کد مطلب : ۱۳۵۰۳
به بهانه انتشار مجموعه «پیشخوانی در تعزیه»
ترانه و تصنیف محصول تعزیه است
گفت‌وگو با اردشیر صالح‌پور
هانیه خاکپور:شما در زمینه تعزیه چه فعالیت‌هایی داشته‌اید؟
من در کنار کارهای علمی و پژوهشی، تعلق خاطر فراوانی به آیین‌ها، سنن، آداب و هنرهای ایرانی داشته و این علاقه را در همه سطوح، ابراز کرده‌ام. در واقع به دلیل پژوهش‌های دانشگاهی و مسئولیت‌هایم، سالیان زیادی است که با تعزیه در رابطه بوده، پژوهش کرده و در حد وظیفه خود برای تثبیت تعزیه بسیار کوشیده‌ام. کتابی را هم مشخصاً در این مورد به نام «بنفشه‌های سوگوار» کار کرده‌ام که به تطبیق پنج صورت از پنج نسخه تعزیه امام حسینa -که مبنای تعزیه ایرانی است- پرداخته و «نشر حوا» ناشر آن بوده است.
در پژوهش‌های خود درباره تعزیه به چه نتایجی رسیده‌اید؟
هنر ما منبع و مأخذی به نام تعزیه دارد که موسیقی در آن، نقش بسیار مهمی دارد و زمانی همه هنرمندان و استادان موسیقی جمع می‌شدند و بر کیفیت این کار نظارت می‌کردند. در دوره‌ای تعزیه قدغن شد و رو به افول رفت؛ سپس موسیقی، رادیو، گرامافون و خواننده‌ها روی کار آمدند. هنرمندانی مثل علی‌نقی وزیری یا نی‌داوود و موسی‌خان وزیری که بر تعزیه اشراف داشتند، آواها و نواهای آن را بیرون کشیدند و روی آن اشعار جدید گذاشتند؛ بنابراین تعزیه پشتوانه‌ای برای موسیقی ایران شد؛ ضمن اینکه موسیقی مذهبی با موسیقی سنتی در موارد متعددی اشتراک دارد؛ مثلاً اذان، در دستگاه شور، گوشه بیات زند یا بیات ترک و گوشه روح‌الارواح و قرآن در ماهور خوانده می‌شود. صوت قرّا هم از متعلقات دستگاه ماهور است. همه نوحه‌های عزاداری ایران و هرچه منبری‌ها، مداحان، ذاکران، روضه‌خوانان، مقتل‌خوانان و مناقب‌خوانان اجرا می‌کنند، مبتنی بر دستگاه‌های موسیقی ایرانی است و به همین دلیل شیرین، دلنشین و گوش‌نوازند و ما نمی‌توانیم موسیقی ایرانی را از فرهنگ مذهبی‌مان در همه سطوح، جدا کنیم.
پیشخوانی در تعزیه چه نقشی دارد؟
پیشخوانی بخش کوچک، جذاب و جالبی است که در آغاز تعزیه به طور منفک اجرا می‌شود و به نوعی پرولوگ و مقدمه آوازی است. در این قطعه کوتاه که زمان آن بین ۵ تا ۱۰ دقیقه است، خوانندگان، نوازندگان و هنرمندان به روی صحنه می‌آیند و یک ترانه و تصنیف می‌خوانند که تعزیه‌خوان‌ها به آن پیشخوانی و گاه نوحه می‌گویند؛ اما این نوحه با آن نوحه که زنجیر و سینه می‌زنند، فرق می‌کند.
هیچ تعزیه‌ای نیست که پیشخوانی نداشته باشد. این پیشخوانی، حکم آنونس، مقدمه، مدخل و پیش‌درآمدی را دارد که مخاطب را به مجلس وارد می‌کند؛ البته پیشخوانی با پیش‌واقعه فرق می‌کند. واقعه، مجلسی مثل شهادت امام حسین(ع) است؛ ولی تعدادی مجالس کوچک، قبل از شروع مجلسِ اصلی اجرا می‌شود؛ مانند جوانمرد قصاب یا قیس هندی که به آنها پیش‌واقعه می‌گویند؛ اما پیشخوانی، مقیاسی در حد و اندازه یک ترانه و تصنیف دارد.
پس تفاوت پیشخوانی با ترانه و تصنیف در مضمون آن است؟
من در این پژوهش نشان می‌دهم که مثلاً ترانه «مرغ سحر» از تعزیه گرفته شده و نمونه آن را هم آورده‌ام. ابوالحسن‌خان صبا هم اعتقاد دارد که موسیقی ما را تعزیه نگه داشته و انصافاً هم درست می‌گویند.
من معتقدم که ترانه و تصنیف، محصول دوره قاجار است و البته در فرهنگ ایرانی و سنت موسیقایی ایرانی ریشه دارد؛ اما در دوره قاجار، ترانه‌هایی مثل «از خون جوانان وطن ناله دمیده» یا «مرغ سحر» را علی‌اکبرخان شیدا و عارف قزوینی خوانده‌اند که همه از دل تعزیه بیرون آمده است؛ با این تفاوت که در دوره عارف چون احساسات مشروطه‌خواهی و انقلابی وجود داشته، ترانه‌ها بُعد ملی و میهنی به خود می‌گیرد و ترانه‌های شیدا در بعد عاشقانه باقی می‌ماند.
یعنی هم ترانه‌های عاشقانه و هم حماسی در تعزیه ریشه دارند؟
اصلاً تصنیف و ترانه از تعزیه گرفته شده است. من دست‌کم ۸ یا ۹ نمونه پیدا کرده و در این مجموعه به همراه تصنیفشان آورده و ضبط کرده‌ام؛ مثلاً ترانه «گر بتو افتدم نظر، چهره به چهره، رو به رو/ شرح دهم غم ترا...» که شجریان خوانده یا «یه حمومی سیت بسازم...» که شمس خوانده، بر اساس تعزیه است.
تعزیه، مقوله موسیقایی، نمایشی، ادبی، آیینی و سنتی و فرآیند فرهنگ ملی و مذهبی ایران است. تعزیه، اپرای ایرانی است؛ زیرا با آواز و ساز و موسیقی همراه است و همه مجالس تعزیه که شمارشان هم زیاد و متنوع است، بر اساس ردیف‌ها، نغمه‌ها، گوشه‌ها و دستگاه‌های ایرانی اجرا می‌شوند.
اگر مثلاً حر، «نوا» یا حضرت ابوالفضلa، «چهارگاه» یا امام حسینa، «شور» می‌خوانند؛ هرکدام از اینها، حساب‌شده و دقیق و منضبط و سر جای خودش است و زیبایی تعزیه هم در این است که پاسدار ارزش‌های موسیقایی ما هم هست و اصلاً بخشی از هنر و فرهنگ ایرانی، موسیقی است؛ مانند ادبیات، معماری و نگارگری. به نظر می‌آید، تعزیه برآیندی از همه این هنرهاست.
مجموعه «پیشخوانی در تعزیه» چه ویژگی‌هایی دارد؟
من برای تدوین این مجموعه به شهرهای مختلف سفر کردم. استادان این رشته را پیدا کردم. تعداد زیادی از اینها را به استودیو بردم و آوازهای آنها ضبط شد. تصنیف‌های آنها درآورده شد و به لحاظ ادبی، تحقیقاتی انجام دادم که آنها را در کتابی به همراه لوح فشرده پیش‌خوانی‌ها در ۱۴۰ صفحه به چاپ خواهیم رساند.
این مجموعه، حدود هشتاد پیشخوانی دارد که زمینه‌هایشان فرق می‌کند؛ زمینه تهران، اصفهان، کاشان و قزوین از جمله اینها هستند که بسیار قشنگ و زیبا و شنیداری است؛ زیرا بسیاری از این نوحه‌ها از دست رفته و فراموش شده بود.
آیا هنوز هم در اجرای مجالس تعزیه، پیشخوانی اجرا می‌شود؟
در بسیاری مناطق، دیگر پیشخوانی اجرا نمی‌شود. در بعضی نقاط، تحریف، بعضی نقاط، کم‌رنگ و بعضی دیگر، اشتباه اجرا می‌شود. خوشبختانه در جاهایی که استادان موسیقی حضور دارند، مجالس تعزیه به همراه پیشخوانی اجرا می‌شود.
به هر حال، پیشخوانی جزو ساختار دراماتیک تعزیه است و قطعاً برای ورود به مجلس تعزیه باید خوانده شود؛ همچنان که وقتی موسیقی اجرا می‌شود، ابتدا باید پیش‌درآمد آن را اجرا کرد
من در کنار کارهای علمی و پژوهشی، تعلق خاطر فراوانی به آیین‌ها، سنن، آداب و هنرهای ایرانی داشته و این علاقه را در همه سطوح، ابراز کرده‌ام. در واقع به دلیل پژوهش‌های دانشگاهی و مسئولیت‌هایم، سالیان زیادی است که با تعزیه در رابطه بوده، پژوهش کرده و در حد وظیفه خود برای تثبیت تعزیه بسیار کوشیده‌ام. کتابی را هم مشخصاً در این مورد به نام «بنفشه‌های سوگوار» کار کرده‌ام که به تطبیق پنج صورت از پنج نسخه تعزیه امام حسینa -که مبنای تعزیه ایرانی است- پرداخته و «نشر حوا» ناشر آن بوده است.
در پژوهش‌های خود درباره تعزیه به چه نتایجی رسیده‌اید؟
هنر ما منبع و مأخذی به نام تعزیه دارد که موسیقی در آن، نقش بسیار مهمی دارد و زمانی همه هنرمندان و استادان موسیقی جمع می‌شدند و بر کیفیت این کار نظارت می‌کردند. در دوره‌ای تعزیه قدغن شد و رو به افول رفت؛ سپس موسیقی، رادیو، گرامافون و خواننده‌ها روی کار آمدند. هنرمندانی مثل علی‌نقی وزیری یا نی‌داوود و موسی‌خان وزیری که بر تعزیه اشراف داشتند، آواها و نواهای آن را بیرون کشیدند و روی آن اشعار جدید گذاشتند؛ بنابراین تعزیه پشتوانه‌ای برای موسیقی ایران شد؛ ضمن اینکه موسیقی مذهبی با موسیقی سنتی در موارد متعددی اشتراک دارد؛ مثلاً اذان، در دستگاه شور، گوشه بیات زند یا بیات ترک و گوشه روح‌الارواح و قرآن در ماهور خوانده می‌شود. صوت قرّا هم از متعلقات دستگاه ماهور است. همه نوحه‌های عزاداری ایران و هرچه منبری‌ها، مداحان، ذاکران، روضه‌خوانان، مقتل‌خوانان و مناقب‌خوانان اجرا می‌کنند، مبتنی بر دستگاه‌های موسیقی ایرانی است و به همین دلیل شیرین، دلنشین و گوش‌نوازند و ما نمی‌توانیم موسیقی ایرانی را از فرهنگ مذهبی‌مان در همه سطوح، جدا کنیم.
پیشخوانی در تعزیه چه نقشی دارد؟
پیشخوانی بخش کوچک، جذاب و جالبی است که در آغاز تعزیه به طور منفک اجرا می‌شود و به نوعی پرولوگ و مقدمه آوازی است. در این قطعه کوتاه که زمان آن بین ۵ تا ۱۰ دقیقه است، خوانندگان، نوازندگان و هنرمندان به روی صحنه می‌آیند و یک ترانه و تصنیف می‌خوانند که تعزیه‌خوان‌ها به آن پیشخوانی و گاه نوحه می‌گویند؛ اما این نوحه با آن نوحه که زنجیر و سینه می‌زنند، فرق می‌کند.
هیچ تعزیه‌ای نیست که پیشخوانی نداشته باشد. این پیشخوانی، حکم آنونس، مقدمه، مدخل و پیش‌درآمدی را دارد که مخاطب را به مجلس وارد می‌کند؛ البته پیشخوانی با پیش‌واقعه فرق می‌کند. واقعه، مجلسی مثل شهادت امام حسین(ع) است؛ ولی تعدادی مجالس کوچک، قبل از شروع مجلسِ اصلی اجرا می‌شود؛ مانند جوانمرد قصاب یا قیس هندی که به آنها پیش‌واقعه می‌گویند؛ اما پیشخوانی، مقیاسی در حد و اندازه یک ترانه و تصنیف دارد.
پس تفاوت پیشخوانی با ترانه و تصنیف در مضمون آن است؟
من در این پژوهش نشان می‌دهم که مثلاً ترانه «مرغ سحر» از تعزیه گرفته شده و نمونه آن را هم آورده‌ام. ابوالحسن‌خان صبا هم اعتقاد دارد که موسیقی ما را تعزیه نگه داشته و انصافاً هم درست می‌گویند.
من معتقدم که ترانه و تصنیف، محصول دوره قاجار است و البته در فرهنگ ایرانی و سنت موسیقایی ایرانی ریشه دارد؛ اما در دوره قاجار، ترانه‌هایی مثل «از خون جوانان وطن ناله دمیده» یا «مرغ سحر» را علی‌اکبرخان شیدا و عارف قزوینی خوانده‌اند که همه از دل تعزیه بیرون آمده است؛ با این تفاوت که در دوره عارف چون احساسات مشروطه‌خواهی و انقلابی وجود داشته، ترانه‌ها بُعد ملی و میهنی به خود می‌گیرد و ترانه‌های شیدا در بعد عاشقانه باقی می‌ماند.
یعنی هم ترانه‌های عاشقانه و هم حماسی در تعزیه ریشه دارند؟
اصلاً تصنیف و ترانه از تعزیه گرفته شده است. من دست‌کم ۸ یا ۹ نمونه پیدا کرده و در این مجموعه به همراه تصنیفشان آورده و ضبط کرده‌ام؛ مثلاً ترانه «گر بتو افتدم نظر، چهره به چهره، رو به رو/ شرح دهم غم ترا...» که شجریان خوانده یا «یه حمومی سیت بسازم...» که شمس خوانده، بر اساس تعزیه است.
تعزیه، مقوله موسیقایی، نمایشی، ادبی، آیینی و سنتی و فرآیند فرهنگ ملی و مذهبی ایران است. تعزیه، اپرای ایرانی است؛ زیرا با آواز و ساز و موسیقی همراه است و همه مجالس تعزیه که شمارشان هم زیاد و متنوع است، بر اساس ردیف‌ها، نغمه‌ها، گوشه‌ها و دستگاه‌های ایرانی اجرا می‌شوند.
اگر مثلاً حر، «نوا» یا حضرت ابوالفضلa، «چهارگاه» یا امام حسینa، «شور» می‌خوانند؛ هرکدام از اینها، حساب‌شده و دقیق و منضبط و سر جای خودش است و زیبایی تعزیه هم در این است که پاسدار ارزش‌های موسیقایی ما هم هست و اصلاً بخشی از هنر و فرهنگ ایرانی، موسیقی است؛ مانند ادبیات، معماری و نگارگری. به نظر می‌آید، تعزیه برآیندی از همه این هنرهاست.
مجموعه «پیشخوانی در تعزیه» چه ویژگی‌هایی دارد؟
من برای تدوین این مجموعه به شهرهای مختلف سفر کردم. استادان این رشته را پیدا کردم. تعداد زیادی از اینها را به استودیو بردم و آوازهای آنها ضبط شد. تصنیف‌های آنها درآورده شد و به لحاظ ادبی، تحقیقاتی انجام دادم که آنها را در کتابی به همراه لوح فشرده پیش‌خوانی‌ها در ۱۴۰ صفحه به چاپ خواهیم رساند.
این مجموعه، حدود هشتاد پیشخوانی دارد که زمینه‌هایشان فرق می‌کند؛ زمینه تهران، اصفهان، کاشان و قزوین از جمله اینها هستند که بسیار قشنگ و زیبا و شنیداری است؛ زیرا بسیاری از این نوحه‌ها از دست رفته و فراموش شده بود.
آیا هنوز هم در اجرای مجالس تعزیه، پیشخوانی اجرا می‌شود؟
در بسیاری مناطق، دیگر پیشخوانی اجرا نمی‌شود. در بعضی نقاط، تحریف، بعضی نقاط، کم‌رنگ و بعضی دیگر، اشتباه اجرا می‌شود. خوشبختانه در جاهایی که استادان موسیقی حضور دارند، مجالس تعزیه به همراه پیشخوانی اجرا می‌شود.
به هر حال، پیشخوانی جزو ساختار دراماتیک تعزیه است و قطعاً برای ورود به مجلس تعزیه باید خوانده شود؛ همچنان که وقتی موسیقی اجرا می‌شود، ابتدا باید پیش‌درآمد آن را اجرا کرد
