پشت دیوار بقیع
شماره بیست و هفتم و بیست و هشتم ماهنامه خیمه - ذی الحجه ۱۴۲۸ - آذر و دی ۱۳۸۵
بقیع در گذر زمان
پیشینهی تاریخی بقیع یا بقیعالفرقد یا جنتالبقیع به دوران قبل از اسلام می‌رسد ولی در کتب تاریخی به روشنی قدمت تاریخی آن مشخص نشده است. بعد از هجرت مسلمانان به مدینه، بقیع تنها قبرستان مسلمانان گردید. مردم مدینه قبل از آمدن مسلمانان به آنجا اجساد مردگان خود را در دو گورستان «بنیحرام» و «بنیسالم» و گاهی نیز در منازل و خانههایشان دفن می‌کردند۱ و در واقع بقیع اولین مدفن و مزاری است که به دستور پیامبر اسلام توسط مسلمین صدر اسلام به وجود آمده است.
حادثهی تخریب بقیع
حرم ائمهی بقیع به سال ۴۹۵ هـ .ق یعنی اواخر قرن پنجم دارای گنبد و بارگاه شده است. جهانگرد معروف ابنجبیر که در قرن هفتم به حجاز سفر کرده، در دیداری که از بقیع داشته است آن را اینگونه توصیف می‌کند که: و آن قبه‌ای مرتفع و سر به فلک کشیده است که در نزدیکی در بقیع واقع شده.۲
در قرن هشتم قمری، بعد از گذشت ۱۵۰ سال از سفر ابنجبیر، ابنبطوله سفری به مدینه نموده و مشاهدات خود را اینگونه بیان می‌کند: حرم ائمهی بقیع، قبه‌ای است سر به فلک کشیده و از نظر استحکام، بدیع و اعجابانگیز است.۳
در قرن معاصر، صاحب کتاب مراهالحرمین جناب ابراهیم رفقت پاشا، ۱۹ سال قبل از تخریب حرم ائمهی بقیع سفر حج نموده و توصیفاتی دارد: «عباس و حسن ابن علی و ائمهی سهگانه در زیر یک قبه قرار گرفته‌اند که بزرگتر از همهی قبه‌های موجود در بقیع است.۴
در طول تاریخ سه بار بقیع تعمیر شده است. بار اول در سال ۵۱۹ هـ .ق توسط المستضر بالله و برای بار سوم در اواخر قرن سیزدهم توسط سلطان محمود غزنوی. کتیبه‌هایی که جهانگردان در سفرهایشان از بقیع خوانده‌اند، گویای این مطلب است.
ویژگی‌های بقیع
قبرستان بقیع دارای دو درب ورودی بوده که یک درب همیشه بسته، و درب دیگر، از صبح تا غروب هر روز بر روی زائران باز بوده است. حرم بقیع حالت هشت ضلعی داشته است. میرزا محمدحسین فراهانی در سفرنامه‌اش اینگونه آورده است که: اول چهار نفر از ائمهی اثنیعشر صلواتالله علیهم است که در بقعهی بزرگی که به صورت هشتضلعی ساخته شده و اندرون و گنبد آن سفیدکاری است.۵
ویژگی بعدی، داشتن محراب است و این که حرم، خادمانی نیز داشته است. حرم ائمهی بقیع مانند سایر حرم‌ها دارای ضریح، روپوش، چلچراغ، شمعدان و فرش بوده است. ابنجبیر می‌نویسد: قبرشان بزرگ و از سطح زمین بلندتر و دارای ضریحی از چوب می‌باشد که بدیعترین و زیباترین نمونه است از نظر فن و هنر. و نقوشی برجسته از جنس مس بر روی آن ترسیم شده و میخ‌کوبی‌هایی به جالب‌ترین شکل در آن تعبیه شده که نمای آن را زیباتر و جالب‌تر نموده است.۶
محمد لبیب مصری که در سال ۱۳۲۷ هـ .ق به مدینه سفر کرده، می‌نویسد.
در آنجا گنبدی معروف به «قبهالبین» قرار دارد که حجره‌ای در آن وجود دارد و در میان آن گودالی است که ادعا می‌کنند، جایگاه افتادن دندان پیامبر است. و ضریح امام حسن در داخل قبه‌ای است و از فلز ساخته شده است و خطوط فارسی بر آن نقش بسته است. به گمانم از آثار شیعیان عجم باشد.
تخریب قبور ائمهی بقیع
نخستین تخریب (ویرانی)
نیروهای وهابی به سرکردگی عبدالعزیز بن سعود در سال ۱۲۲۱ هـ .ق بعد از محاصرهی طولانی مدینه، ساکنان شهر را در تنگنا قرار دادند و مردم بی‌گناه بی‌شماری را قتل عام کردند. سپس خادمان آستان پیامبر را یکجا جمع کردند و برای آن که محل جمعآوری و نگهداری هدایا را نشان دهند، آنان را مورد ضرب و شتم قرار دادند. بعد از غارت کردن حرم نبوی، هنگام بازگشت به نجد که محل استقرار وهابیون بود، از بقیع گذشتند و عبدالعزیز دستور تخریب تمامی بارگاه‌ها را صادر کرد. در این زمان، خلافت عثمانی به والی خود محمدعلی پادشاه دستور داد که حجاز را از سلطهی وهابی‌ها رهایی دهد و کنترل حجاز را به دست گیرد. پس از جنگی خونین به سال ۱۲۲۷ ق وهابی‌ها شکست سختی خوردند و مردم به بازسازی اماکن متبرکه همت گماشتند.
ویرانی دوم
هشتم شوال سال ۱۳۳۴ ق پس از سلطهی دوبارهی ابنسعود، و تسلط بر شهر مدینه در ماه رمضان همان سال شیخ عبدالله، قاضیالقضات خود را از مکه به مدینه اعزام داشتند تا موضوع تخریب مقابر موجود در مدینه را با علما و سران این شهر مطرح و موافقت آنها را ولو به صورت ظاهری جلب کند و بدین منظور جلسه‌ای تشکیل گردید. شیخ عبدالله از حاضرین پرسید: «دربارهی تخریب این گنبد و بارگاه‌ها چه می‌گویید»؟ بسیاری از آنها از ترس جانشان جواب ندادند، بعضی دیگر هم اظهار موافقت کردند.۷
وهابی‌ها نیز مردم را با زور اسلحه جمع کرده و به سوی بقیع حرکت دادند و آنچه گنبد و ضریح در شهر مدینه و بیرون از شهر بود، ویران کردند. از جملهی آنها گنبد و بارگاه ائمهی بقیع علیهمالسلام. گنبدهای متعلق به عبدالله و آمنه، والدین رسولالله و حرم دختران و همسران پیامبر و حرم جناب ابراهیم فرزند رسولالله و گنبد مالک ابن انس و عثمان نیز تخریب گردید. وهابیون از ترس عواقب کار خود، از تخریب حرم نبوی خودداری کردند.
عکسالعمل نسبت به تخریب بقیع
با انتشار خبر تخریب بقیع، بخصوص بارگاه امامان مدفون در آن قبرستان، احساسات عمومی در ایران سخت جریحه‌دار شد که منجر به واکنش‌های شدیدی از طرف مقامات عالیرتبهی مملکتی از جمله رئیسالوزرای وقت شد. به همین مناسبت مرحوم مدرس در همان روز هشتم شهریور ۱۳۰۴ ش مطابق با دهم صفر ۱۳۴۴ ق در مجلس شورای اسلامی نطقی ایراد کرد و بعد از آن، تشکیل کمیسیون ویژه برای پیگیری موضوع را به شکل جدی دنبال کرد. مراجع، علما و حوزه‌های علمیه پیوسته با ارسال نامه و مخابرهی تلگراف خواستار
برخورد قاطع با عوامل تخریب قبور اماکن متبرکه شدند.۸
آن زمان تاکنون اقدامات فراوانی در جهت برداشتن محدودیت‌ها در مورد قبور ائمهی طاهرین صورت گرفته که همگی بدون نتیجه باقی مانده است.
پینوشت
۱. تاریخ حرم ائمه بقیع / ص۶۱.
۲. رحله ابن جبیر / ص۱۵۳.
۳. رحله ابن بطوله / ص۸۹.
۴. مراه الحرمین / ص۴۲۷.
۵. سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانی / ص۲۳۸.
۶. رحله ابن جبیر / ص۱۷۳.
۷. تاریخ حرم ائمه بقیع / ص۵۱.
۸. همان، ص ۵۴ ـ ۵۲.
