کد مطلب : ۸۳۳۷
مفاهیم
درباره عریضه نویسی
اصطلاحی به نام عریضه و عریضه‌نویسی
عریضه‌نویسی از مفاهیمی است که در حوزه‌های مختلفِ معرفتی دارای تعاریف و کارکردهای متفاوتی است. در حوزه دادرسی و دادخواهی یکی از شیوه‌های طرح دعاوی است که همانا شرح حال شاکی یا دادخواست است. گاه این دادخواهی در برخی مقاطع تاریخی شکل و شمایل حرکت سیاسی نیز به خود گرفته است. در حوزه معرفت دینی یكی از شیوه‌های خاص توسل جستن به خداوند متعال و اهل بیت (ع) است كه در طول تاریخ، در فرهنگ ایرانی-اسلامی همواره به آن توجه شده است.
توضیح آن كه گاهی انسان با یك سلسله نیاز و گرفتاری‌ها مواجه می‌شود كه برحسب ظاهر امكان برطرف کردن آنها از طریق اسباب عادی میسر نیست یا حداقل بسیار مشكل است. در چنین مواردی از سوی پیامبر اكرم (ص) و ائمه اطهار (ع) توصیه شده است كه از اموری نظیر دعا و توسل كمك گرفته شود و برای خود توسل، شیوه‌های مختلفی بیان شده است كه از جمله آنها نوشتن عریضه است.۳
توجیه عقلی و ادله نقلی عریضه‌نویسى
از بررسی مجموعه آیات و روایاتی كه درصدد تبیین منزلت و كمالات وجودی اهل بیت (ع) هستند، چنین معلوم می‌شود كه ائمه اطهار (ع) علاوه بر ولایت تشریعی كه در اصطلاح به آن امامت و ولایت گفته می‌شود، از منزلت والای ولایت تكوینی نیز برخوردارند و در تمام رفتارها و عملكردها جز به كار حق، خود را مشغول نمی‌سازند. در زیارت جامعه کبیره می‌خوانیم: «بِكُم ینَزِّلُ الغَیثَ وَ بِكُم یمسِكُ السَّماءَ اَن تَقَعَ عَلَى الأَرضِ اِلاّ بِاِذنِهِ و بِكُم ینَفِّسُ الهَمَّ وَ بِكُم یكشِفُ الضُّرّ»؛ «به یُمن وجود شماست که باران فراوان نازل می‌شود و به خاطرخواهی شماست که خداوند از سقوط آسمان بر زمین جلوگیری کرده است».۴
سلمان فارسی می‌گوید: «از رسول خدا (ص) شنیدم كه می‌فرمود: «خداوند میفرماید: «ای بندگان من! آیا چنین است كه كسی حاجات بزرگی از شما میخواهد و شما حوائج او را بر نمیآورید، مگر اینكه كسی را نزد شما شفیع قرار دهد كه محبوب‌ترین مردم به نزد شماست، آن‌گاه حاجت او را به احترام آن شفیع بر میآورید؟ حال آگاه باشید و بدانید كه گرامی‌ترین خلق و افضل آنان نزد من محمّد (ص) است و برادر وی علی (ع) و امامان پس از وی، آنها وسیلههای مردم به سوی من هستند. اینك بدانید كه هر كس حاجتی دارد و نفعی را طالب است یا آنكه دچار حادثهای بس صعب و زیانبار شده و رفعِ آن را خواهان است، باید مرا به محمّد (ص) و آل طاهرش بخواند تا به نیكوترین وجه آن را برآورم.»»»۵
بعد از معرفت‌یابی به مقام واسطه فیض بودنِ آن ذوات مقدسه، در جای دیگر همین زیارت می‌خوانیم: «فازَ مَن تَمَسَّکَ بِکُم وَ أَمِنَ مَن لَجَأ اِلَیکُم»؛ «هر آنکه به شما دست‌یازید، به سعادت رسید و هرکسی که به شما پناه آورد به آرامش رسید.» در این باره با توجه به شرایط مختلف كه رخ می‌دهد، دستورالعمل‌های متفاوتی از ائمه اطهار (ع) نقل شده است كه از جمله آنها عریضه‌نویسی است.
حال از همین روست كه زندگی عالمان راستین سرشار از ابراز عشق و علاقه به انوار مقدّس امامان معصوم (ع) و توجه و توسل به آنهاست و خود نیز اذعان داشتند و دارند كه از مهم‌ترین اسباب توفیق ایشان در رسیدن به مدارج علمی و معنوی، توسل به اهل بیت (ع) و عنایات ایشان بوده است.
محدث نوری در کتاب «نجم الثاقب» قضایای عجیبی را در این باره نقل می‌کند.۶
عریضه‌نویسی در روایات و احادیث
عریضه‌نویسی در واقع نوعی توسل است؛ پس همان ادله جواز و یا لزوم توسل می‌تواند دلیل بر جواز عریضه‌نویسی بوده باشد؛ چون وقتی توسل جایز بود، نحوه و شکل آن تا زمانی که از نظر عقلی یا نقلی یا عرفی منعی نداشته باشد، جایز خواهد بود.
در تحفـة‌الزائرِ مرحوم علامه مجلسی از امام صادق (ع) نقل شده است که ایشان فرمودند: «هر گاه کسی حاجتی از خداوند متعال داشت و یا از موضوعی در هراس بود، آن را به این صورتی که بیان می‌شود، بر روی کاغذی بنویسد: «بسم الله الرحمن الرحیم. اِنّی اَتَوَجَّهُ اِلَیکَ بِاَحَبِّ الاَسماءِ اِلَیکَ وَ اَعظَمِها لَدَیکَ وَ اَتَقَرَّبُ وَ اَتَوَسَّلُ اِلَیکَ بِمَن اَوجَبتَ حَقَّهُ عَلَیکَ بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فاطِمَهَ وَ الحَسَنِ وَ الحُسَینِ وَ عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ وَ مُحمَّدِ بنِ عَلِیٍّ، وَ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ، وَ مُوسَی بنِ جَعفَرٍ، وَ عَلِیِّ بنِ مُوسی وَ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ وَ عَلِیِّ بنِ مُحَمَّدٍ وَ الحَسَنِ بنِ عَلِیٍّ وَ الحُجَّه المُنتَظَر صَلَواتُ اللهِ عَلَیهُِم اَجمَعینَ اِکفِنی کذا و کذا...» پس آن نوشته را در آب جاری یا چاهی بیندازد، ان‌شاء‌الله خداوند متعال حاجت و درخواست او را برمی‌آورد.»۷
سیره متشرعه در باب عریضه
یکی از ادله‌ای که می‌توان بر جواز این عمل آورد سنت و سیره علمای گذشته در بیان حاجات خویش به صورت عریضه است و در باب عریضه‌نویسی به خدمت امام زمان «عج»، مرحوم محدث نوری، در کتاب «نجم الثاقب» از کتاب سعادت، عریضه‌ای را نقل کرده‌اند.۸
کفعمی در «المصباح» و «البلد الأمین» و کیفیت و چگونگی عریضه‌نویسی را نقل کرده است و این خود دلیل بر آن است که عریضه‌نویسی از مشروعیت برخوردار است.۸
مرحوم مجلسی نیز در بیان چگونگی انجام عمل عریضه‌نویسی آورده است: «هنگام انداختن عریضه چنین خیال کند که نامه را به نایب خاص تسلیم می‌کند.»۹
شیخ الطائفه ابو جعفر طوسی رحمه‌الله در کتاب «مصباح المتجهد» می‌گوید: «عریضه‌ای به سوی خداوند متعال می‌نویسی و آن را می‌پیچی، سپس عریضه دیگری به محضر والای حضرت بقیه‌الله ارواحنا فداه (عج) می‌نویسی ...» آن‌گاه کیفیت نوشتن هر یک از عریضه‌ها را بیان می‌دارد.۱۰
شیوه عریضه‌نویسى
عریضه گاهی خطاب به خداوند تبارك و تعالی نوشته می‌شود و در آن انسان نیازمند ضمن اشاره به مشكل و حاجت مورد نظر خود به مقام و منزلت یكی از معصومین (ع) یا همه آنها در پیشگاه خداوند متوسل می‌شود و یا اینكه عریضه به طور مستقیم به معصوم (ع) نوشته می‌شود تا او به واسطه قرب و ارج و منزلتی كه نزد خداوند متعال دارد، برای برآورده شدن حاجت یا برطرف شدن مشکل شفیع باشد. یا اینكه خود معصوم (ع) به واسطه ولایت و قدرتی كه از ناحیه پروردگار عالم به او اعطا شده است، به اذن خداوند مهربان این نیاز و گرفتاری را برطرف سازد.
مرحوم محدث قمى در منتهی الامال، به نقل از تحفـة‌الزائرِ علامه مجلسى و مفاتیح النجاةِ سبزوارى مى‌نویسد: «هركس حاجتى دارد، آنچه، ذكر مى‌شود، در قطعه كاغذى بنویسد، در ضریح یكى از ائمه (ع) بیندازد یا كاغذ را ببندد و مهر كند، از خاك پاكى گِل بسازد، آن را در میان گِل بگذارد، در نهر یا چاه آب یا بركه‌اى بیندازد، با این نیت كه ان‌شاء‌الله به خدمت حضرت صاحب الزمان (عج) برسد و آن بزرگوار، عهده‌دار برآورده شدن حاجت وى شود. عریضه این‌چنین نوشته مى‌شود: «بسم الله الرحمنِ الرحیم كتبتُ یا مولای صلواتُ الله علیك مُستغیثا (مستعینا) وشكوتُ ما نَزل بى مُستَجیراً بِالله عَزوجَلَّ ثُم بِکَ مِن اَمر قَددَهَمَنی وَاَشغَلَ قَلبی وَ اَطالَ فِکری وَ سَلَبنِی بَعضَ لُبّی و غَیَّرَ خَطیرَ نِعمَـ‹ِ اللهِ عِندی، اَسلَمَنی عِندَ تَخَیُّلِ وُرودِهِ الخَیلُ وَ تَبَرَّءَ مِنّی عندَ تَرآئی اِقبالِهِ اِلَیَّ الحَمیمُ وَ عَجَزَت عَن دِفاعِهِ حِیلَتِی وَ خانَنِی فِی تَحَمُّلِهِ صَبری وَ قُوَّتِی فَلَجَأتُ فِیهِ اِلَیکَ وَ تَوَکَّلتُ فِی المَساَلَـ‹ لِلّهِ جَلَّ ثَناؤُهُ عَلَیهِ وَ عَلَیکَ فِی دِفاعِهِ عَنِّی عِلماً بِمَکانِکَ مِنَ اللهَ رَبِّ العالَمینَ وَلِیِّ‌التَّدبیرِ وَ مالِکِ الاُمُورِ واِثقاً بِکَ فِی المُسارَعَـ‹ِ فِی الشَّفاعَـ‹ِ اِلَیهِ جَلَّ‌ثَناؤُهُ فِی اَمرِی مُتَیَقِّناً لِاِجابَتِهِ تَبارَکَ وَ تَعَالی اِیّاکَ بِاِعطائِی سُؤلِی وَ اَنتَ یا مَولایَ جَدیرٌ بِتَحقیقِ ظَنّی وَ تَصدیقِ اَمَلِی فیکَ فِی اَمرٍکذاوکذا» و به جاى عبارت كذا، نام حاجت خود را ببرید و در ادامه بنویسد: «فِیما لاطاقَـ‹َ لِی بِحَملِهِ وَ لاصبرَ لِی عَلَیهِ وَ اِن‌کُنتُ مُستَحِقّاً لَهُ وَ لِاِضعافِهِ بِقَبِیحِ اَفعالِی وَ تَفریطِی فِی الواجِباتِ الَّتی لِلّهِ عَزَّوَجَلَّ فَاَغِثِنی یا مَولایَ صَلَواتُ الله عَلیکَ عِندَ الکَهفِ (اللهف) وَقَدِّمِ المَساَلَـ‹َ لِلهِ عَزَّوَجَلَّ فِی اَمرِی قَبلَ حُلُولِ التَّلَفِ وَ شِماتَـ‹ الاَعداءِ فَبِکَ بُسِطَتِ النِّعمَـ‹ُ (النِّعَمُ) عَلَیَّ وَاَسئَلُ اللهَ جَلَّ جَلالَهُ لِی نَصراً عَزیزاً وَ فَتحاً قَریباً فِیه بِبُلُوغِ الآمالِ وَ خَیرِ المَبادی وَ خَواتِیمِ الاَعمالِ وَ الاَمنِ مِنَ المَخاوِفِ کُلِّها فِی کُلِّ حالٍ اِنَّهُ جَلَّ ثَناؤُهُ لِما یَشاءُ فَعّالٌ وَ هُوَ حَسبی وَ نِعمَ الوَکیلِ فِی المَبدَءِ و المَآلِ.» آن‌گاه در كنار نهر یا چاه یا بركه‌اى برود و اعتماد به یكى از وكلا و نوَاب اربعه خاص آن حضرت کند. بهتر است حسین بن روح باشد و یكى از آنها را صدا كند و بگوید: «فلان بن فلان» (به جاى فلان بن فلان، نام نایب خاص آن حضرت گفته شود) سَلامٌ عَلیكَ اَشهَدُ اَنّ وَفاتَکَ فِی سَبیلِ اللهِ وَ اَنَّکَ اَنتَ حَیُّ عِندَ اللهِ مَرزُوقٌ وَ قَدخاطَبتُکَ فِی حَیاتِکَ الَّتی عِندَاللهِ عَزَّوَجَلّ وَ هذِهِ رُقعَتِی وَ حاجَتی اِلی مَولانا (ی)علیه السلام فَسَلِّمها اِلَیهِ فَانتَ الثِّقَه الاَمین»۱۱ سپس، نوشته را در نهر، چاه یا بركه آب بیندازد كه حاجت او برآورده خواهد شد، ان‌شاء‌الله.» همچنین در این زمینه مرحوم محدث نورى در نجم الثاقب عریضه‌اى را خطاب به امام زمان (ع) نقل كرده است.
نكته مهم در شرح استغاثه به امام عصر (عج) و آداب آن اینکه این عریضه از کامل‌ترین کیفیات استغاثه کردن به ایشان است؛ ولی مهم است كه در یك مقاله جداگانه به شرح و تفصیل آن پرداخته شود؛ به ملاحظه امتیاز کاملی که در بلاغت و فصاحت دارد و الفاضی که شایسته است، به وسیله آن الفاظ، گوینده در مقام استغاثه، ایشان را مخاطب قرار دهد و به ملاحظه آداب خاص آن.
فقط همین نكته را ذكر كنیم كه ابتدای عریضه با كلمه «مستغیثاً» استغاثه را زمانی عرب به كار می‌برد که سختی مانند کارد و شمشیر به گلو رسیده باشد و عبارت‌های بعدی نیز مؤید همین مطلب است.
نكته بسیار مهم دیگر كه در باب عریضه نویسی به محضر امام عصر (عج) از این رقعه عریضه می‌توان استنباط كرد، اینكه عریضه‌نویسی جدای از اینكه یك نوع عرض حاجت و طلب گشایش در كارها از امام زمان (عج) است، در واقع یك نوع نمایش عملی اعتقاد به زنده بودن امام زمان (عج) است. در كتاب دعاى بحارالانوار، عریضه دیگرى آمده است كه باید حاجتمند متن استغاثه به درگاه خداوند متعال12 را به همراه عریضه‌اى كه خطاب به حضرت امام زمان (عج) است، با بوى خوش، معطر سازد و هر دو را در داخلِ گِلِ پاك بگذارد. سپس دو ركعت نماز بخواند و بعد، آن را به درون چاه آب یا نهر جارى بیندازد. بهتر است این كار در شب جمعه انجام شود. وقتى عریضه را در چاه یا نهر آب انداخت، دعاى مخصوصى را بخواند.
مرحوم محدث قمی می‌نویسد: «هر كس در ضریح ائمه (ع) عریضه و كاغذی را ببندد و مهر كند و آن را در نهر یا چاه آب و یا بركه ای بیندازد و به نیت حضرت صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف حاجت خود را ذكر كند، آن بزرگوار عهده‌دار برآورده شدن حاجات وی می‌شود.»۱۳
جامعه‌شناسی عریضه
همان‌گونه که در بحث‌های آداب عریضه‌نویسی گفته شد، از آنجایی که این عمل یک نوع حاجت‌خواهی و توسل به شمار می‌رود، باید شرایط بیان حاجت و نوع حاجت نیز مراعات شود. پدیده عریضه‌نویسی علاوه بر عقیده پاک دینی دارای عناصر اجتماعی و جامعه‌شناسی است و همین موضوع ایجاب می‌کند که باید در برخورد و بازشناسی آن به این ویژگی بسیار مهم نیز توجه داشت.
بر طبق آنچه گفته شد، ادله اثبات مقوله عریضه، همان دلایل اثباتی بحث توسل‌جویی به خداوند و اهل بیت (س) است. دلیل دیگر، سیره متشرعین و علمای سلف است که حداقل نتیجه‌ای که می‌توان از سیره متشرعین گذشته گرفت، اینکه این پدیده، پدیده نوظهوری نبوده است و حتی برای آن در کتب معتبر ادعیه دعا و شرایطی بیان شده است.
به طور کلی بر اساس روایات صحیح، خداوند از پرداختن به جزئیات حاجات خشنود می‌شود و حال اگر کسی واگویه‌های خویش با خدای خود یا با مقربان درگاه الهی را به صورت نامه یا نوشته‌ای هرچند کوچک به نگارش درآورد، نباید آن را نشانه خرافه دانست؛ چراکه در روایات، ملاک عمل را نیت دانسته‌اند و ظاهر عمل تا زمانی که منافاتی با اصول مسلم دین و شریعت نداشته باشد از باب تسامح در ادله سنن هیچ منعی ندارد.
این سخن به آن معنا نیست که ما افراط و تفریط‌های قضیه عریضه را متوجه نباشیم و بگذاریم تا عرصه‌ای شود برای عده‌ای سودجو که از احساسات پاک برخی متدینان سوءاستفاده کنند که این مسئله نیز هوشیاری و درایت بیش از پیش متولیان امر فرهنگ و دین جامعه را می‌طلبد.
توصیه مرحوم آیت‌الله بهجت
در آخر بسیار مناسب است فرازی از سخنان آن عارف و واصل حقیقی در مقام و منزلت دعا و طلب از اهل بیت (ع) آورده شود.
ایشان می‌فرمایند: «امام عین‌الله ناظره است ... امام زنده است، ناظر است قادر و مقتدر است. ائمه (ع) حاضرند، میبینند، جواب می‌دهند ... التفات ما كم است ... زیارت شما قلبی باشد. در موقع ورود اذن دخول بخواهید. اگر حال داشتید به حرم بروید ... اگر حالتان مساعد نیست به كار مستجی دیگری بپردازید. سه روز روزه بگیرید و غسل كنید و به حرم بروید و دوباره از حضرت، اجازه ورود بخواهید ... همه زیارتنامهها مورد تأیید هستند. زیارت جامعه كبیره را بخوانید. زیارت امین‌الله مهم است. قلب شما بخواند، با زبان قلب بخوانید ...»۱۴
پی‌نوشت
۱- الرائد، ج ۲، ص ۱۱۸۳، فرهنگ معین، ج ۲، ص ۲۲۸۸
۲- فرهنگ الفبایی مهدویت (موعودنامه)/صفحات ۴۸۷ و ۴۸۸ و۴۹۰، مجتبی تونه‌ای
۳- عریضه‌نویسى، سید صادق سیدنژاد، انتشارات مسجد مقدس جمكران
۴- مفاتیح‌الجنان، باب زیارات، زیارت جامعه کبیره، ص۹۱۴
۵- بحارالانوار، ج ۹۱، ص ۲۲، علامه مجلسی (ره)
۶- کتاب نجم الثاقب، تألیف میرزا حسین طبرسی نوری، ص ۷۸۹
۷- بحار الأنوار، ج ۹۴، ص ۳۰
۸- نجم الثاقب ص ۴۲۱
۹- در بحارا لانوار ج ۹۱، ص۲۸
۱۰-المصباح المتهجد، ص ۵۳۱، البلد الأمین، ص ۲۲۷
۱۱- منتهى الاَمال ص۳۳۴، بحار الانوار (كتاب المزار)، ج ۱۰۲، ص ۲۳۴، نجم الثاقب، ص ۵۳۴
۱۲- به نقل از کتاب عریضه‌نویسی، سید صادق سید نژاد، ۳۶
۱۳- منتهی الآمال، ص۳۳۴، موعودنامه ص ۴۸۸
۱۴- فریادگر توحید، حضرت آیت‌الله بهجت (ره)، ص ۲۱۳ و ۲۱۴
عریضه‌نویسی از مفاهیمی است که در حوزه‌های مختلفِ معرفتی دارای تعاریف و کارکردهای متفاوتی است. در حوزه دادرسی و دادخواهی یکی از شیوه‌های طرح دعاوی است که همانا شرح حال شاکی یا دادخواست است. گاه این دادخواهی در برخی مقاطع تاریخی شکل و شمایل حرکت سیاسی نیز به خود گرفته است. در حوزه معرفت دینی یكی از شیوه‌های خاص توسل جستن به خداوند متعال و اهل بیت (ع) است كه در طول تاریخ، در فرهنگ ایرانی-اسلامی همواره به آن توجه شده است.
توضیح آن كه گاهی انسان با یك سلسله نیاز و گرفتاری‌ها مواجه می‌شود كه برحسب ظاهر امكان برطرف کردن آنها از طریق اسباب عادی میسر نیست یا حداقل بسیار مشكل است. در چنین مواردی از سوی پیامبر اكرم (ص) و ائمه اطهار (ع) توصیه شده است كه از اموری نظیر دعا و توسل كمك گرفته شود و برای خود توسل، شیوه‌های مختلفی بیان شده است كه از جمله آنها نوشتن عریضه است.۳
توجیه عقلی و ادله نقلی عریضه‌نویسى
از بررسی مجموعه آیات و روایاتی كه درصدد تبیین منزلت و كمالات وجودی اهل بیت (ع) هستند، چنین معلوم می‌شود كه ائمه اطهار (ع) علاوه بر ولایت تشریعی كه در اصطلاح به آن امامت و ولایت گفته می‌شود، از منزلت والای ولایت تكوینی نیز برخوردارند و در تمام رفتارها و عملكردها جز به كار حق، خود را مشغول نمی‌سازند. در زیارت جامعه کبیره می‌خوانیم: «بِكُم ینَزِّلُ الغَیثَ وَ بِكُم یمسِكُ السَّماءَ اَن تَقَعَ عَلَى الأَرضِ اِلاّ بِاِذنِهِ و بِكُم ینَفِّسُ الهَمَّ وَ بِكُم یكشِفُ الضُّرّ»؛ «به یُمن وجود شماست که باران فراوان نازل می‌شود و به خاطرخواهی شماست که خداوند از سقوط آسمان بر زمین جلوگیری کرده است».۴
سلمان فارسی می‌گوید: «از رسول خدا (ص) شنیدم كه می‌فرمود: «خداوند میفرماید: «ای بندگان من! آیا چنین است كه كسی حاجات بزرگی از شما میخواهد و شما حوائج او را بر نمیآورید، مگر اینكه كسی را نزد شما شفیع قرار دهد كه محبوب‌ترین مردم به نزد شماست، آن‌گاه حاجت او را به احترام آن شفیع بر میآورید؟ حال آگاه باشید و بدانید كه گرامی‌ترین خلق و افضل آنان نزد من محمّد (ص) است و برادر وی علی (ع) و امامان پس از وی، آنها وسیلههای مردم به سوی من هستند. اینك بدانید كه هر كس حاجتی دارد و نفعی را طالب است یا آنكه دچار حادثهای بس صعب و زیانبار شده و رفعِ آن را خواهان است، باید مرا به محمّد (ص) و آل طاهرش بخواند تا به نیكوترین وجه آن را برآورم.»»»۵
بعد از معرفت‌یابی به مقام واسطه فیض بودنِ آن ذوات مقدسه، در جای دیگر همین زیارت می‌خوانیم: «فازَ مَن تَمَسَّکَ بِکُم وَ أَمِنَ مَن لَجَأ اِلَیکُم»؛ «هر آنکه به شما دست‌یازید، به سعادت رسید و هرکسی که به شما پناه آورد به آرامش رسید.» در این باره با توجه به شرایط مختلف كه رخ می‌دهد، دستورالعمل‌های متفاوتی از ائمه اطهار (ع) نقل شده است كه از جمله آنها عریضه‌نویسی است.
حال از همین روست كه زندگی عالمان راستین سرشار از ابراز عشق و علاقه به انوار مقدّس امامان معصوم (ع) و توجه و توسل به آنهاست و خود نیز اذعان داشتند و دارند كه از مهم‌ترین اسباب توفیق ایشان در رسیدن به مدارج علمی و معنوی، توسل به اهل بیت (ع) و عنایات ایشان بوده است.
محدث نوری در کتاب «نجم الثاقب» قضایای عجیبی را در این باره نقل می‌کند.۶
عریضه‌نویسی در روایات و احادیث
عریضه‌نویسی در واقع نوعی توسل است؛ پس همان ادله جواز و یا لزوم توسل می‌تواند دلیل بر جواز عریضه‌نویسی بوده باشد؛ چون وقتی توسل جایز بود، نحوه و شکل آن تا زمانی که از نظر عقلی یا نقلی یا عرفی منعی نداشته باشد، جایز خواهد بود.
در تحفـة‌الزائرِ مرحوم علامه مجلسی از امام صادق (ع) نقل شده است که ایشان فرمودند: «هر گاه کسی حاجتی از خداوند متعال داشت و یا از موضوعی در هراس بود، آن را به این صورتی که بیان می‌شود، بر روی کاغذی بنویسد: «بسم الله الرحمن الرحیم. اِنّی اَتَوَجَّهُ اِلَیکَ بِاَحَبِّ الاَسماءِ اِلَیکَ وَ اَعظَمِها لَدَیکَ وَ اَتَقَرَّبُ وَ اَتَوَسَّلُ اِلَیکَ بِمَن اَوجَبتَ حَقَّهُ عَلَیکَ بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فاطِمَهَ وَ الحَسَنِ وَ الحُسَینِ وَ عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ وَ مُحمَّدِ بنِ عَلِیٍّ، وَ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ، وَ مُوسَی بنِ جَعفَرٍ، وَ عَلِیِّ بنِ مُوسی وَ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ وَ عَلِیِّ بنِ مُحَمَّدٍ وَ الحَسَنِ بنِ عَلِیٍّ وَ الحُجَّه المُنتَظَر صَلَواتُ اللهِ عَلَیهُِم اَجمَعینَ اِکفِنی کذا و کذا...» پس آن نوشته را در آب جاری یا چاهی بیندازد، ان‌شاء‌الله خداوند متعال حاجت و درخواست او را برمی‌آورد.»۷
سیره متشرعه در باب عریضه
یکی از ادله‌ای که می‌توان بر جواز این عمل آورد سنت و سیره علمای گذشته در بیان حاجات خویش به صورت عریضه است و در باب عریضه‌نویسی به خدمت امام زمان «عج»، مرحوم محدث نوری، در کتاب «نجم الثاقب» از کتاب سعادت، عریضه‌ای را نقل کرده‌اند.۸
کفعمی در «المصباح» و «البلد الأمین» و کیفیت و چگونگی عریضه‌نویسی را نقل کرده است و این خود دلیل بر آن است که عریضه‌نویسی از مشروعیت برخوردار است.۸
مرحوم مجلسی نیز در بیان چگونگی انجام عمل عریضه‌نویسی آورده است: «هنگام انداختن عریضه چنین خیال کند که نامه را به نایب خاص تسلیم می‌کند.»۹
شیخ الطائفه ابو جعفر طوسی رحمه‌الله در کتاب «مصباح المتجهد» می‌گوید: «عریضه‌ای به سوی خداوند متعال می‌نویسی و آن را می‌پیچی، سپس عریضه دیگری به محضر والای حضرت بقیه‌الله ارواحنا فداه (عج) می‌نویسی ...» آن‌گاه کیفیت نوشتن هر یک از عریضه‌ها را بیان می‌دارد.۱۰
شیوه عریضه‌نویسى
عریضه گاهی خطاب به خداوند تبارك و تعالی نوشته می‌شود و در آن انسان نیازمند ضمن اشاره به مشكل و حاجت مورد نظر خود به مقام و منزلت یكی از معصومین (ع) یا همه آنها در پیشگاه خداوند متوسل می‌شود و یا اینكه عریضه به طور مستقیم به معصوم (ع) نوشته می‌شود تا او به واسطه قرب و ارج و منزلتی كه نزد خداوند متعال دارد، برای برآورده شدن حاجت یا برطرف شدن مشکل شفیع باشد. یا اینكه خود معصوم (ع) به واسطه ولایت و قدرتی كه از ناحیه پروردگار عالم به او اعطا شده است، به اذن خداوند مهربان این نیاز و گرفتاری را برطرف سازد.
مرحوم محدث قمى در منتهی الامال، به نقل از تحفـة‌الزائرِ علامه مجلسى و مفاتیح النجاةِ سبزوارى مى‌نویسد: «هركس حاجتى دارد، آنچه، ذكر مى‌شود، در قطعه كاغذى بنویسد، در ضریح یكى از ائمه (ع) بیندازد یا كاغذ را ببندد و مهر كند، از خاك پاكى گِل بسازد، آن را در میان گِل بگذارد، در نهر یا چاه آب یا بركه‌اى بیندازد، با این نیت كه ان‌شاء‌الله به خدمت حضرت صاحب الزمان (عج) برسد و آن بزرگوار، عهده‌دار برآورده شدن حاجت وى شود. عریضه این‌چنین نوشته مى‌شود: «بسم الله الرحمنِ الرحیم كتبتُ یا مولای صلواتُ الله علیك مُستغیثا (مستعینا) وشكوتُ ما نَزل بى مُستَجیراً بِالله عَزوجَلَّ ثُم بِکَ مِن اَمر قَددَهَمَنی وَاَشغَلَ قَلبی وَ اَطالَ فِکری وَ سَلَبنِی بَعضَ لُبّی و غَیَّرَ خَطیرَ نِعمَـ‹ِ اللهِ عِندی، اَسلَمَنی عِندَ تَخَیُّلِ وُرودِهِ الخَیلُ وَ تَبَرَّءَ مِنّی عندَ تَرآئی اِقبالِهِ اِلَیَّ الحَمیمُ وَ عَجَزَت عَن دِفاعِهِ حِیلَتِی وَ خانَنِی فِی تَحَمُّلِهِ صَبری وَ قُوَّتِی فَلَجَأتُ فِیهِ اِلَیکَ وَ تَوَکَّلتُ فِی المَساَلَـ‹ لِلّهِ جَلَّ ثَناؤُهُ عَلَیهِ وَ عَلَیکَ فِی دِفاعِهِ عَنِّی عِلماً بِمَکانِکَ مِنَ اللهَ رَبِّ العالَمینَ وَلِیِّ‌التَّدبیرِ وَ مالِکِ الاُمُورِ واِثقاً بِکَ فِی المُسارَعَـ‹ِ فِی الشَّفاعَـ‹ِ اِلَیهِ جَلَّ‌ثَناؤُهُ فِی اَمرِی مُتَیَقِّناً لِاِجابَتِهِ تَبارَکَ وَ تَعَالی اِیّاکَ بِاِعطائِی سُؤلِی وَ اَنتَ یا مَولایَ جَدیرٌ بِتَحقیقِ ظَنّی وَ تَصدیقِ اَمَلِی فیکَ فِی اَمرٍکذاوکذا» و به جاى عبارت كذا، نام حاجت خود را ببرید و در ادامه بنویسد: «فِیما لاطاقَـ‹َ لِی بِحَملِهِ وَ لاصبرَ لِی عَلَیهِ وَ اِن‌کُنتُ مُستَحِقّاً لَهُ وَ لِاِضعافِهِ بِقَبِیحِ اَفعالِی وَ تَفریطِی فِی الواجِباتِ الَّتی لِلّهِ عَزَّوَجَلَّ فَاَغِثِنی یا مَولایَ صَلَواتُ الله عَلیکَ عِندَ الکَهفِ (اللهف) وَقَدِّمِ المَساَلَـ‹َ لِلهِ عَزَّوَجَلَّ فِی اَمرِی قَبلَ حُلُولِ التَّلَفِ وَ شِماتَـ‹ الاَعداءِ فَبِکَ بُسِطَتِ النِّعمَـ‹ُ (النِّعَمُ) عَلَیَّ وَاَسئَلُ اللهَ جَلَّ جَلالَهُ لِی نَصراً عَزیزاً وَ فَتحاً قَریباً فِیه بِبُلُوغِ الآمالِ وَ خَیرِ المَبادی وَ خَواتِیمِ الاَعمالِ وَ الاَمنِ مِنَ المَخاوِفِ کُلِّها فِی کُلِّ حالٍ اِنَّهُ جَلَّ ثَناؤُهُ لِما یَشاءُ فَعّالٌ وَ هُوَ حَسبی وَ نِعمَ الوَکیلِ فِی المَبدَءِ و المَآلِ.» آن‌گاه در كنار نهر یا چاه یا بركه‌اى برود و اعتماد به یكى از وكلا و نوَاب اربعه خاص آن حضرت کند. بهتر است حسین بن روح باشد و یكى از آنها را صدا كند و بگوید: «فلان بن فلان» (به جاى فلان بن فلان، نام نایب خاص آن حضرت گفته شود) سَلامٌ عَلیكَ اَشهَدُ اَنّ وَفاتَکَ فِی سَبیلِ اللهِ وَ اَنَّکَ اَنتَ حَیُّ عِندَ اللهِ مَرزُوقٌ وَ قَدخاطَبتُکَ فِی حَیاتِکَ الَّتی عِندَاللهِ عَزَّوَجَلّ وَ هذِهِ رُقعَتِی وَ حاجَتی اِلی مَولانا (ی)علیه السلام فَسَلِّمها اِلَیهِ فَانتَ الثِّقَه الاَمین»۱۱ سپس، نوشته را در نهر، چاه یا بركه آب بیندازد كه حاجت او برآورده خواهد شد، ان‌شاء‌الله.» همچنین در این زمینه مرحوم محدث نورى در نجم الثاقب عریضه‌اى را خطاب به امام زمان (ع) نقل كرده است.
نكته مهم در شرح استغاثه به امام عصر (عج) و آداب آن اینکه این عریضه از کامل‌ترین کیفیات استغاثه کردن به ایشان است؛ ولی مهم است كه در یك مقاله جداگانه به شرح و تفصیل آن پرداخته شود؛ به ملاحظه امتیاز کاملی که در بلاغت و فصاحت دارد و الفاضی که شایسته است، به وسیله آن الفاظ، گوینده در مقام استغاثه، ایشان را مخاطب قرار دهد و به ملاحظه آداب خاص آن.
فقط همین نكته را ذكر كنیم كه ابتدای عریضه با كلمه «مستغیثاً» استغاثه را زمانی عرب به كار می‌برد که سختی مانند کارد و شمشیر به گلو رسیده باشد و عبارت‌های بعدی نیز مؤید همین مطلب است.
نكته بسیار مهم دیگر كه در باب عریضه نویسی به محضر امام عصر (عج) از این رقعه عریضه می‌توان استنباط كرد، اینكه عریضه‌نویسی جدای از اینكه یك نوع عرض حاجت و طلب گشایش در كارها از امام زمان (عج) است، در واقع یك نوع نمایش عملی اعتقاد به زنده بودن امام زمان (عج) است. در كتاب دعاى بحارالانوار، عریضه دیگرى آمده است كه باید حاجتمند متن استغاثه به درگاه خداوند متعال12 را به همراه عریضه‌اى كه خطاب به حضرت امام زمان (عج) است، با بوى خوش، معطر سازد و هر دو را در داخلِ گِلِ پاك بگذارد. سپس دو ركعت نماز بخواند و بعد، آن را به درون چاه آب یا نهر جارى بیندازد. بهتر است این كار در شب جمعه انجام شود. وقتى عریضه را در چاه یا نهر آب انداخت، دعاى مخصوصى را بخواند.
مرحوم محدث قمی می‌نویسد: «هر كس در ضریح ائمه (ع) عریضه و كاغذی را ببندد و مهر كند و آن را در نهر یا چاه آب و یا بركه ای بیندازد و به نیت حضرت صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف حاجت خود را ذكر كند، آن بزرگوار عهده‌دار برآورده شدن حاجات وی می‌شود.»۱۳
جامعه‌شناسی عریضه
همان‌گونه که در بحث‌های آداب عریضه‌نویسی گفته شد، از آنجایی که این عمل یک نوع حاجت‌خواهی و توسل به شمار می‌رود، باید شرایط بیان حاجت و نوع حاجت نیز مراعات شود. پدیده عریضه‌نویسی علاوه بر عقیده پاک دینی دارای عناصر اجتماعی و جامعه‌شناسی است و همین موضوع ایجاب می‌کند که باید در برخورد و بازشناسی آن به این ویژگی بسیار مهم نیز توجه داشت.
بر طبق آنچه گفته شد، ادله اثبات مقوله عریضه، همان دلایل اثباتی بحث توسل‌جویی به خداوند و اهل بیت (س) است. دلیل دیگر، سیره متشرعین و علمای سلف است که حداقل نتیجه‌ای که می‌توان از سیره متشرعین گذشته گرفت، اینکه این پدیده، پدیده نوظهوری نبوده است و حتی برای آن در کتب معتبر ادعیه دعا و شرایطی بیان شده است.
به طور کلی بر اساس روایات صحیح، خداوند از پرداختن به جزئیات حاجات خشنود می‌شود و حال اگر کسی واگویه‌های خویش با خدای خود یا با مقربان درگاه الهی را به صورت نامه یا نوشته‌ای هرچند کوچک به نگارش درآورد، نباید آن را نشانه خرافه دانست؛ چراکه در روایات، ملاک عمل را نیت دانسته‌اند و ظاهر عمل تا زمانی که منافاتی با اصول مسلم دین و شریعت نداشته باشد از باب تسامح در ادله سنن هیچ منعی ندارد.
این سخن به آن معنا نیست که ما افراط و تفریط‌های قضیه عریضه را متوجه نباشیم و بگذاریم تا عرصه‌ای شود برای عده‌ای سودجو که از احساسات پاک برخی متدینان سوءاستفاده کنند که این مسئله نیز هوشیاری و درایت بیش از پیش متولیان امر فرهنگ و دین جامعه را می‌طلبد.
توصیه مرحوم آیت‌الله بهجت
در آخر بسیار مناسب است فرازی از سخنان آن عارف و واصل حقیقی در مقام و منزلت دعا و طلب از اهل بیت (ع) آورده شود.
ایشان می‌فرمایند: «امام عین‌الله ناظره است ... امام زنده است، ناظر است قادر و مقتدر است. ائمه (ع) حاضرند، میبینند، جواب می‌دهند ... التفات ما كم است ... زیارت شما قلبی باشد. در موقع ورود اذن دخول بخواهید. اگر حال داشتید به حرم بروید ... اگر حالتان مساعد نیست به كار مستجی دیگری بپردازید. سه روز روزه بگیرید و غسل كنید و به حرم بروید و دوباره از حضرت، اجازه ورود بخواهید ... همه زیارتنامهها مورد تأیید هستند. زیارت جامعه كبیره را بخوانید. زیارت امین‌الله مهم است. قلب شما بخواند، با زبان قلب بخوانید ...»۱۴
پی‌نوشت
۱- الرائد، ج ۲، ص ۱۱۸۳، فرهنگ معین، ج ۲، ص ۲۲۸۸
۲- فرهنگ الفبایی مهدویت (موعودنامه)/صفحات ۴۸۷ و ۴۸۸ و۴۹۰، مجتبی تونه‌ای
۳- عریضه‌نویسى، سید صادق سیدنژاد، انتشارات مسجد مقدس جمكران
۴- مفاتیح‌الجنان، باب زیارات، زیارت جامعه کبیره، ص۹۱۴
۵- بحارالانوار، ج ۹۱، ص ۲۲، علامه مجلسی (ره)
۶- کتاب نجم الثاقب، تألیف میرزا حسین طبرسی نوری، ص ۷۸۹
۷- بحار الأنوار، ج ۹۴، ص ۳۰
۸- نجم الثاقب ص ۴۲۱
۹- در بحارا لانوار ج ۹۱، ص۲۸
۱۰-المصباح المتهجد، ص ۵۳۱، البلد الأمین، ص ۲۲۷
۱۱- منتهى الاَمال ص۳۳۴، بحار الانوار (كتاب المزار)، ج ۱۰۲، ص ۲۳۴، نجم الثاقب، ص ۵۳۴
۱۲- به نقل از کتاب عریضه‌نویسی، سید صادق سید نژاد، ۳۶
۱۳- منتهی الآمال، ص۳۳۴، موعودنامه ص ۴۸۸
۱۴- فریادگر توحید، حضرت آیت‌الله بهجت (ره)، ص ۲۱۳ و ۲۱۴
