کد مطلب : ۸۳۷۴
فن رثا (مداحي و مرثيه‌خواني)
مرتضي وافي
شماره اول ماهنامه خيمه - محرم 1424 - اسفند 1381
«رثاء» در لغت به معناي گريه كردن براي شخص، ذكر مصيبت او، خوبي‌ها و محاسنش است كه گاه به صورت شعر منظوم خوانده مي‌شود.[1]
ذكر فضايل و مناقب گل‌هاي سرسبد عالم خلقت، اهل‌بيت عصمت و طهارت و اصحاب باوفايشان، و سوگواري براي آنها، سنتي است كه پيشينه‌ي تاريخي‌اش به عصر رسول خدا(ص) مي‌رسد و از باب «لقد كان لكم في رسول‌الله اسو‌ه حسنه»[2] شايسته است تا از آن بزرگوار تبيعت نموده، كارها و گفتار آن «عقل كل» را سرمشق زندگي خود قرار دهيم.
در منابع عامه و خاصه آمده است: جريان شهادت امام حسين(ع) در حدود بيست مورد به پيامبر گفته شد، كه رسول خدا(ص) پس از شنيدن آن سوگواري كردند.[3]
ابن ابي‌يعفور از امام صادق(ع) روايت كرده است كه، روزي رسول خدا(ص) در منزل حضرت فاطمه(س) بودند و حسين(ع)، كه طفلي خردسال بود، در دامن ايشان قرار داشت؛ ناگهان حضرت گريه كردند؛ به سجده رفتند، سپس برخاستند و فرمودند:
«اي فاطمه، اي دختر محمد! اكنون خداوند، مرا خطاب كرد كه آيا حسين را دوست داري؛ گفتم: آري نور ديده و گل خوش‌بو و ميوه دل من است. فرمود:
اي محمد(ص)، بركت حاصل مي‌شود از مولودي كه بر او بركات و رحمت و رضوان من است و لعنت و غضب و عذاب و ذلّت و عقوبت من، بر كسي كه او را كشته است و با او دشمني برمي‌خيزد. حسين سيد شهيدان است از اولين و آخرين در دنيا و آخرت.»[4]
از امام باقر نقل شده است كه، هر وقت حسين(ع) نزد پيامبر مي‌آمد، آن حضرت، او را به خود مي‌چسباندند و به امير مومنان عليه‌السلام مي‌فرمودند: «او را نگهدار» علي(ع)، حسينش را نگه مي‌داشت و پيامبر او را مي‌بوسيد و مي‌گريست. حسين(ع) عرض مي‌كرد: «اي پدر! چرا گريه مي‌كني؟» رسول خدا فرمود: «فرزندم جاي شمشيرها را مي‌بوسم و مي‌گريم».
عرض كرد: «آيا من كشته خواهم شد؟» رسول خدا(ص) فرمود: آري، به خدا قسم، تو و پدر و برادرت كشته خواهيد شد.»
گفت: «آيا قبرهاي ما از هم دور خواهد بود؟» رسول خدا(ص) فرمود: «بله پسرم». عرض كرد: «از امت شما چه كساني به زيارت ما مي‌آيند؟» رسول خدا(ص) فرمود: «من و پدرت و برادرت و تو را زيارت نخواهند كرد مگر راست‌گويان از امت من.»[5]
آنچه از روايات چنين برمي‌آيد؛ آگاهي پيامبران الهي از جريان شهادت سيد‌الشهدا و سوگواري آنهاست. در روايتي آمده است كه، نخستين كسي كه قاتل حسين بن علي(ع) را لعنت كرد، ابراهيم خليل‌الرحمان بوده است.[6] پس از پيامبر نيز، امير مومنان(ع) و فاطمه زهرا(ع) و امام حسن(ع) و اهل‌بيت عصمت و طهارت، براي حسين(ع) و مصايبش اشك ريختند و عزاداري كردند.[7] احاديثي كه بر گريه‌ي آسمان و زمين و تمام مخلوقات در شهادت امام حسين(ع) دلالت دارد بسيارند.[8] كه در اين مختصر گنجايش نقل آن نيست.
تاريخچه‌ي مرثيه‌سرايي در اسلام
مرثيه، گاهي به صورت منظوم مي‌آيد. سرودن مرثيه در بين اصحاب رسول خدا(ص) و بسياري از تابعين، موضوعي رايج و پذيرفته شده بود.
افرادي چون جعفر بن ابي‌طالب، عبدالله بن عبدالحمران، سعد بن معاذ و حمزه سيد الشهدا، سروده‌هايي به عنوان «رثا» در برخي از مصايب داشته‌اند.[9]
با توجه به اين نكات و با در نظر گرفتن مراثي سروده شده براي سيد‌الشهدا توسط علماي بزرگ عامه و خاصه، هيچ شك و شبهه‌اي در مشروعيت مرثيه‌سرايي باقي نمي‌ماند.
نخسين رثا
اولين مرثيه، در واقعه‌ي طف توسط اهل‌بيت امام(ع) سروده شده و پس از آن «عقبه بن عمرو» كه مشهور است در كنار قبر پاك امام حسين(ع) ابياتي را خوانده است:[10]
مررت علي قبر الحسين بكربلاء
ففاضت عليه من دموعي غزيرها
البته عده‌اي نيز اولين مرثيه‌سرا را «سليمان بن قته» دانسته‌اند.[11]
ادامه دارد...
پی نوشت‌ها:
[1] . المنجد في اللغه، در لغت «رثا».
[2] . احزاب (33)، 210.
[3] . مرحوم آيت‌الله فيروزآبادي، فضائل الخمسه من الصحاح السته، ج 3، ص 272.
[4] . كامل الزيارات، انتشارات پيام حق، ص 205.
[5] . همان، ص 216، حديث چهارم؛ نفس المهموم، ص 496.
[6] . همان، ص 206، حديث دوم؛ خصائص الحسينيه، ص 249.
[7] . كامل الزيارات، باب 23؛ بحارالانوار، ج 45، ص 242.
[8] . همان، باب 26؛ مناقب، ج 4، ص 123.
[9] . عقد الفريد، ج 3، ص 168؛ اسد الغابه، ج 2، ص 299.
[10] . امالي مفيد، ص 191، ادب الطف، ج 1، ص 52.
[11] . مروج الذهب، ج 3، ص 64، مناقب، ج 4، ص 117:
مررت علي ابيات ال محمد
فلم ارها امثالها يوم حلت
الم تر ان الشمس اصخت مربضه
لقتل الحسين والبلاد اقشعرت
و كانوا رجاُء ثم اضموا رزيه
لقد عظمت تلك الرزايا و جلت
«رثاء» در لغت به معناي گريه كردن براي شخص، ذكر مصيبت او، خوبي‌ها و محاسنش است كه گاه به صورت شعر منظوم خوانده مي‌شود.[1]
ذكر فضايل و مناقب گل‌هاي سرسبد عالم خلقت، اهل‌بيت عصمت و طهارت و اصحاب باوفايشان، و سوگواري براي آنها، سنتي است كه پيشينه‌ي تاريخي‌اش به عصر رسول خدا(ص) مي‌رسد و از باب «لقد كان لكم في رسول‌الله اسو‌ه حسنه»[2] شايسته است تا از آن بزرگوار تبيعت نموده، كارها و گفتار آن «عقل كل» را سرمشق زندگي خود قرار دهيم.
در منابع عامه و خاصه آمده است: جريان شهادت امام حسين(ع) در حدود بيست مورد به پيامبر گفته شد، كه رسول خدا(ص) پس از شنيدن آن سوگواري كردند.[3]
ابن ابي‌يعفور از امام صادق(ع) روايت كرده است كه، روزي رسول خدا(ص) در منزل حضرت فاطمه(س) بودند و حسين(ع)، كه طفلي خردسال بود، در دامن ايشان قرار داشت؛ ناگهان حضرت گريه كردند؛ به سجده رفتند، سپس برخاستند و فرمودند:
«اي فاطمه، اي دختر محمد! اكنون خداوند، مرا خطاب كرد كه آيا حسين را دوست داري؛ گفتم: آري نور ديده و گل خوش‌بو و ميوه دل من است. فرمود:
اي محمد(ص)، بركت حاصل مي‌شود از مولودي كه بر او بركات و رحمت و رضوان من است و لعنت و غضب و عذاب و ذلّت و عقوبت من، بر كسي كه او را كشته است و با او دشمني برمي‌خيزد. حسين سيد شهيدان است از اولين و آخرين در دنيا و آخرت.»[4]
از امام باقر نقل شده است كه، هر وقت حسين(ع) نزد پيامبر مي‌آمد، آن حضرت، او را به خود مي‌چسباندند و به امير مومنان عليه‌السلام مي‌فرمودند: «او را نگهدار» علي(ع)، حسينش را نگه مي‌داشت و پيامبر او را مي‌بوسيد و مي‌گريست. حسين(ع) عرض مي‌كرد: «اي پدر! چرا گريه مي‌كني؟» رسول خدا فرمود: «فرزندم جاي شمشيرها را مي‌بوسم و مي‌گريم».
عرض كرد: «آيا من كشته خواهم شد؟» رسول خدا(ص) فرمود: آري، به خدا قسم، تو و پدر و برادرت كشته خواهيد شد.»
گفت: «آيا قبرهاي ما از هم دور خواهد بود؟» رسول خدا(ص) فرمود: «بله پسرم». عرض كرد: «از امت شما چه كساني به زيارت ما مي‌آيند؟» رسول خدا(ص) فرمود: «من و پدرت و برادرت و تو را زيارت نخواهند كرد مگر راست‌گويان از امت من.»[5]
آنچه از روايات چنين برمي‌آيد؛ آگاهي پيامبران الهي از جريان شهادت سيد‌الشهدا و سوگواري آنهاست. در روايتي آمده است كه، نخستين كسي كه قاتل حسين بن علي(ع) را لعنت كرد، ابراهيم خليل‌الرحمان بوده است.[6] پس از پيامبر نيز، امير مومنان(ع) و فاطمه زهرا(ع) و امام حسن(ع) و اهل‌بيت عصمت و طهارت، براي حسين(ع) و مصايبش اشك ريختند و عزاداري كردند.[7] احاديثي كه بر گريه‌ي آسمان و زمين و تمام مخلوقات در شهادت امام حسين(ع) دلالت دارد بسيارند.[8] كه در اين مختصر گنجايش نقل آن نيست.
تاريخچه‌ي مرثيه‌سرايي در اسلام
مرثيه، گاهي به صورت منظوم مي‌آيد. سرودن مرثيه در بين اصحاب رسول خدا(ص) و بسياري از تابعين، موضوعي رايج و پذيرفته شده بود.
افرادي چون جعفر بن ابي‌طالب، عبدالله بن عبدالحمران، سعد بن معاذ و حمزه سيد الشهدا، سروده‌هايي به عنوان «رثا» در برخي از مصايب داشته‌اند.[9]
با توجه به اين نكات و با در نظر گرفتن مراثي سروده شده براي سيد‌الشهدا توسط علماي بزرگ عامه و خاصه، هيچ شك و شبهه‌اي در مشروعيت مرثيه‌سرايي باقي نمي‌ماند.
نخسين رثا
اولين مرثيه، در واقعه‌ي طف توسط اهل‌بيت امام(ع) سروده شده و پس از آن «عقبه بن عمرو» كه مشهور است در كنار قبر پاك امام حسين(ع) ابياتي را خوانده است:[10]
مررت علي قبر الحسين بكربلاء
ففاضت عليه من دموعي غزيرها
البته عده‌اي نيز اولين مرثيه‌سرا را «سليمان بن قته» دانسته‌اند.[11]
ادامه دارد...
پی نوشت‌ها:
[1] . المنجد في اللغه، در لغت «رثا».
[2] . احزاب (33)، 210.
[3] . مرحوم آيت‌الله فيروزآبادي، فضائل الخمسه من الصحاح السته، ج 3، ص 272.
[4] . كامل الزيارات، انتشارات پيام حق، ص 205.
[5] . همان، ص 216، حديث چهارم؛ نفس المهموم، ص 496.
[6] . همان، ص 206، حديث دوم؛ خصائص الحسينيه، ص 249.
[7] . كامل الزيارات، باب 23؛ بحارالانوار، ج 45، ص 242.
[8] . همان، باب 26؛ مناقب، ج 4، ص 123.
[9] . عقد الفريد، ج 3، ص 168؛ اسد الغابه، ج 2، ص 299.
[10] . امالي مفيد، ص 191، ادب الطف، ج 1، ص 52.
[11] . مروج الذهب، ج 3، ص 64، مناقب، ج 4، ص 117:
مررت علي ابيات ال محمد
فلم ارها امثالها يوم حلت
الم تر ان الشمس اصخت مربضه
لقتل الحسين والبلاد اقشعرت
و كانوا رجاُء ثم اضموا رزيه
لقد عظمت تلك الرزايا و جلت
