کد مطلب : ۱۳۷۸۴
یادداشت مهمان
نگاهی به آیین‌های سوگ در شهادت حسین بن علی (ع)
فریده مجیدی خامنه*: تكیه، خانه یا محوطه‌ای است كه برای روزهای عزاداری ماه محرم و صفر آن را سیاه‌پوش می‌كنند؛ به عبارتی دیواره ستون‌های آن را با پارچه‌هایی كه با اشعار سروده‌شده مربوط به وقایع صحرای كربلا در كادرهای تزیینی قلمكار مزین شده، می‌پوشانند. این پارچه‌ها را كتیبه می‌نامند.
پرچم‌ها، علم‌ها و كتل‌ها تا روز عاشورا در تكیه‌ها نگهداری می‌شوند. در گوشه‌ای منبری برای روضه‌خوانی قرار می‌دهند و چادری قسمت‌های مردانه و زنانه را از یكدیگر مجزا می‌سازد. گاهی تكیه‌ها در خانه کسانی بر‌پا می‌شوند كه صاحبان آنها نذر دارند، هر سال خانه خود را برای عزاداری آماده کنند و همه هزینه‌های هیئت را بپردازند.
از روز اول تا روز نهم محرم یعنی تاسوعا، عزاداری در تكیه‌ها و مساجد انجام می‌گیرد و آن هم فقط شب‌ها. برخی هیئت‌های عزاداری شب‌های هشتم و نهم، دسته‌های سینه‌زنی به راه می‌اندازند. از شب هفتم به بعد، زمان ذكر وقایع كربلاست و تا قبل از آن، فقط مراسم روضه‌خوانی اجرا می‌شود. شب هفتم محرم به ذكر واقعه حر، شب هشتم به ذكر فداكاری‌ها و شهادت علی‌اكبر(ع)پسر نوجوان امام حسین(ع)و شب دهم به جانبازی‌ها و شهادت حضرت عباس بن علی(ع)برادر شجاع امام حسین(ع)و علمدار سپاه او می‌گذرد. از صبح روز دهم از اعمال امام
حسین(ع)یاد می‌شود و در نهایت از شهادت او.
آغاز مراسم روز عاشورا از صبحِ بسیار زود است كه عزاداران مركب از سینه‌زنان و زنجیرزنان و دیگران در تكیه‌های مخصوصِ خود جمع می‌شوند، بعد از صرف صبحانه دسته‌هایی را تشكیل می‌دهند و سینه‌زنان همراه با نوحه نوحه‌خوانان به راه می‌افتند. عزاداران به دو دسته تقسیم می‌شوند و قبل از بیرون‌رفتن از تكیه، همه علم‌ها، كتل‌ها، پرچم‌ها، علامت‌ها و كتیبه‌ها را بیرون می‌برند. ترتیب قرارگرفتن این علایم و نشانه‌ها به شرح زیر است؛ اول پرچم سبز كه نشان‌دهنده سیادت بزرگان لشكر حسین(ع)و انتساب آنها به حضرت محمد(ص)است؛ سپس پرچم سرخی كه نشان‌دهنده ظلم و خونریزی لشكر یزید است. پرچم بعدی به رنگ سیاه و نشانه عزاداری و سوگواری برای حضرت حسین(ع)است و در آخر پرچم سفید است كه نشان‌دهنده صلح‌خواهی خاندان حضرت محمد(ص)است.
بعد از پرچم‌ها، نشانه دسته كه به آن «علامت» می‌گویند، قرار می‌گیرد. این نشانه با دست‌های جوانی قوی‌هیكل بلند می‌شود و روی دوش وی قرار می‌گیرد. چند نفر جوان قوی‌هیكل دیگر نیز آماده هستند تا در موقع خود علامت را از وی تحویل بگیرند. پشت سر این علامت، پیرمردها و ریش‌سفیدان محل با سرهای افكنده و دست‌های به سینه قلاب‌شده قرار دارند. حمل علامت از افتخارات هر جوان است. این نشانه به شكل میله‌ای از آهن به صورت افقی است كه سراسر آن را با تیغه شمشیر و پر طاووس و چراغ آراسته‌اند؛ همچنین دو مرغ و مكعب روی آن قرار دارد.
بعضی‌ها به نشانه احترام و نذری كه دارند، هدایایی به شكل پارچه‌های ترمه نذر تهیه می‌كنند و این شال‌ها را به علامت می‌آویزند. گاهی جوانی كه علامت را حمل می‌كند، در جای خود با علامت می‌چرخد كه در این هنگام مردم با صدای بلند صلوات می‌فرستند، برای علامت‌كش اسفند دود می‌کنند و بیشتر وقت‌ها جلوی علامت، گوسفند قربانی می‌كنند. این علامت بسیار سنگین است. برخی نیز برای پاداش، پولی در دهان علامت‌كش قرار می‌دهند.
بعد از حمل علامت، نوبت حمل كتل‌ها می‌رسد. كتل‌ها چوب‌هایی به ارتفاع زیاد هستند كه در فاصله معینی از آنها دو حلقه جای داده شده است. پارچه‌هایی به رنگ‌های سبز، سفید و قرمز، همانند كیسه به روی این حلقه‌ها كشیده می‌شود. بر سر كتل، پنجه‌ای آهنین یا قپه‌ای گنبدمانند می‌گذارند. حمل كتل در دسته‌ها نشانه آن است كه بین ۷۲ تن از یاران امام حسین(ع)چندین نفر ناكام از دنیا رفته‌اند.
از جمله مراسم جالب روزهای محرم مراسم تشرف به سلك سقایی بود. سقاها گروهی بودند كه به پیروی از سرور و سالارشان حضرت ابوالفضل(ع)كه در پایمردی و رشادت سرآمد روزگار بود، برای انجام تكلیف معنوی خود در مراسم روز عاشورا شركت می‌كردند. این گروه به همراه عده دیگری كه سقا نبودند، به بازار شهر می‌آمدند و با بستن لنگی به كمر و به دوش گرفتن مشك سقایی و در دست‌گرفتن جامی فلزی در هیئت‌ها و دسته‌های عزاداری ظاهر می‌شدند.
* مدیرگروه مردم‌شناسی اسطوره و آیین در پژوهشکده مردم‌شناسی ایران
پرچم‌ها، علم‌ها و كتل‌ها تا روز عاشورا در تكیه‌ها نگهداری می‌شوند. در گوشه‌ای منبری برای روضه‌خوانی قرار می‌دهند و چادری قسمت‌های مردانه و زنانه را از یكدیگر مجزا می‌سازد. گاهی تكیه‌ها در خانه کسانی بر‌پا می‌شوند كه صاحبان آنها نذر دارند، هر سال خانه خود را برای عزاداری آماده کنند و همه هزینه‌های هیئت را بپردازند.
از روز اول تا روز نهم محرم یعنی تاسوعا، عزاداری در تكیه‌ها و مساجد انجام می‌گیرد و آن هم فقط شب‌ها. برخی هیئت‌های عزاداری شب‌های هشتم و نهم، دسته‌های سینه‌زنی به راه می‌اندازند. از شب هفتم به بعد، زمان ذكر وقایع كربلاست و تا قبل از آن، فقط مراسم روضه‌خوانی اجرا می‌شود. شب هفتم محرم به ذكر واقعه حر، شب هشتم به ذكر فداكاری‌ها و شهادت علی‌اكبر(ع)پسر نوجوان امام حسین(ع)و شب دهم به جانبازی‌ها و شهادت حضرت عباس بن علی(ع)برادر شجاع امام حسین(ع)و علمدار سپاه او می‌گذرد. از صبح روز دهم از اعمال امام
حسین(ع)یاد می‌شود و در نهایت از شهادت او.
آغاز مراسم روز عاشورا از صبحِ بسیار زود است كه عزاداران مركب از سینه‌زنان و زنجیرزنان و دیگران در تكیه‌های مخصوصِ خود جمع می‌شوند، بعد از صرف صبحانه دسته‌هایی را تشكیل می‌دهند و سینه‌زنان همراه با نوحه نوحه‌خوانان به راه می‌افتند. عزاداران به دو دسته تقسیم می‌شوند و قبل از بیرون‌رفتن از تكیه، همه علم‌ها، كتل‌ها، پرچم‌ها، علامت‌ها و كتیبه‌ها را بیرون می‌برند. ترتیب قرارگرفتن این علایم و نشانه‌ها به شرح زیر است؛ اول پرچم سبز كه نشان‌دهنده سیادت بزرگان لشكر حسین(ع)و انتساب آنها به حضرت محمد(ص)است؛ سپس پرچم سرخی كه نشان‌دهنده ظلم و خونریزی لشكر یزید است. پرچم بعدی به رنگ سیاه و نشانه عزاداری و سوگواری برای حضرت حسین(ع)است و در آخر پرچم سفید است كه نشان‌دهنده صلح‌خواهی خاندان حضرت محمد(ص)است.
بعد از پرچم‌ها، نشانه دسته كه به آن «علامت» می‌گویند، قرار می‌گیرد. این نشانه با دست‌های جوانی قوی‌هیكل بلند می‌شود و روی دوش وی قرار می‌گیرد. چند نفر جوان قوی‌هیكل دیگر نیز آماده هستند تا در موقع خود علامت را از وی تحویل بگیرند. پشت سر این علامت، پیرمردها و ریش‌سفیدان محل با سرهای افكنده و دست‌های به سینه قلاب‌شده قرار دارند. حمل علامت از افتخارات هر جوان است. این نشانه به شكل میله‌ای از آهن به صورت افقی است كه سراسر آن را با تیغه شمشیر و پر طاووس و چراغ آراسته‌اند؛ همچنین دو مرغ و مكعب روی آن قرار دارد.
بعضی‌ها به نشانه احترام و نذری كه دارند، هدایایی به شكل پارچه‌های ترمه نذر تهیه می‌كنند و این شال‌ها را به علامت می‌آویزند. گاهی جوانی كه علامت را حمل می‌كند، در جای خود با علامت می‌چرخد كه در این هنگام مردم با صدای بلند صلوات می‌فرستند، برای علامت‌كش اسفند دود می‌کنند و بیشتر وقت‌ها جلوی علامت، گوسفند قربانی می‌كنند. این علامت بسیار سنگین است. برخی نیز برای پاداش، پولی در دهان علامت‌كش قرار می‌دهند.
بعد از حمل علامت، نوبت حمل كتل‌ها می‌رسد. كتل‌ها چوب‌هایی به ارتفاع زیاد هستند كه در فاصله معینی از آنها دو حلقه جای داده شده است. پارچه‌هایی به رنگ‌های سبز، سفید و قرمز، همانند كیسه به روی این حلقه‌ها كشیده می‌شود. بر سر كتل، پنجه‌ای آهنین یا قپه‌ای گنبدمانند می‌گذارند. حمل كتل در دسته‌ها نشانه آن است كه بین ۷۲ تن از یاران امام حسین(ع)چندین نفر ناكام از دنیا رفته‌اند.
از جمله مراسم جالب روزهای محرم مراسم تشرف به سلك سقایی بود. سقاها گروهی بودند كه به پیروی از سرور و سالارشان حضرت ابوالفضل(ع)كه در پایمردی و رشادت سرآمد روزگار بود، برای انجام تكلیف معنوی خود در مراسم روز عاشورا شركت می‌كردند. این گروه به همراه عده دیگری كه سقا نبودند، به بازار شهر می‌آمدند و با بستن لنگی به كمر و به دوش گرفتن مشك سقایی و در دست‌گرفتن جامی فلزی در هیئت‌ها و دسته‌های عزاداری ظاهر می‌شدند.
* مدیرگروه مردم‌شناسی اسطوره و آیین در پژوهشکده مردم‌شناسی ایران
