کد مطلب : ۱۵۲۶۵
آسیب‌شناسی مجالس مذهبی بانوان/بخش اول
ازدحام در بخش زنانة مساجد
انسیه نوش‌آبادی
مردم‌شناسی: زنان همواره بسیار بیشتر از مردان حضور در مجالس مذهبی را تجربه مي‌کنند. روضه‌‌هاي ماهانه و روضه‌‌هاي پی‌در‌پی زنان در محرم و صفر و ایام فاطمیه، هیئت‌های سیار براي آموزش قرآن، مجالس توسل، دعا و زیارت‌خوانی‌‌هاي فراوانی که به‌حمدالله سراسر این مرزوبوم برای بانوان و به همت خودشان دایر است، همه نشان از تجربه حضور زیاد بانوان در مجالس مذهبی دارند؛ در مقابل به دلایل مختلفی از جمله مسائل کاری، آقایان بسیار کمتر از خانم‌ها در جلسات مذهبی حضور پیدا مي‌کنند.
شرکت آقایان بیشتر منحصر به دهة اول ماه محرم، ایام مخصوص ماه صفر، شب‌های قدر ماه رمضان و مناسبت‌های میلاد و شهادت برخی ائمه (ع) است؛ با وجود اين باید اذعان کرد، آقایان بیشتر و بهتر از بانوان آداب و قوانین هیئت‌ها و مجالس مذهبی را رعایت مي‌کنند؛ به‌ويژه اگر مجلس در مسجد باشد و حضور آقایان و خانم‌ها هم‌زمان باشد، پرحرفی بانوان و رعایت‌نکردن نظافت و دیگر آداب هیئتی از سوی ایشان مشکل‌ساز ميشود؛ به همین دليل تذکرهای نه چندان محترمانه از سمت آقایان، یا پند و نصیحت‌‌هاي واعظ مجلس در دعوت زنان به رعایت بیشتر آداب و قوانین مجلس، امری طبیعی خواهد بود.
احوال‌پرسی و گفت‌وگوهای دوستانه و فامیلی، وسواس‌داشتن در پیداکردن جای مناسب، بی‌توجهی به سر و صدای کودکان، حرف‌زدن و بازی‌کردن با کودکان، رفت‌وآمدهای نه چندان ضروری، رعایت‌نکردن حقوق دیگران که موجب تذکر و ازدحام شود، خوردن خوراکی‌هایی که جزو پذیرایی مجلس نیست، پخش‌کردن خوراکی‌ها یا دیگر چیزهای نذری در حین سخنرانی، خواندن دعا به صورت انفرادي هرچند در حد زمزمه، آوردن کودکان خسته، خواب‌آلوده یا بیمار به مسجد، بلندگریه‌کردن به گونه‌اي که مزاحم عزاداری دیگران باشد، همه از مشکلاتی هستند که متأسفانه بعضی بانوان ناآشنا به حرمت مساجد و مجالس الهی مرتکب آن مي‌شوند.
بانوان ارجمندی که به امید کسب فیض در هیئت‌های مساجد شرکت مي‌کنند، باید بدانند و تأمل داشته باشند که خداوند در قرآن به تکریم مساجد و اماکن مقدس دستور داده است؛ بنابراین لازم است از کوچک‌ترین اقداماتی که موجب ازدحام و خراب‌شدن مجالس الهی و ناراحت‌کردن و آزاردادن دیگران شود، پرهیز کنند. بر همة این عزیزان لازم است که قبل از ورود به مسجد حتماً خود و کودکانشان از سرویس‌های بهداشتی استفاده کنند و با وضو وارد شوند تا با رعایت این امور از میزان رفت‌وآمدها ميان جمعیت کاسته شود، پس از ورود به مجلس نیز در بالاترین قسمت، به صورت صفوف منظم و رو به قبله بنشینند تا مجلس به شکل منظم از قسمت بالا به پایین پر شود. همه بدانند که اگر مجلس تا انتها پر از جمعیت است، ظرفیت آن تکمیل است و دیگر ورود به مجلس دلیلی ندارد.
همچنین لازم به ذکر است که دورهم نشستن با دوستان و اقوام به صورت گروهی و حلقه‌ای، از آن نظر که قطعاً موجب صحبت‌‌هاي اضافی و همهمه ميشود، بسیار ناپسند است و خلاف شأن مجلس، بلکه احتمال گناه‌بودن آن نیز هست. بهترین روش نشستن در صفوف منظم و رو به قبله، شبیه صفوف نماز است که موجب تمرکز و نظم و سکوت بیشتر ميشود و رعایت‌کنندگان را مشمول اجر الهی مي‌کند؛ زیرا هر کاری که خدمت به مجلس و مردم محسوب شود و باعث باشکوه‌ترشدن مجالس ذکر و دعا شود، عمل صالح محسوب و مستوجب پاداش مي‌گردد. این مجالس حرمت زیادی نزد خدای متعال دارند و آبروی آن نزد خداوند زیاد است.
در حديث مىخوانيم كه پيامبر (ص) فرمود: «بادروا الى رياض الجنـ‹؟»؛ «به سوى باغ‌هاى بهشت بشتابيد.»
ياران عرض كردند: «و ما رياض الجنـ‹؟»؛ «باغ‌هاى بهشت چيست؟»
فرمود: «حلق الذكر.»؛ «مجالس ذكر است.» (سفينـ‹ البحار، جلد ۱، ص ۴۸۴)
منظور از مجالس ذکر همان جلساتى است كه در آن علوم اسلامى احيا و بحث‌هاى آموزنده و تربيت‌كننده طرح شود، انسان ها در آن ساخته و گنهكاران پاك شوند و به راه خدا آيند. (تفسير نمونه، ج ۱۷، ص ۲۶۷)
اين نکته نيز حائز اهميت است که در مقابل کارهای خوبی که به توهم بدبودن ترک مي‌کنیم، بعضی کارها که گمان ثواب از آنها داریم، شایسته نيستند و مشتمل بر سوءتفاهم‌ها و کج‌فهمی‌‌هاي دینی هستند؛ مثل جیغ‌کشیدن، به خودزدن و با صدای بلندگریه‌کردن به نحوی که صدای بلندگو شنیده نشود یا برای اطرافیان آزاردهنده باشد؛ بنابراين بعضی بیماران که حضور در این مجالس برایشان صدمات روحی و جسمی در پی دارد، لازم است که بعد از استماع سخنرانی به‌ويژه در مجالس بزرگی که روضه‌خوانی‌‌هاي طولانی دارد، مجلس را ترک کنند یا اینکه بر اعصاب خود مسلط باشند و خود را به ذکر مشغول کنند.
یادمان باشد که کارهای مستحب تا زمانی موجب ثواب و تقرب است که زیانی به رعایت امور واجب نزنند. رعایت حرمت مساجد و مجالس الهی و رعایت حقوق دیگران جزو امور واجب، اما دعاخواندن و گریه‌کردن و حضور در عزاداری‌ها مستحب است.
«وَ قَالَ علی ع إِذَا أَضَرَّتِ النَّوَافِلُ بِالْفَرَائِضِ فَارْفُضُوهَا»؛ «اگر مستحب‌ها به واجب‌ها زيان رساند، مستحب‌ها را واگذاريد.» (نهج البلاغه، ترجمة شهيدى، متن، ۴۱۳)
عوامل جانبی و اشتباهات دیگران
جز اینها دلایل دیگری هم وجود دارد که ناشی از اشتباهات مسئولان و ضعف در مدیریت است که اگر به‌درستی و با نیت خیر بررسی و اصلاح قرار گیرند، قطعاً کمک مؤثری به رفع مشکلات خواهد شد؛ از جمله معمولاً با وجود آنکه جمعیت زنان شرکت‌کننده بیشتر، بلکه بسیار بیشتر از مردان است؛ اما در اکثر مساجد بهترین امکانات و بهترین مکان‌ها با وسعت بیشتر در اختیار آقایان قرار مي‌گیرد.
کمبود جا آن‌هم با حضور کودکان که حوصلة کمی دارند، خود دلیل مهمی برای تولید ازدحام ميشود؛ همچنین قرار دادن وسایل اضافی چون فرش‌های کهنه، کارتون‌ها و جعبه‌ها، نردبان و... در قسمت زنانه که موجب زشت‌شدن و بی‌نظمی آن ميشود نیز مي‌تواند اسباب رعایت‌نکردن نظم و سکوت را فراهم کند. معمولاً در صورت نبودن نظم محیط، جدی‌نگرفتن فضای موجود نیز طبیعی خواهد بود.
نبودن قسمت‌های مناسب برای بانوانی که از حضور در مسجد معذورند نیز مسئلة مهمی است که باید مسئولان ملاحظه به آن ملاحظه کنند. نشستن در کوچه، راه پله‌ها و اطراف مسجد در شأن زنان نیست. آقایان فراموش نکنند که هر کجا میزبانی و مدیریت دست زنان باشد، زنان همواره شأن و حرمت مردان را حفظ مي‌کنند. این دور از انصاف است که زنان وقتی برای مراسم مذهبی به مساجد مي‌آیند این‌همه مورد کم‌لطفی قرار گیرند. این مسائل به اضافة مشکلات دیگری همچون نامناسب‌بودن سرویس‌های بهداشتی و جدا و دوربودن آن از مساجد، کمبود امکانات سرمایشی و گرمایشی و ضعف بعضی سخنرانان و مداحان در ارائة مطالب علمی و منطقی باعث ميشود که همواره کساني که دارای شأن بالاتری از لحاظ فرهنگی و علمی هستند، از مساجد رویگردان باشند؛ بنابراين مساجد در بعضی مناطق به محلی برای ثواب‌بردن انسان‌هاي کم‌سواد تبديل می‌شود.
دیده نشدن سخنران و مداح در قسمت زنانه هم مي‌تواند دلیل مهمی برای تولید زمزمه‌ها و بی‌اعتنایی‌ها باشد؛ یکی از خانم‌هایی که در رشتة کارشناسی معماری اسلامی تحصیل کرده، صحبت‌کردن زنان را حین سخنرانی در حالی که خطیب را نمی‌بینند، امری حسی مي‌داند. او می‌گوید: «باید فضاها طوری ساماندهی شوند که از فضای مسجد قسمت امامان جماعت دیده شوند. اینکه در هنگام سخنرانی با ازدحام قسمت زنانه مواجه‌ایم، امری زنانه و جنسیتی نیست. اگر مردان هم سخنران را نبینند به سراغ کار خود مي‌روند این امری حسی است. لذا در بعضی مساجد که منبر در قسمت زنانه دیده ميشود، ازدحام قسمت زنانه بسیار کمتر است.» (اقتباس از گزارش مندرج در زن روز، ش ۲۱۸۷)
همچنین نباید بی‌انضباطی‌ها و سروصداهای اجتناب‌ناپذیری را که معلول نگهداری کودکان توسط مادران است از نظر دور داشت؛ به هرحال آشناکردن کودکان با مراسم مذهبی شیعی و چشاندن ذره‌ذرة محبت و معرفت اهل بیت (ع) به ایشان، مستلزم همراهی و حضور تدریجی‌شان با بزرگترها در مجالس و محافل مذهبی است. کساني که از کودکی حضور در مراسم مذهبی را تجربه کرده‌اند، علاقة بیشتر و ارتباط عمیق‌تری با مسائل دینی پیدا مي‌کنند؛ بنابراين بر عهدة مسئولان روشنفکر و باسلیقه است که از قبل، تمهیدات و تدبیرات لازم برای نگهداری کودکان را بیندیشند.
از مهم‌ترین مشکلاتی که موجب اذیت کودکان ميشود، امر رفت‌وآمد به سرویس‌های بهداشتی و نامناسب‌بودن این امکانات است. وجود فضاهای باز بین جمعیت به صورت راهرو، مي‌تواند به شکل مؤثری به جلوگیری از سروصداها و بی‌نظمی‌‌هاي احتمالی کمک کند. این امکان به‌راحتی توسط خدمه‌‌هاي افتخاری زن به دست مي‌آید. فقط لازم است قبلاً مسئولان اصلی مشخص و ساماندهی شوند. به صف نشاندن و رفع مشکلات اولیه همچون تهیة وسایل آب‌رسانی هم مي‌تواند در رفع مشکلات کمک‌کننده باشد.
شرکت آقایان بیشتر منحصر به دهة اول ماه محرم، ایام مخصوص ماه صفر، شب‌های قدر ماه رمضان و مناسبت‌های میلاد و شهادت برخی ائمه (ع) است؛ با وجود اين باید اذعان کرد، آقایان بیشتر و بهتر از بانوان آداب و قوانین هیئت‌ها و مجالس مذهبی را رعایت مي‌کنند؛ به‌ويژه اگر مجلس در مسجد باشد و حضور آقایان و خانم‌ها هم‌زمان باشد، پرحرفی بانوان و رعایت‌نکردن نظافت و دیگر آداب هیئتی از سوی ایشان مشکل‌ساز ميشود؛ به همین دليل تذکرهای نه چندان محترمانه از سمت آقایان، یا پند و نصیحت‌‌هاي واعظ مجلس در دعوت زنان به رعایت بیشتر آداب و قوانین مجلس، امری طبیعی خواهد بود.
احوال‌پرسی و گفت‌وگوهای دوستانه و فامیلی، وسواس‌داشتن در پیداکردن جای مناسب، بی‌توجهی به سر و صدای کودکان، حرف‌زدن و بازی‌کردن با کودکان، رفت‌وآمدهای نه چندان ضروری، رعایت‌نکردن حقوق دیگران که موجب تذکر و ازدحام شود، خوردن خوراکی‌هایی که جزو پذیرایی مجلس نیست، پخش‌کردن خوراکی‌ها یا دیگر چیزهای نذری در حین سخنرانی، خواندن دعا به صورت انفرادي هرچند در حد زمزمه، آوردن کودکان خسته، خواب‌آلوده یا بیمار به مسجد، بلندگریه‌کردن به گونه‌اي که مزاحم عزاداری دیگران باشد، همه از مشکلاتی هستند که متأسفانه بعضی بانوان ناآشنا به حرمت مساجد و مجالس الهی مرتکب آن مي‌شوند.
بانوان ارجمندی که به امید کسب فیض در هیئت‌های مساجد شرکت مي‌کنند، باید بدانند و تأمل داشته باشند که خداوند در قرآن به تکریم مساجد و اماکن مقدس دستور داده است؛ بنابراین لازم است از کوچک‌ترین اقداماتی که موجب ازدحام و خراب‌شدن مجالس الهی و ناراحت‌کردن و آزاردادن دیگران شود، پرهیز کنند. بر همة این عزیزان لازم است که قبل از ورود به مسجد حتماً خود و کودکانشان از سرویس‌های بهداشتی استفاده کنند و با وضو وارد شوند تا با رعایت این امور از میزان رفت‌وآمدها ميان جمعیت کاسته شود، پس از ورود به مجلس نیز در بالاترین قسمت، به صورت صفوف منظم و رو به قبله بنشینند تا مجلس به شکل منظم از قسمت بالا به پایین پر شود. همه بدانند که اگر مجلس تا انتها پر از جمعیت است، ظرفیت آن تکمیل است و دیگر ورود به مجلس دلیلی ندارد.
همچنین لازم به ذکر است که دورهم نشستن با دوستان و اقوام به صورت گروهی و حلقه‌ای، از آن نظر که قطعاً موجب صحبت‌‌هاي اضافی و همهمه ميشود، بسیار ناپسند است و خلاف شأن مجلس، بلکه احتمال گناه‌بودن آن نیز هست. بهترین روش نشستن در صفوف منظم و رو به قبله، شبیه صفوف نماز است که موجب تمرکز و نظم و سکوت بیشتر ميشود و رعایت‌کنندگان را مشمول اجر الهی مي‌کند؛ زیرا هر کاری که خدمت به مجلس و مردم محسوب شود و باعث باشکوه‌ترشدن مجالس ذکر و دعا شود، عمل صالح محسوب و مستوجب پاداش مي‌گردد. این مجالس حرمت زیادی نزد خدای متعال دارند و آبروی آن نزد خداوند زیاد است.
در حديث مىخوانيم كه پيامبر (ص) فرمود: «بادروا الى رياض الجنـ‹؟»؛ «به سوى باغ‌هاى بهشت بشتابيد.»
ياران عرض كردند: «و ما رياض الجنـ‹؟»؛ «باغ‌هاى بهشت چيست؟»
فرمود: «حلق الذكر.»؛ «مجالس ذكر است.» (سفينـ‹ البحار، جلد ۱، ص ۴۸۴)
منظور از مجالس ذکر همان جلساتى است كه در آن علوم اسلامى احيا و بحث‌هاى آموزنده و تربيت‌كننده طرح شود، انسان ها در آن ساخته و گنهكاران پاك شوند و به راه خدا آيند. (تفسير نمونه، ج ۱۷، ص ۲۶۷)
اين نکته نيز حائز اهميت است که در مقابل کارهای خوبی که به توهم بدبودن ترک مي‌کنیم، بعضی کارها که گمان ثواب از آنها داریم، شایسته نيستند و مشتمل بر سوءتفاهم‌ها و کج‌فهمی‌‌هاي دینی هستند؛ مثل جیغ‌کشیدن، به خودزدن و با صدای بلندگریه‌کردن به نحوی که صدای بلندگو شنیده نشود یا برای اطرافیان آزاردهنده باشد؛ بنابراين بعضی بیماران که حضور در این مجالس برایشان صدمات روحی و جسمی در پی دارد، لازم است که بعد از استماع سخنرانی به‌ويژه در مجالس بزرگی که روضه‌خوانی‌‌هاي طولانی دارد، مجلس را ترک کنند یا اینکه بر اعصاب خود مسلط باشند و خود را به ذکر مشغول کنند.
یادمان باشد که کارهای مستحب تا زمانی موجب ثواب و تقرب است که زیانی به رعایت امور واجب نزنند. رعایت حرمت مساجد و مجالس الهی و رعایت حقوق دیگران جزو امور واجب، اما دعاخواندن و گریه‌کردن و حضور در عزاداری‌ها مستحب است.
«وَ قَالَ علی ع إِذَا أَضَرَّتِ النَّوَافِلُ بِالْفَرَائِضِ فَارْفُضُوهَا»؛ «اگر مستحب‌ها به واجب‌ها زيان رساند، مستحب‌ها را واگذاريد.» (نهج البلاغه، ترجمة شهيدى، متن، ۴۱۳)
عوامل جانبی و اشتباهات دیگران
جز اینها دلایل دیگری هم وجود دارد که ناشی از اشتباهات مسئولان و ضعف در مدیریت است که اگر به‌درستی و با نیت خیر بررسی و اصلاح قرار گیرند، قطعاً کمک مؤثری به رفع مشکلات خواهد شد؛ از جمله معمولاً با وجود آنکه جمعیت زنان شرکت‌کننده بیشتر، بلکه بسیار بیشتر از مردان است؛ اما در اکثر مساجد بهترین امکانات و بهترین مکان‌ها با وسعت بیشتر در اختیار آقایان قرار مي‌گیرد.
کمبود جا آن‌هم با حضور کودکان که حوصلة کمی دارند، خود دلیل مهمی برای تولید ازدحام ميشود؛ همچنین قرار دادن وسایل اضافی چون فرش‌های کهنه، کارتون‌ها و جعبه‌ها، نردبان و... در قسمت زنانه که موجب زشت‌شدن و بی‌نظمی آن ميشود نیز مي‌تواند اسباب رعایت‌نکردن نظم و سکوت را فراهم کند. معمولاً در صورت نبودن نظم محیط، جدی‌نگرفتن فضای موجود نیز طبیعی خواهد بود.
نبودن قسمت‌های مناسب برای بانوانی که از حضور در مسجد معذورند نیز مسئلة مهمی است که باید مسئولان ملاحظه به آن ملاحظه کنند. نشستن در کوچه، راه پله‌ها و اطراف مسجد در شأن زنان نیست. آقایان فراموش نکنند که هر کجا میزبانی و مدیریت دست زنان باشد، زنان همواره شأن و حرمت مردان را حفظ مي‌کنند. این دور از انصاف است که زنان وقتی برای مراسم مذهبی به مساجد مي‌آیند این‌همه مورد کم‌لطفی قرار گیرند. این مسائل به اضافة مشکلات دیگری همچون نامناسب‌بودن سرویس‌های بهداشتی و جدا و دوربودن آن از مساجد، کمبود امکانات سرمایشی و گرمایشی و ضعف بعضی سخنرانان و مداحان در ارائة مطالب علمی و منطقی باعث ميشود که همواره کساني که دارای شأن بالاتری از لحاظ فرهنگی و علمی هستند، از مساجد رویگردان باشند؛ بنابراين مساجد در بعضی مناطق به محلی برای ثواب‌بردن انسان‌هاي کم‌سواد تبديل می‌شود.
دیده نشدن سخنران و مداح در قسمت زنانه هم مي‌تواند دلیل مهمی برای تولید زمزمه‌ها و بی‌اعتنایی‌ها باشد؛ یکی از خانم‌هایی که در رشتة کارشناسی معماری اسلامی تحصیل کرده، صحبت‌کردن زنان را حین سخنرانی در حالی که خطیب را نمی‌بینند، امری حسی مي‌داند. او می‌گوید: «باید فضاها طوری ساماندهی شوند که از فضای مسجد قسمت امامان جماعت دیده شوند. اینکه در هنگام سخنرانی با ازدحام قسمت زنانه مواجه‌ایم، امری زنانه و جنسیتی نیست. اگر مردان هم سخنران را نبینند به سراغ کار خود مي‌روند این امری حسی است. لذا در بعضی مساجد که منبر در قسمت زنانه دیده ميشود، ازدحام قسمت زنانه بسیار کمتر است.» (اقتباس از گزارش مندرج در زن روز، ش ۲۱۸۷)
همچنین نباید بی‌انضباطی‌ها و سروصداهای اجتناب‌ناپذیری را که معلول نگهداری کودکان توسط مادران است از نظر دور داشت؛ به هرحال آشناکردن کودکان با مراسم مذهبی شیعی و چشاندن ذره‌ذرة محبت و معرفت اهل بیت (ع) به ایشان، مستلزم همراهی و حضور تدریجی‌شان با بزرگترها در مجالس و محافل مذهبی است. کساني که از کودکی حضور در مراسم مذهبی را تجربه کرده‌اند، علاقة بیشتر و ارتباط عمیق‌تری با مسائل دینی پیدا مي‌کنند؛ بنابراين بر عهدة مسئولان روشنفکر و باسلیقه است که از قبل، تمهیدات و تدبیرات لازم برای نگهداری کودکان را بیندیشند.
از مهم‌ترین مشکلاتی که موجب اذیت کودکان ميشود، امر رفت‌وآمد به سرویس‌های بهداشتی و نامناسب‌بودن این امکانات است. وجود فضاهای باز بین جمعیت به صورت راهرو، مي‌تواند به شکل مؤثری به جلوگیری از سروصداها و بی‌نظمی‌‌هاي احتمالی کمک کند. این امکان به‌راحتی توسط خدمه‌‌هاي افتخاری زن به دست مي‌آید. فقط لازم است قبلاً مسئولان اصلی مشخص و ساماندهی شوند. به صف نشاندن و رفع مشکلات اولیه همچون تهیة وسایل آب‌رسانی هم مي‌تواند در رفع مشکلات کمک‌کننده باشد.
