جاق جاقی

شماره 32-31 - ربیع الاول و ربیع الثانی 1428 - فروردین و اردبیبهشت 1386

از آثار برگزیده‌ی سوگواره‌ی بهای وصل

سنگ‏زنی که در لهجه‏ی مردم زخره، «جاق‏جاقی» (چاخ‏چاخی، چخ‏چخی) نامیده می‎شود، تا حدود ده سال پیش در روزهای عاشورا، 28 صفر و 21 رمضان، در تکایا یا حسینیه‏ها (در لهجه‏ی محلی: بوده beodeh) انجام می‎شده است.

جاق‏جاقی، قطعه چوبی خراطی شده و به شکل نیمی از یک گوی است. یک قطعه چوب به شکل گوی خراطی شده و به اندازه‏ی یک پرتقال درشت که از وسط دو نیم کرده باشند. هر نیمه‏ی آن در یک مشت قرار می‎گیرد. در هر نیمه، تسمه‏ی چرمی باریکی از طرفین، به جاق جاقی کوبیده می‎شود. انگشت میانی در همان سوراخ تسمه قرار می‏گیرد و در دست مشت می‏شود. در نتیجه از مشت نمی‎افتد و محکم در مشت قرار می‎گیرد.

جاق‏جاقی‏زنان روستایی، دایره‏وار و دو به دو، مقابل هم می‏ایستند. سه الی چهار نفر نیز با عنوان مرثیه‏خوان، علم‏گردان،1 طبال و سنج‏زن (ممکن است گاهی حاضر نباشد)، در مرکز دایره می‏ایستند.

مرثیه‏خوان، مرثیه را شروع می‎کند. هر مصرع یا بیت، سه ضربه، چهار ضربه، پنج ضربه یا شش ضربه است. مثلاً مصرع زیر، سه ضربه است: ای شیعه بیا/ خون دل از/ دیده روا کن

مرثیه‏خوان در مصرع بالا (که سه ضربه است)، سه بار دست خود را پایین می‎آورد، یا سه بار سینه می‎زند. طبال (دهل زن)، با یک کجک (چوب طبل یا دهل) متناسب با آهنگ عزا،2 سه بار به طبل می‎کوبد. جاق‏جاقی‏زنان، سه بار در جلو سینه‌ی خود، جاق‏جاقی را به هم می‎کوبند.

علم‏گردان که جوانی رشید و نیرومند است، یک سر علم را در قسمت جلوی شال کمر گذاشته، و با دو دست، علم را کمی خم می‎کند و بالای سر جاق‏جاقی‏زنان می‎گرداند (= می‎چرخاند). اگر سنج‏زن هم حاضر باشد، طبال را همراهی می‎کند. بعد از این که مرثیه‏خوان چند بیت را می‏خواند، با اشاره‏ی او (حرکت دست)، جاق‏جاقی‏زنان، به بالا جهیده و در بالای سر خود، یک بار جاق‏جاقی را به هم می‎زنند و بعد به عقب می‏روند و مخالف حالت اول می‎ایستند. این بار صورت‌شان به طرف کسی است که در نوبت قبل، پشت به او بود. به همین ترتیب دوباره مشغول زدن جاق‏جاقی می‎شوند.

چند نکته در مورد جاق‏جاقی

جاق‏جاقی‏زنان فقط از مردان آبادی هستند. زن‏ها در ایوان نشسته، و تماشا می‏کنند. مردانی که جاق‏جاقی ندارند یا جاق‏جاقی نمی‎زنند، در اطراف ایستاده و سینه می‎زنند.

مرثیه یا نوحه‏ی مخصوص جاق‏جاقی، «واقعه‏خوانی» نام دارد. این نوحه‏ها و مرثیه‏ها در دست‏نوشته‏های قدیمی که «بیاض» نامیده می‏شوند، آمده است.

هر واقعه‏خوانی در چهارچوب یک وزن و قافیه نیست، بلکه بعد از چند بیت، وزن و قافیه عوض می‏شود. اشعار بلند واقعه‏خوانی، «بحر طویل» نام دارد. اشعار گرچه وزن و قافیه‏ی متفاوتی دارند، اما مطالب به هم پیوسته است و از موضوع شهادت امام علیه‌السلام خارج نمی‏شود.

مرثیه یا نوحه‏ی واقعه‏خوانی روز عاشورا چند نوع است. هم‏چنین 28 صفر و 21 رمضان، هرکدام چند مرثیه و نوحه‏ی متفاوت دارند. همه‏ی این نوحه‏ها و مرثیه‏ها با مصراع: «ای شیعه بیا خون دل از دیده روان کن» شروع می‎شوند.

بیاضی که حاوی واقعه‏خوانی محرم است، مربوط به سال 1274 ق می‏باشد و به احتمال قوی، سراینده‏ی آن معلوم نیست، ولی واقعه‏خوانی مخصوص 28 صفر و 21 رمضان، اثر مرحوم محمدعلی رجاء زمزه‌ای (1281 ـ 1361 ق) است که به سبک مخصوص عاشورا اما به مناسبت شهادت امام حسن علیه‌السلام و حضرت علی علیه‌السلام سروده شده است.

دو نوع جاق‏جاقی وجود دارد: شخصی و وقفی.

جاق‏جاقی شخصی، خرید و فروش می‏شود.

جاق‏جاقی وقفی، در اتاق مخصوص وسایل عزاداری گذاشته می‏شود و بعد از استفاده از آن به جای خودش برگردانده می‏شود. در این اتاق، وسایلی مانند شمشیر، سپر، نیزه، پرچم، پارچه‏های ایوان علم، نخل، زنجیر و... نگه‏داری می‏شود.

این رسم عزاداری، در گوشه و کنار ایران و قطعاً در مرکز ایران (کاشان، اردستان) مرسوم بوده و در بعضی از کتاب‏ها اشاره‏ای به آن شده است.3



پی نوشت

1. در آبادی زمزه سه نوع علم وجود دارد: علم سه گوش (مثلث)، چهار گوش (مربع) و چوب بلندی به طول 4 الی 5 متر که پارچه‏ی سفیدی به دور آن می‎پیچند.

2. منظور از آهنگ عزا، این است که با یک چوب، و در فاصله‏ی معین ضربه بزنند.

3. مانند «معتقدات و آداب ایرانی» اثر «هانری ماسه»، ترجمه مهدی روشن‏ضمیر، دانشکده ادبیات تبریز.