عاشورا وجود دارند، معرفی شوند؛ تا هم برای مؤلفان و خالق آثار تشویق باشد و هم چتر حمایتی برای آنها و روشن کردن مسیر آینده باشد. در دومین دورة جایزة دعبل (۱۳۹۶ش.) در رشتة نوحه ذیل گروه ادبیات، «مراثی خوشدل» برگزیده شده است. در این کتاب مجموعة نوحه‌های منتشرنشده و مرثیه‌های مذهبی مرحوم علی‌اکبر صلح‌خواه مشهور به خوشدل تهرانی که بیشتر به واقعة عاشورا و شهادت امام حسین و یارانش مربوط می‌شود، به همت مهدی آصفی تصحیح، گردآوری و تدوین شده است. اثر برگزیدة مربوط به رشتة نوحه در اولین دورة جایزة دعبل (۱۳۹۴ش.) نیز «هم‌صدا با جبرئیل» اثر سید محمد سادات اخوی، مجموعة نوحه‌های عاشورایی همراه با لوح فشردة صوتیِ اجرای نوحه‌ها توسط گروهی از مداحان بود. در دورة اول جایزة دعبل، یک پژوهش هنری با نام «شعر و موسیقی در نوحه‌های طهران قدیم» نیز برگزیده شده است. این اثرِ مهدی امین‌فروغی مجموعه‌ای از میراث نوحه‌خوانی در تهران قدیم با محوریت نوحه‌های میرزا حسین بابا مشکین همراه با آوانگاری نوحه‌هاست.
چهارشنبه بیستم بهمن‌ماه ۱۳۸۹ نیز نخستین همایش نوحه‌های برتر با عنوان «روایت شیدایی» به منظور پاسداشت و تکریم هنر مرثیه‌سرایی برای تقدیر از آثار برتر در قالب نوحه‌های عاشورایی در زمینة اجرا، کلام و آهنگ به همت مرکز مطالعات راهبردی خیمه، معاونت فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران، ادارة کل نغمات آیینی و رادیو نوا، حوزة هنری سازمان تبلیغات اسلامی و بنیاد دعبل خزاعی برگزار شده است. در این همایش در ۳ بخشِ: ۱ـ نوحه‌های انقلاب اسلامی، ۲ـ نوحه‌های اقوام ایرانی و ۳ـ آثار موسیقایی سنتی و مدرن، از چهره‌هایی چون «حسام‌الدین سراج»، «سلیم مؤذن‌زاده اردبیلی»، «غلامرضا سازگار»، «صادق آهنگران»، «سید محمود دعایی» و ... تجلیل شد. رئیس شورای سیاست گذاری همایش روایت شیدایی، حجت‌الاسلام مرتضی وافی هدف از برگزاری این همایش را ثبت و مستندسازی نغمات و نوحه‌های عاشورایی در زمینة کلام، اجرا و آهنگ عنوان کرد. به عقیدة ایشان نوحه را می‌توان از تأثیرگذارترین اشکال مناسک آیینی دانست که زمینه‌های ابداع و ابتکار در آن، بسیار بیشتر از سایر مناسک است و بنابراین توجه ویژه‌ای را می‌طلبد. به گفتة ایشان اولین هدف این همایش، بازتعریف نوحه از منظری تازه بوده است؛ به طوری که موجب نزدیکی بیشتر اهل موسیقی و مداحی به یکدیگر شود.
مهدی امین‌فروغی، نویسنده و پژوهشگر موسیقی آیینی و عضو هیئت علمی بنیاد دعبل خزاعی که در هیئت داوران همایش روایت شیدایی حضور داشته است می‌گوید: یک نوحه، همچون یک تصنیف از سه عنصر شعر، ملودی و ریتم شکل می‌گیرد که هماهنگی این سه، در موفقیت آن نقش اساسی دارد. از سوی دیگر، نوحه‌ها باید از منظر تاریخی قابل استناد و معتبر باشند.
دفتر هنر و ادبیات هلال با مدیریت حجت الاسلام فتحی نیز از مجموعه‌های فعال در حوزة آثار فرهنگی و مذهبی است که به‌طور ویژه درخصوص ارتقاء سطح کیفی ادبیات آیینی و فضای مدح و مرثیة اهل‌بیت(ع) فعالیت می‌کند. برای اطلاعات بیشتر دربارة این مجموعه به سایت http://www.madayeh.com مراجعه کنید.
