کد مطلب : ۱۳۲۷۷
نگاهی به بخش تعزیه در جشنواره نمایش‌های آیینی-سنتی
حفظ تعزیه توسط کودکان
هانیه خاکپور:مسئولیت آموزش تعزیه‌خوانان را احمد عزیزی برعهده داشت. افسانه زمانی نیز مسئول پاتوق سنتی کودک در این جشنواره بود. با او درباره این حرکت نو، اهداف و ضرورت‌های آن گفت‌وگویی کردیم که می‌خوانید:
با چه هدفی پاتوق سنتی کودک را راه‌اندازی کردید؟
مهم‌ترین هدف ما از راه‌اندازی پاتوق سنتی کودکان، آشنایی نسل نوجوان و کودک با نمایش‌های آیینی و سنتی و به تبع آن معرفی این نمایش‌ها به مخاطبان کودک و بزرگسالی که در جشنواره حضور داشتند، بود که توانایی بچه‌ها را در این زمینه ببینند و بدانند کودکان هم قادر به اجرای نمایش‌های آیینی–سنتی هستند؛ ضمن آنکه آیین‌ها و شیوه‌های نمایشی ایرانی، به دست فراموشی سپرده نشود و بتوانیم با پرورش نیروهای جدیدتر، این نوع نمایش و آیین در کشور را حفظ کنیم.
این پیشنهاد در قالب طرحی به دفتر جشنواره نمایش‌های آیینی–سنتی ارائه شد و مرکز هنرهای نمایشی هم با اجرای آن موافقت کرد.
چه ضرورت و نیازی در این حرکت بود؟
مهم‌ترین ضرورت آن حفظ این گونه‌های نمایشی به‌ویژه تعزیه است؛ به علاوه اینکه بچه‌ها در این سن قابلیت فراگیری زیادی از جمله دستگاه‌های موسیقی را دارند؛ زیرا در این سن انعطاف‌پذیرتر هستند و می‌توان آنها را برای اهداف درازمدت که پرورش نسل قوی از تعزیه‌خوان‌ها برای آینده است، آماده کرد؛ حتی این کودکان می‌توانند به نوعی پایه‌گذار شکل‌های امروزی‌تری در تعزیه باشند؛ البته این بحث با بدعت‌گذاری یا عوض کردن شیوه تعزیه متفاوت است.
در واقع منظور تربیت‌کردن تعزیه‌خوان‌ها و شبیه‌گردان‌هایی است که می‌توانند در عین اینکه حافظ شیوه‌های تعزیه هستند، به نوعی تعزیه را برای مخاطب امروزی به شکلی نو نمایش دهند.
آیا به پرورش طفل‌خوان برای مجالس تعزیه نیز نظر داشتید؟
هدف این کار آماده کردن بچه‌خوان و یا طفل‌خوان نبود، بلکه آشنایی کودکان با نمایش‌های آیینی و نشان‌دادن توانایی‌های آنها را مدنظر داشتیم؛ البته بچه‌هایی که در این بخش حضور داشتند، پیش‌تر در تعزیه نقش طفل‌خوان را اجرا کرده بودند و با این کار نشان دادند که توانایی خواندن و اجرای مجالس دیگر را نیز دارند.
از بچه‌هایی که پیش از این تعزیه کار نکرده بودند، در این مجلس استفاده نشد؟
پرورش بچه‌خوان در ساختار تعزیه یا به صورت موروثی است یا نذری. به جز اینها، پرورش دادن یک شبیه‌خوان نمی‌تواند در مدت زمان کوتاهی اتفاق بیفتد و به‌طور معمول وقت زیادی می‌طلبد.
فکر نمی‌کنم، کمتر از سه تا چهار ماه بتوان وقت گذاشت تا کودکی را برای اینکه بتواند کاری در دستگاه آوازی اجرا کند و حرکات را بر اساس همان قراردادهایی که در تعزیه وجود دارد، انجام دهد؛ بنابراین ما با توجه به فرصت محدودمان، از بچه‌هایی استفاده کردیم که به نحوی زمینه کارکردن در شبیه‌خوانی را داشته‌اند.
فقط یک نفر از بچه‌ها سابقه تعزیه نداشت که در این مجلس، نقش کمرنگ‌تری را بر عهده وی گذاشتیم؛ اما به نظر من تجربه خوبی بود تا شرایطی فراهم شود که بتوانیم، بچه‌هایی را آماده کنیم که توانایی اجرای تعزیه را داشته باشند.
به عبارتی شما قصد داشتید، فراتر از تعزیه‌هایی بروید که چند شخصیت کودک و یا نوجوان هم در آن حضور دارند.
این نوع از اجرای تعزیه با تعزیه‌هایی که بچه‌ها در آن ایفای نقش می‌کنند، مثل مجلس امام حسین (ع) و عبدالله بن حسن (ع) یا ایفای نقش‌های رقیه (س) و سکینه (س) تفاوت دارد. در این تعزیه‌خوانی می‌خواستیم که نقش بچه‌ها را از آنچه که تا به حال در نقش «طفل‌خوان» اجرا می‌کردند، فراتر ببریم و اثبات کنیم کودکی که توانایی نقش‌پوشی شخصیت‌های خردسال تعزیه را دارد و با شیوه‌های تعزیه آشنایی پیدا کرده است، می‌تواند، نقش‌های فراتر از آن را از همین طفولیت اجرا کند تا در سنین بالاتر برای این نقش‌ها پخته شده باشد.
چشم‌انداز شما چه بود؟ آیا در نظر داشتید چند سال دیگر به اجرای تعزیه‌های بزرگسال توسط کودکان برسید؟
اجرای تعزیه توسط کودکان برای کودکان، با هدف پرورش نسلی جدید از نقش‌پوش‌ها و تعزیه‌خوان‌ها بود.
این بچه‌ها طبیعی است که در چند سال آینده بزرگ خواهند شد و می‌توانند، جزو تعزیه‌خوان‌های حرفه‌ای باشند؛ اما ما می‌خواستیم که بتوانیم در آینده، مجالس تعزیه به‌ویژه آنها که در ارتباط مستقیم با خود واقعه عاشورا و حادثه کربلاست، توسط کودکان با همان شیرینی بیان کودکانه برای مخاطب خردسال اجرا شود تا تعزیه برای وی هم جذابیت داشته باشد و با آن آشنا شود.
پیش از این اجرای تعزیه توسط کودکان و نوجوانان تجربه شده بود؟
چند سالی است که این شیوه را برخی دوستان تعزیه‌گردان و شبیه‌خوان انجام می‌دهند که به بچه‌ها آموزش می‌دهند؛ ولی بیشتر سرمایه‌گذاری آنها در این بخش، همان پرورش طفل‌خوان بود.
برخورد تعزیه‌خوان‌ها و پژوهشگران تعزیه با این حرکت چگونه بود؟
شاید نگرش‌های سنتی در برخی تعزیه‌خوان‌ها و پژوهشگران مانع شود که بخواهند تجربه‌های نو و جدیدتر در این زمینه داشته باشند.
اتفاقی که در جشنواره نمایش‌های آیینی- سنتی افتاد، باعث شد، مجلس تعزیه‌ای به جز طفل‌خوانی را بچه‌ها اجرا کنند و در برخی شبیه‌خوان‌ها احساس ضرورت برای آموزش بچه‌ها حتی در سطح بزرگسال را ایجاد کرد.
پژوهشگران این دغدغه را دارند که ممکن است، ردیف‌های آوازی که در تعزیه‌های امروز اجرا می‌شود، منطبق با آن اصول اولیه نباشد.
آیا در مجلسی که کودکان اجرا می‌کنند، به این نکته توجه کردید؟
ما به‌طور کامل تلاش می‌کردیم که بر اساس بضاعت بچه‌ها این اتفاق بیفتد و خوشبختانه شخصیت حر این مجلس که باید در دستگاه ماهور بخواند، توانست این کار را به‌درستی انجام دهد؛ البته آقای عزیزی تلاش می‌کرد که بچه‌ها از ردیف‌های اصلی خارج نشوند و اگر از بچه‌هایی استفاده شد که با تعزیه‌خوانی آشنایی داشتند، یکی از دلایل آن همین توانایی در خواندن ردیف‌های موسیقی بود که بتوانند آن را به‌درستی اجرا کنند.
با وجود این امام‌خوان این تعزیه به اندازه کافی توانایی اجرای ردیف‌های موسیقی نداشت و سعی کردیم، دست‌کم کلام و گفتار را برای او درنظر بگیریم که این مسئله را رعایت کرده باشیم.
خوشبختانه در بخش مخالف‌خوان و اشقیا هم مشکلی نداشتیم.
استقبال مردم از این پاتوق سنتی کودک چگونه بود؟
استقبال، بی‌نظیر بود. مردم این حرکت را به‌ویژه در مورد تعزیه دوست داشتند.
اجرای مجلس تعزیه توسط کودکان، حتی برای مخاطب بزرگسال تأثیرگذاری بیشتری داشت و در صورت استمرار به‌طور قطع اثرات بیشتری دارد.
همچنین برخی خانواده‌ها نیز به دوستان شبیه‌خوان مراجعه کردند، برای اینکه فرزندشان بتواند تعزیه را آموزش ببیند.
مخاطب کودک نیز با شخصیت‌های نمایش هم‌ذات‌پنداری می‌کرد و در حین آشنایی با این واقعه، با آیین تعزیه نیز آشنا می‌شد؛ البته این حرکت بر کودکان تأثیر خواهد گذاشت و وقتی این‌گونه نمایشی به وسیله خردسالان اجرا می‌شود، در ذهن مخاطب کودک نقش می‌بندد و تا سال‌ها اثر خود را دارد.
شما از اجرای تعزیه در بخش پاتوق سنتی کودک راضی بودید؟
تعزیه در پاتوق کودک، فقط توانست در دو روز اجرا شود؛ البته این میزان کفایت نمی‌کرد و بهتر بود که ما هر روز در کنار بخش‌های دیگر نمایشی، یک اجرای تعزیه هم داشته باشیم؛ اما آماده کردن بچه‌ها برای اجرای مجلس تعزیه سختی‌هایی داشت؛ برای مثال برای نقالی احتیاج است که تنها با یک کودک کار کنید؛ اما برای آماده‌کردن تعزیه دست‌کم باید یک گروه پنج نفره را گردهم آورید، هماهنگ کنید و آنها را با ردیف‌های موسیقایی آشنا کنید.
همچنین حفظ کردن نسخه‌های تعزیه توسط کودکان، آن‌هم با یک ماه فرصت‌داشتن، اجازه نداد، بچه‌ها را برای اجراهای بیشتر آماده کنیم؛ اما در صورت حضور در جشنواره‌های دیگر اگر زمان بیشتری داشته باشیم، تلاش خواهیم کرد، مجالس بیشتری را آماده کنیم.
ویژگی مجلس تعزیه شهادت حر که در این بخش انتخاب شد، چه بود؟
در مجلس شهادت حر به نوعی بیشتر شخصیت‌های واقعه کربلا حضور و مشارکت دارند؛ بنابراین می‌توان بچه‌ها را با واقعه کربلا و بخش‌های مختلف تعزیه از جمله اشقیا، امام‌خوان، مخالف‌خوان و حتی طفل‌خوان آشنا کرد؛ ضمن آنکه می‌توان گفت، این مجلس یکی از تأثیرگذارترین مجالس تعزیه است که در آن، بچه‌ها می‌توانند با تمام شخصیت‌های واقعه کربلا آشنا شوند و از این نظر ترجیح دادیم، این نسخه را انتخاب کنیم که هم جنبه حماسی و هم جنبه تراژیک دارد.
این حرکت به جشنواره محدود شد یا برای استمرار آن برنامه‌ای دارید؟
امیدوارم که این حرکت ادامه داشته باشد. تعزیه به نسبت سایر نمایش‌های آیینی و سنتی ما در وضعیت بهتری قرار دارد؛ اما همه این آیین‌ها میراث در خطر ما هستند و باید بیشتر به آنها توجه شود. سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی دفاتر نمایشی باید به‌گونه‌ای باشد که این فرصت را برای بچه‌ها به وجود آورد که هم خودشان در این نمایش‌ها مشارکت داشته باشند و هم ما به شیوه‌ای جدید این گونه‌های نمایشی را به مخاطب خردسال معرفی کرد؛اگر هم فرصتی را در اختیار ما بگذارند، این روند را ادامه خواهیم داد تا به پرورش نسلی از بچه‌ها در تعزیه و یا دیگر نمایش‌های آیینی و سنتی بپردازیم؛ ضمن آنکه شاید بار دیگر در جشنواره آیین‌های عاشورایی این فرصت در اختیار ما گذاشته شود که با بچه‌ها کار داشته باشیم.
با چه هدفی پاتوق سنتی کودک را راه‌اندازی کردید؟
مهم‌ترین هدف ما از راه‌اندازی پاتوق سنتی کودکان، آشنایی نسل نوجوان و کودک با نمایش‌های آیینی و سنتی و به تبع آن معرفی این نمایش‌ها به مخاطبان کودک و بزرگسالی که در جشنواره حضور داشتند، بود که توانایی بچه‌ها را در این زمینه ببینند و بدانند کودکان هم قادر به اجرای نمایش‌های آیینی–سنتی هستند؛ ضمن آنکه آیین‌ها و شیوه‌های نمایشی ایرانی، به دست فراموشی سپرده نشود و بتوانیم با پرورش نیروهای جدیدتر، این نوع نمایش و آیین در کشور را حفظ کنیم.
این پیشنهاد در قالب طرحی به دفتر جشنواره نمایش‌های آیینی–سنتی ارائه شد و مرکز هنرهای نمایشی هم با اجرای آن موافقت کرد.
چه ضرورت و نیازی در این حرکت بود؟
مهم‌ترین ضرورت آن حفظ این گونه‌های نمایشی به‌ویژه تعزیه است؛ به علاوه اینکه بچه‌ها در این سن قابلیت فراگیری زیادی از جمله دستگاه‌های موسیقی را دارند؛ زیرا در این سن انعطاف‌پذیرتر هستند و می‌توان آنها را برای اهداف درازمدت که پرورش نسل قوی از تعزیه‌خوان‌ها برای آینده است، آماده کرد؛ حتی این کودکان می‌توانند به نوعی پایه‌گذار شکل‌های امروزی‌تری در تعزیه باشند؛ البته این بحث با بدعت‌گذاری یا عوض کردن شیوه تعزیه متفاوت است.
در واقع منظور تربیت‌کردن تعزیه‌خوان‌ها و شبیه‌گردان‌هایی است که می‌توانند در عین اینکه حافظ شیوه‌های تعزیه هستند، به نوعی تعزیه را برای مخاطب امروزی به شکلی نو نمایش دهند.
آیا به پرورش طفل‌خوان برای مجالس تعزیه نیز نظر داشتید؟
هدف این کار آماده کردن بچه‌خوان و یا طفل‌خوان نبود، بلکه آشنایی کودکان با نمایش‌های آیینی و نشان‌دادن توانایی‌های آنها را مدنظر داشتیم؛ البته بچه‌هایی که در این بخش حضور داشتند، پیش‌تر در تعزیه نقش طفل‌خوان را اجرا کرده بودند و با این کار نشان دادند که توانایی خواندن و اجرای مجالس دیگر را نیز دارند.
از بچه‌هایی که پیش از این تعزیه کار نکرده بودند، در این مجلس استفاده نشد؟
پرورش بچه‌خوان در ساختار تعزیه یا به صورت موروثی است یا نذری. به جز اینها، پرورش دادن یک شبیه‌خوان نمی‌تواند در مدت زمان کوتاهی اتفاق بیفتد و به‌طور معمول وقت زیادی می‌طلبد.
فکر نمی‌کنم، کمتر از سه تا چهار ماه بتوان وقت گذاشت تا کودکی را برای اینکه بتواند کاری در دستگاه آوازی اجرا کند و حرکات را بر اساس همان قراردادهایی که در تعزیه وجود دارد، انجام دهد؛ بنابراین ما با توجه به فرصت محدودمان، از بچه‌هایی استفاده کردیم که به نحوی زمینه کارکردن در شبیه‌خوانی را داشته‌اند.
فقط یک نفر از بچه‌ها سابقه تعزیه نداشت که در این مجلس، نقش کمرنگ‌تری را بر عهده وی گذاشتیم؛ اما به نظر من تجربه خوبی بود تا شرایطی فراهم شود که بتوانیم، بچه‌هایی را آماده کنیم که توانایی اجرای تعزیه را داشته باشند.
به عبارتی شما قصد داشتید، فراتر از تعزیه‌هایی بروید که چند شخصیت کودک و یا نوجوان هم در آن حضور دارند.
این نوع از اجرای تعزیه با تعزیه‌هایی که بچه‌ها در آن ایفای نقش می‌کنند، مثل مجلس امام حسین (ع) و عبدالله بن حسن (ع) یا ایفای نقش‌های رقیه (س) و سکینه (س) تفاوت دارد. در این تعزیه‌خوانی می‌خواستیم که نقش بچه‌ها را از آنچه که تا به حال در نقش «طفل‌خوان» اجرا می‌کردند، فراتر ببریم و اثبات کنیم کودکی که توانایی نقش‌پوشی شخصیت‌های خردسال تعزیه را دارد و با شیوه‌های تعزیه آشنایی پیدا کرده است، می‌تواند، نقش‌های فراتر از آن را از همین طفولیت اجرا کند تا در سنین بالاتر برای این نقش‌ها پخته شده باشد.
چشم‌انداز شما چه بود؟ آیا در نظر داشتید چند سال دیگر به اجرای تعزیه‌های بزرگسال توسط کودکان برسید؟
اجرای تعزیه توسط کودکان برای کودکان، با هدف پرورش نسلی جدید از نقش‌پوش‌ها و تعزیه‌خوان‌ها بود.
این بچه‌ها طبیعی است که در چند سال آینده بزرگ خواهند شد و می‌توانند، جزو تعزیه‌خوان‌های حرفه‌ای باشند؛ اما ما می‌خواستیم که بتوانیم در آینده، مجالس تعزیه به‌ویژه آنها که در ارتباط مستقیم با خود واقعه عاشورا و حادثه کربلاست، توسط کودکان با همان شیرینی بیان کودکانه برای مخاطب خردسال اجرا شود تا تعزیه برای وی هم جذابیت داشته باشد و با آن آشنا شود.
پیش از این اجرای تعزیه توسط کودکان و نوجوانان تجربه شده بود؟
چند سالی است که این شیوه را برخی دوستان تعزیه‌گردان و شبیه‌خوان انجام می‌دهند که به بچه‌ها آموزش می‌دهند؛ ولی بیشتر سرمایه‌گذاری آنها در این بخش، همان پرورش طفل‌خوان بود.
برخورد تعزیه‌خوان‌ها و پژوهشگران تعزیه با این حرکت چگونه بود؟
شاید نگرش‌های سنتی در برخی تعزیه‌خوان‌ها و پژوهشگران مانع شود که بخواهند تجربه‌های نو و جدیدتر در این زمینه داشته باشند.
اتفاقی که در جشنواره نمایش‌های آیینی- سنتی افتاد، باعث شد، مجلس تعزیه‌ای به جز طفل‌خوانی را بچه‌ها اجرا کنند و در برخی شبیه‌خوان‌ها احساس ضرورت برای آموزش بچه‌ها حتی در سطح بزرگسال را ایجاد کرد.
پژوهشگران این دغدغه را دارند که ممکن است، ردیف‌های آوازی که در تعزیه‌های امروز اجرا می‌شود، منطبق با آن اصول اولیه نباشد.
آیا در مجلسی که کودکان اجرا می‌کنند، به این نکته توجه کردید؟
ما به‌طور کامل تلاش می‌کردیم که بر اساس بضاعت بچه‌ها این اتفاق بیفتد و خوشبختانه شخصیت حر این مجلس که باید در دستگاه ماهور بخواند، توانست این کار را به‌درستی انجام دهد؛ البته آقای عزیزی تلاش می‌کرد که بچه‌ها از ردیف‌های اصلی خارج نشوند و اگر از بچه‌هایی استفاده شد که با تعزیه‌خوانی آشنایی داشتند، یکی از دلایل آن همین توانایی در خواندن ردیف‌های موسیقی بود که بتوانند آن را به‌درستی اجرا کنند.
با وجود این امام‌خوان این تعزیه به اندازه کافی توانایی اجرای ردیف‌های موسیقی نداشت و سعی کردیم، دست‌کم کلام و گفتار را برای او درنظر بگیریم که این مسئله را رعایت کرده باشیم.
خوشبختانه در بخش مخالف‌خوان و اشقیا هم مشکلی نداشتیم.
استقبال مردم از این پاتوق سنتی کودک چگونه بود؟
استقبال، بی‌نظیر بود. مردم این حرکت را به‌ویژه در مورد تعزیه دوست داشتند.
اجرای مجلس تعزیه توسط کودکان، حتی برای مخاطب بزرگسال تأثیرگذاری بیشتری داشت و در صورت استمرار به‌طور قطع اثرات بیشتری دارد.
همچنین برخی خانواده‌ها نیز به دوستان شبیه‌خوان مراجعه کردند، برای اینکه فرزندشان بتواند تعزیه را آموزش ببیند.
مخاطب کودک نیز با شخصیت‌های نمایش هم‌ذات‌پنداری می‌کرد و در حین آشنایی با این واقعه، با آیین تعزیه نیز آشنا می‌شد؛ البته این حرکت بر کودکان تأثیر خواهد گذاشت و وقتی این‌گونه نمایشی به وسیله خردسالان اجرا می‌شود، در ذهن مخاطب کودک نقش می‌بندد و تا سال‌ها اثر خود را دارد.
شما از اجرای تعزیه در بخش پاتوق سنتی کودک راضی بودید؟
تعزیه در پاتوق کودک، فقط توانست در دو روز اجرا شود؛ البته این میزان کفایت نمی‌کرد و بهتر بود که ما هر روز در کنار بخش‌های دیگر نمایشی، یک اجرای تعزیه هم داشته باشیم؛ اما آماده کردن بچه‌ها برای اجرای مجلس تعزیه سختی‌هایی داشت؛ برای مثال برای نقالی احتیاج است که تنها با یک کودک کار کنید؛ اما برای آماده‌کردن تعزیه دست‌کم باید یک گروه پنج نفره را گردهم آورید، هماهنگ کنید و آنها را با ردیف‌های موسیقایی آشنا کنید.
همچنین حفظ کردن نسخه‌های تعزیه توسط کودکان، آن‌هم با یک ماه فرصت‌داشتن، اجازه نداد، بچه‌ها را برای اجراهای بیشتر آماده کنیم؛ اما در صورت حضور در جشنواره‌های دیگر اگر زمان بیشتری داشته باشیم، تلاش خواهیم کرد، مجالس بیشتری را آماده کنیم.
ویژگی مجلس تعزیه شهادت حر که در این بخش انتخاب شد، چه بود؟
در مجلس شهادت حر به نوعی بیشتر شخصیت‌های واقعه کربلا حضور و مشارکت دارند؛ بنابراین می‌توان بچه‌ها را با واقعه کربلا و بخش‌های مختلف تعزیه از جمله اشقیا، امام‌خوان، مخالف‌خوان و حتی طفل‌خوان آشنا کرد؛ ضمن آنکه می‌توان گفت، این مجلس یکی از تأثیرگذارترین مجالس تعزیه است که در آن، بچه‌ها می‌توانند با تمام شخصیت‌های واقعه کربلا آشنا شوند و از این نظر ترجیح دادیم، این نسخه را انتخاب کنیم که هم جنبه حماسی و هم جنبه تراژیک دارد.
این حرکت به جشنواره محدود شد یا برای استمرار آن برنامه‌ای دارید؟
امیدوارم که این حرکت ادامه داشته باشد. تعزیه به نسبت سایر نمایش‌های آیینی و سنتی ما در وضعیت بهتری قرار دارد؛ اما همه این آیین‌ها میراث در خطر ما هستند و باید بیشتر به آنها توجه شود. سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی دفاتر نمایشی باید به‌گونه‌ای باشد که این فرصت را برای بچه‌ها به وجود آورد که هم خودشان در این نمایش‌ها مشارکت داشته باشند و هم ما به شیوه‌ای جدید این گونه‌های نمایشی را به مخاطب خردسال معرفی کرد؛اگر هم فرصتی را در اختیار ما بگذارند، این روند را ادامه خواهیم داد تا به پرورش نسلی از بچه‌ها در تعزیه و یا دیگر نمایش‌های آیینی و سنتی بپردازیم؛ ضمن آنکه شاید بار دیگر در جشنواره آیین‌های عاشورایی این فرصت در اختیار ما گذاشته شود که با بچه‌ها کار داشته باشیم.
