کد مطلب : ۹۶۷۱
رمضان در فرهنگ مردم ایران
سید احمد وکیلیان
شماره 21 ـ رمضان 1426 ـ مهر 1384
بيا که ترک فلک خوان روزه غارت کرد
هلال عيد به دور قدح اشارت کرد
به روي پاک نظر کن ز ديده منت دار
که کارديده، نظر از سر بصارت کرد
ثواب روزه و حج قبول، آن کس کرد
که خاک ميکده ی عشق را زيارت کرد
(حافظ)
ماه مبارک رمضان تنها يک ماه عبادي نيست، يک فرهنگ است. رمضان ماه قرب به پروردگار، ماه نزول قرآن، ماه رحمت و ماه بريدن از تعلقات دست و پاگير است. ماه رمضان، ماه ضيافت پروردگار و ماه جشن و سرور است. زادروز دومين اختر امامت، نواده ی پيامبر(ص)، امام حسن مجتبي(ع) است و بزرگ عيد مسلمانان؛ عيد فطر.
ماه رمضان، ماه تعاون، همياري، صله ی رحم، دستگيري از بينوايان، زدودن کينه ها، دوري از کبر و خودخواهي و ماه عمل به صفات حسنه و بريدن از ناپسندي هاست. ماه رمضان، گريان و داغدار از بزرگترين مصيبتي است که عالم انساني به خود ديده است، ماه شهادت و عزاي مولاي متقيان، علي(ع) است.
اين همه ويژگي که ماه رمضان در خود جاي داده، سبب شده است که اين ماه مبارک در فرهنگ ديني و ادب رسمي و فرهنگ شفاهي مسلمانان به ويژه ايرانيان جايگاه ممتازي داشته باشد. تنها توجه به غزليات حافظ و تعبيرات نغز و دلکشي که از ماه رمضان دارد کافي است که اهميت اين ماه عزيز در گستره ی فرهنگ و ادب مکتوب را دريابيم. اين پير خراباتي رمضان را مهماني عزيز مي پندارد و عبادت و همنفسي با اين ماه را موهبتي بزرگ مي داند و مستي از مي عشق را از برکات رمضان مي شمارد:
زان مي عشق کزو پخته شود هر خامي
گرچه ماه رمضان است بياور جامي
روزها رفت که دست من مسکين نگرفت
زلف شمشادقدي ساعد سيم اندامي
روزه هر چند که مهمان عزيزست اي دل
صحبتش موهبتي دان و شدن انعامي
اما آنچه بيش از همه اهميت دارد، دلبستگي مردم به ماه مبارک رمضان است. هر لحظه از اين ماه با فرهنگ و زندگي مردم گره خورده است و در فرهنگ مردم، ماه رمضان نمود ويژه اي دارد. يادآوري گوشه هايي از آداب و رسوم ماه مبارک رمضان در گذشته و حال، چنان جذبه اي پديد مي آورد که به قول شيخ اجل سعدي عليه الرحمه:
آن شکرخنده که پرنوش دهاني دارد
نه دل من که دل خلق جهاني دارد
استقبال از ماه مبارک رمضان
بسياري از شيفتگان ماه رمضان از ماه رجب به پيشواز ماه مبارک رمضان مي شتابند و روزه مي گيرند و معتقدند روزه ی ماه رجب و ماه شعبان نزد پروردگار ثواب بسيار دارد. از نيمه ی ماه شعبان هم غبار روبي و آراستن مساجد و خانه تکاني آغاز مي شود، از جمله در قمصر کاشان و روستاهاي طالقان که اوّلي با «عطر و گلابش معروف و دوّمي با هواي روح پرورش مشهور. خادم مسجد به گلدسته يا بام مسجد مي رود و بانگ برمي دارد: «مؤمنان براي نظافت مسجد بشتابيد». از هر خانه اي زن يا دختر جواني داوطلب مي شود و به آب و جارو و شست وشوي فرش و ظروف مسجد مي پردازند. در قمصر کاشان، در و ديوار مسجد به ويژه محراب آن را به ياد فرق شکافته ی مولا علي(ع) با گلاب مي شويند و عطرآگين مي کنند.در برخي از روستاها از جمله شوقان جاجرم بجنورد و روستاي فرنق خمين، جوانان از تپه ی مشرف به آبادي که خاک مخصوصي دارد، چند بار خاک مي آورند و بانوان، دوغاب تهيه کرده و ديوارهاي مسجد را گلکاري و سفيد مي کنند. اين همکاري تا بدانجاست که از خانه هاي روستا، مجمع هاي غذا بر سر جوانان، براي ناهار ياريگران حمل مي شود. به اين ترتيب مساجد که ميعادگاه روزه داران با پروردگار است، آماده ی پذيرايي ماه مبارک رمضان مي شوند.
همزمان با غبار روبي مساجد، زن ها و دختران جوان به خانه تکاني و شست وشوي رخت و لباس مي پردازند و عقيده دارند، نبايد لباس ناشسته اي تا ماه رمضان باقی بماند. در گذشته، لباس ها را با شوينده هاي گياهي از جمله اشخار يا اشنون و کنگر زر که خاصيت قليايي و پاک کننده دارند، مي شستند. ناگفته نماند که مردم به ويژه يزدي ها عقيده دارند بهتر است خانه تکاني، به وسيله ی دختران دم بخت انجام گيرد تا بختشان باز شود.
در آستانه ی ماه رمضان، مسئولان شهر و روستا و صاحبان کسب و کار، کوي و برزن و حجره ها و مغازه ها را تميز مي کنند و حمامي ها هم از يک هفته به ماه رمضان به تعمير و نظافت حمام مي پردازند. در برخي از روستاها از جمله روستاهاي رودخانه ی سبزوار و فرنق خمين، دو روز پيش از ماه رمضان کدخدا به بام حمام مي رود و جار مي کشد «مؤمنان حمام باز شد» اهل آبادي هم به سوي حمام مي شتابند و سر و تن را مي شويند و غسل بجا مي آورند. غسلي به نيت رها شدن از تعلقات دنيوي و آمادگي اطاعت پروردگار.
مراسم آشتي کنان، عيادت بيماران و از عزا در آوردن عزاداران
يکي از رسوم پسنديده در آستانه ی ماه رمضان، آشتي دادن افرادي است که کدورتي از همديگر دارند. مردم معتقدند، اگر کسي روزه بگيرد در حالي که از برادر ديني خود کدورتي به دل داشته باشد، روزه اش مال شيطان است و مقبول درگاه الهي نمي باشد. چنانچه دو نفر از يکديگر ناراحت باشند، يا خودشان بدون مقدمه دست در گردن هم مي اندازند و صورت هم را مي بوسند يا يک ريش سفيد يا گيس سفيدي پادرمياني مي کند و آنان را آشتي مي دهد.
از ديگر رسوم پسنديده در آستانه ی ماه مبارک رمضان، عيادت از بيماران است. براي اين کار خير، دوستان و آشنايان بيمار با بردن هديه اي براي بيمار، خداوند را به اين ماه عزيز قسم مي دهند و شفاي بيمار را طلب مي کنند.
همچنين در آستانه ی ماه رمضان، دوستان و آشنايان خانواده هاي عزادار با بردن لباس يا روسري و چارقد نو براي زنان عزادار و پيراهن براي مردان صاحب عزا، سعي مي کنند آنان را از عزا در آورند تا بتوانند به وظايفشان در ماه رمضان عمل کنند.
ناگفته نماند که در گذشته در هر محله اي مردم از حال همديگر آگاه بودند و چنانچه خانواده اي استطاعت مالي نداشت، وسايل رفاهش را آماده مي کردند تا با فراغت خاطر به عبادت بپردازد. امروزه هم اين رسم پسنديده با عنوان «جشن نيکوکاري» مقبوليت عام يافته است.
رؤيت هلال ماه رمضان
در غروب آخرين روز ماه شعبان، مردم شهرها و روستاها براي ديدن هلال رمضان، با چشمان جست وجوگر به آسمان مي نگرند. در گذشته اي نه چندان دور که وسايل ارتباطي مانند راديو و تلويزيون نبود، ديدن هلال ماه رمضان از ضروريات بود. براي اين کار، مردم به بالاي مناره ها، گلدسته ها، پيش طاق مساجد، بام خانه و تپه هاي مشرف به آبادي مي رفتند و سعي مي کردند ماه نو را ببينند.چنانچه ديدن ماه نو بر «اعلم بلد» ثابت مي شد، پس از نماز مغرب و عشا به منبر مي رفت و ضمن خواندن خطبه، آغاز ماه رمضان را اعلام مي کرد. در اين هنگام مؤذن به گلدسته ی مسجد مي رفت و اذان مي گفت. با شنيدن اذان مؤذن؛ در محله هاي شهر صداي اذان بلند مي شد و به اين ترتيب همگان از رؤيت ماه آگاه مي شدند.اگر ماه، پس از نيمه شب ديده مي شد با نواختن نقاره رؤيت ماه اعلام مي شد و چنانچه تا سحر ديدن ماه ثابت نمي شد، مردم سحري مي خوردند و روزه مي گرفتند. اگر تا قبل از ظهر از ديدن ماه اطلاع مي يافتند روزه ی واجب را ادامه مي دادند. در غير اين صورت روزه را مي شکستند يا روزه ی مستحبي مي گرفتند و به پيشواز ماه رمضان مي رفتند. چنانچه ماه شعبان، سي پر بود؛ يعني ماه شعبان، ۳۰ روز تمام بود؛ ديدن و نديدن هلال رمضان فرقي نداشت و روزه ی واجب گرفته مي شد.
رسم است پس از ديدن ماه، چشم را روي قرآن، آب، سبزه، روي کودک، صورت سادات، کف دست، تيغه ی شمشير، آينه، انگشتر فيروزه و سکه بگشايند و از خداوند حاجت طلبند و صلوات بفرستند.
کودکان ديار کريمان در رمضان
حامد شجاعي باغيني - کرمان
فرهنگ مذهبي ايرانيان، فرهنگی سنتي و کهن است. معمولا هر قشر از اقشار جامعه، آداب و رسوم و سنتهاي خاص خود را در اين فرهنگ دارا ميباشند. از آن جمله، کودکان جامعه اسلامي، از دير باز در مراسمها و مناسبتهاي مختلف جايگاه خاصي داشتهاند. خصوصاً اگر مناسبتها مذهبي باشد، کودکان نيز سعي دارند که همچون بزرگترها به آداب مذهبي بپردازند. از بين مناسبتهاي مختلف مذهبي که در دين و فرهنگ مذهبي ما معمول است، مراسم بزرگداشت ايام محرم، به ويژه روز تاسوعا و عاشورا و همچنين، ماه مبارک رمضان ميباشد. لذا در اين مختصر، به نشستهاي کودکانهي فرزندان ديار کريمان در ماه مبارک اشاره ميکنيم. شايد در يکي از شبهاي ماه مبارک، درب منزل شما را کوبيده باشند و به دنبال آن صداي تعدادي از بچههاي محل به گوش برسد که به صورت دسته جمعي پشت درب تجمع کردهاند و يک صدا و با لحن خاصي به صاحب خانه سلام کرده، چنين ميخوانند: «سلامي کردم که سلامت باشي، زير دامن پاک محمد (ص) باشي» و پس از اطلاع صاحب خانه از حضور ايشان به اشعار خود ادامه ميدهند و ميخوانند: «ما از آن بالاي بالا آمديم، ما از آن صندوق اعلا آمديم و...» و اشعار را ادامه ميدهند تا صاحب خانه هديهاي در حد توان مانند (شيريني، نان، خرما و...) و بعضاً مقداري پول به ايشان تقديم کند. لذا پس از دريافت هديه از صاحب خانه تشکّر ميکنند و با مراجعه به منازل ديگر، ساعاتي از شب را سپري ميکنند. سپس هدايا را تقسيم ميکنند و با خوشحالي به منازل خود ميروند و اين خاطره در ذهن کودکانهشان نقش ميبندد و در بزرگسالي با خاطرهاي شيرين آن را ياد ميکنند. لذا اگر چه شايد نفس اين عمل کودکانه در پندار بعضي صحيح نباشد، اما از آنجا که اين سنت، يک نوعي پيوستگي بين کودکان و ماه رمضان ايجاد ميکند، بهتر آن است که کودکان را در جهت صحيحتر هدايت کنيم، ولي به احساسات و برداشتهاي کودکانه ی آنها از ماه رمضان آسيب نرسانيم.
بيا که ترک فلک خوان روزه غارت کرد
هلال عيد به دور قدح اشارت کرد
به روي پاک نظر کن ز ديده منت دار
که کارديده، نظر از سر بصارت کرد
ثواب روزه و حج قبول، آن کس کرد
که خاک ميکده ی عشق را زيارت کرد
(حافظ)
ماه مبارک رمضان تنها يک ماه عبادي نيست، يک فرهنگ است. رمضان ماه قرب به پروردگار، ماه نزول قرآن، ماه رحمت و ماه بريدن از تعلقات دست و پاگير است. ماه رمضان، ماه ضيافت پروردگار و ماه جشن و سرور است. زادروز دومين اختر امامت، نواده ی پيامبر(ص)، امام حسن مجتبي(ع) است و بزرگ عيد مسلمانان؛ عيد فطر.
ماه رمضان، ماه تعاون، همياري، صله ی رحم، دستگيري از بينوايان، زدودن کينه ها، دوري از کبر و خودخواهي و ماه عمل به صفات حسنه و بريدن از ناپسندي هاست. ماه رمضان، گريان و داغدار از بزرگترين مصيبتي است که عالم انساني به خود ديده است، ماه شهادت و عزاي مولاي متقيان، علي(ع) است.
اين همه ويژگي که ماه رمضان در خود جاي داده، سبب شده است که اين ماه مبارک در فرهنگ ديني و ادب رسمي و فرهنگ شفاهي مسلمانان به ويژه ايرانيان جايگاه ممتازي داشته باشد. تنها توجه به غزليات حافظ و تعبيرات نغز و دلکشي که از ماه رمضان دارد کافي است که اهميت اين ماه عزيز در گستره ی فرهنگ و ادب مکتوب را دريابيم. اين پير خراباتي رمضان را مهماني عزيز مي پندارد و عبادت و همنفسي با اين ماه را موهبتي بزرگ مي داند و مستي از مي عشق را از برکات رمضان مي شمارد:
زان مي عشق کزو پخته شود هر خامي
گرچه ماه رمضان است بياور جامي
روزها رفت که دست من مسکين نگرفت
زلف شمشادقدي ساعد سيم اندامي
روزه هر چند که مهمان عزيزست اي دل
صحبتش موهبتي دان و شدن انعامي
اما آنچه بيش از همه اهميت دارد، دلبستگي مردم به ماه مبارک رمضان است. هر لحظه از اين ماه با فرهنگ و زندگي مردم گره خورده است و در فرهنگ مردم، ماه رمضان نمود ويژه اي دارد. يادآوري گوشه هايي از آداب و رسوم ماه مبارک رمضان در گذشته و حال، چنان جذبه اي پديد مي آورد که به قول شيخ اجل سعدي عليه الرحمه:
آن شکرخنده که پرنوش دهاني دارد
نه دل من که دل خلق جهاني دارد
استقبال از ماه مبارک رمضان
بسياري از شيفتگان ماه رمضان از ماه رجب به پيشواز ماه مبارک رمضان مي شتابند و روزه مي گيرند و معتقدند روزه ی ماه رجب و ماه شعبان نزد پروردگار ثواب بسيار دارد. از نيمه ی ماه شعبان هم غبار روبي و آراستن مساجد و خانه تکاني آغاز مي شود، از جمله در قمصر کاشان و روستاهاي طالقان که اوّلي با «عطر و گلابش معروف و دوّمي با هواي روح پرورش مشهور. خادم مسجد به گلدسته يا بام مسجد مي رود و بانگ برمي دارد: «مؤمنان براي نظافت مسجد بشتابيد». از هر خانه اي زن يا دختر جواني داوطلب مي شود و به آب و جارو و شست وشوي فرش و ظروف مسجد مي پردازند. در قمصر کاشان، در و ديوار مسجد به ويژه محراب آن را به ياد فرق شکافته ی مولا علي(ع) با گلاب مي شويند و عطرآگين مي کنند.در برخي از روستاها از جمله شوقان جاجرم بجنورد و روستاي فرنق خمين، جوانان از تپه ی مشرف به آبادي که خاک مخصوصي دارد، چند بار خاک مي آورند و بانوان، دوغاب تهيه کرده و ديوارهاي مسجد را گلکاري و سفيد مي کنند. اين همکاري تا بدانجاست که از خانه هاي روستا، مجمع هاي غذا بر سر جوانان، براي ناهار ياريگران حمل مي شود. به اين ترتيب مساجد که ميعادگاه روزه داران با پروردگار است، آماده ی پذيرايي ماه مبارک رمضان مي شوند.
همزمان با غبار روبي مساجد، زن ها و دختران جوان به خانه تکاني و شست وشوي رخت و لباس مي پردازند و عقيده دارند، نبايد لباس ناشسته اي تا ماه رمضان باقی بماند. در گذشته، لباس ها را با شوينده هاي گياهي از جمله اشخار يا اشنون و کنگر زر که خاصيت قليايي و پاک کننده دارند، مي شستند. ناگفته نماند که مردم به ويژه يزدي ها عقيده دارند بهتر است خانه تکاني، به وسيله ی دختران دم بخت انجام گيرد تا بختشان باز شود.
در آستانه ی ماه رمضان، مسئولان شهر و روستا و صاحبان کسب و کار، کوي و برزن و حجره ها و مغازه ها را تميز مي کنند و حمامي ها هم از يک هفته به ماه رمضان به تعمير و نظافت حمام مي پردازند. در برخي از روستاها از جمله روستاهاي رودخانه ی سبزوار و فرنق خمين، دو روز پيش از ماه رمضان کدخدا به بام حمام مي رود و جار مي کشد «مؤمنان حمام باز شد» اهل آبادي هم به سوي حمام مي شتابند و سر و تن را مي شويند و غسل بجا مي آورند. غسلي به نيت رها شدن از تعلقات دنيوي و آمادگي اطاعت پروردگار.
مراسم آشتي کنان، عيادت بيماران و از عزا در آوردن عزاداران
يکي از رسوم پسنديده در آستانه ی ماه رمضان، آشتي دادن افرادي است که کدورتي از همديگر دارند. مردم معتقدند، اگر کسي روزه بگيرد در حالي که از برادر ديني خود کدورتي به دل داشته باشد، روزه اش مال شيطان است و مقبول درگاه الهي نمي باشد. چنانچه دو نفر از يکديگر ناراحت باشند، يا خودشان بدون مقدمه دست در گردن هم مي اندازند و صورت هم را مي بوسند يا يک ريش سفيد يا گيس سفيدي پادرمياني مي کند و آنان را آشتي مي دهد.
از ديگر رسوم پسنديده در آستانه ی ماه مبارک رمضان، عيادت از بيماران است. براي اين کار خير، دوستان و آشنايان بيمار با بردن هديه اي براي بيمار، خداوند را به اين ماه عزيز قسم مي دهند و شفاي بيمار را طلب مي کنند.
همچنين در آستانه ی ماه رمضان، دوستان و آشنايان خانواده هاي عزادار با بردن لباس يا روسري و چارقد نو براي زنان عزادار و پيراهن براي مردان صاحب عزا، سعي مي کنند آنان را از عزا در آورند تا بتوانند به وظايفشان در ماه رمضان عمل کنند.
ناگفته نماند که در گذشته در هر محله اي مردم از حال همديگر آگاه بودند و چنانچه خانواده اي استطاعت مالي نداشت، وسايل رفاهش را آماده مي کردند تا با فراغت خاطر به عبادت بپردازد. امروزه هم اين رسم پسنديده با عنوان «جشن نيکوکاري» مقبوليت عام يافته است.
رؤيت هلال ماه رمضان
در غروب آخرين روز ماه شعبان، مردم شهرها و روستاها براي ديدن هلال رمضان، با چشمان جست وجوگر به آسمان مي نگرند. در گذشته اي نه چندان دور که وسايل ارتباطي مانند راديو و تلويزيون نبود، ديدن هلال ماه رمضان از ضروريات بود. براي اين کار، مردم به بالاي مناره ها، گلدسته ها، پيش طاق مساجد، بام خانه و تپه هاي مشرف به آبادي مي رفتند و سعي مي کردند ماه نو را ببينند.چنانچه ديدن ماه نو بر «اعلم بلد» ثابت مي شد، پس از نماز مغرب و عشا به منبر مي رفت و ضمن خواندن خطبه، آغاز ماه رمضان را اعلام مي کرد. در اين هنگام مؤذن به گلدسته ی مسجد مي رفت و اذان مي گفت. با شنيدن اذان مؤذن؛ در محله هاي شهر صداي اذان بلند مي شد و به اين ترتيب همگان از رؤيت ماه آگاه مي شدند.اگر ماه، پس از نيمه شب ديده مي شد با نواختن نقاره رؤيت ماه اعلام مي شد و چنانچه تا سحر ديدن ماه ثابت نمي شد، مردم سحري مي خوردند و روزه مي گرفتند. اگر تا قبل از ظهر از ديدن ماه اطلاع مي يافتند روزه ی واجب را ادامه مي دادند. در غير اين صورت روزه را مي شکستند يا روزه ی مستحبي مي گرفتند و به پيشواز ماه رمضان مي رفتند. چنانچه ماه شعبان، سي پر بود؛ يعني ماه شعبان، ۳۰ روز تمام بود؛ ديدن و نديدن هلال رمضان فرقي نداشت و روزه ی واجب گرفته مي شد.
رسم است پس از ديدن ماه، چشم را روي قرآن، آب، سبزه، روي کودک، صورت سادات، کف دست، تيغه ی شمشير، آينه، انگشتر فيروزه و سکه بگشايند و از خداوند حاجت طلبند و صلوات بفرستند.
کودکان ديار کريمان در رمضان
حامد شجاعي باغيني - کرمان
فرهنگ مذهبي ايرانيان، فرهنگی سنتي و کهن است. معمولا هر قشر از اقشار جامعه، آداب و رسوم و سنتهاي خاص خود را در اين فرهنگ دارا ميباشند. از آن جمله، کودکان جامعه اسلامي، از دير باز در مراسمها و مناسبتهاي مختلف جايگاه خاصي داشتهاند. خصوصاً اگر مناسبتها مذهبي باشد، کودکان نيز سعي دارند که همچون بزرگترها به آداب مذهبي بپردازند. از بين مناسبتهاي مختلف مذهبي که در دين و فرهنگ مذهبي ما معمول است، مراسم بزرگداشت ايام محرم، به ويژه روز تاسوعا و عاشورا و همچنين، ماه مبارک رمضان ميباشد. لذا در اين مختصر، به نشستهاي کودکانهي فرزندان ديار کريمان در ماه مبارک اشاره ميکنيم. شايد در يکي از شبهاي ماه مبارک، درب منزل شما را کوبيده باشند و به دنبال آن صداي تعدادي از بچههاي محل به گوش برسد که به صورت دسته جمعي پشت درب تجمع کردهاند و يک صدا و با لحن خاصي به صاحب خانه سلام کرده، چنين ميخوانند: «سلامي کردم که سلامت باشي، زير دامن پاک محمد (ص) باشي» و پس از اطلاع صاحب خانه از حضور ايشان به اشعار خود ادامه ميدهند و ميخوانند: «ما از آن بالاي بالا آمديم، ما از آن صندوق اعلا آمديم و...» و اشعار را ادامه ميدهند تا صاحب خانه هديهاي در حد توان مانند (شيريني، نان، خرما و...) و بعضاً مقداري پول به ايشان تقديم کند. لذا پس از دريافت هديه از صاحب خانه تشکّر ميکنند و با مراجعه به منازل ديگر، ساعاتي از شب را سپري ميکنند. سپس هدايا را تقسيم ميکنند و با خوشحالي به منازل خود ميروند و اين خاطره در ذهن کودکانهشان نقش ميبندد و در بزرگسالي با خاطرهاي شيرين آن را ياد ميکنند. لذا اگر چه شايد نفس اين عمل کودکانه در پندار بعضي صحيح نباشد، اما از آنجا که اين سنت، يک نوعي پيوستگي بين کودکان و ماه رمضان ايجاد ميکند، بهتر آن است که کودکان را در جهت صحيحتر هدايت کنيم، ولي به احساسات و برداشتهاي کودکانه ی آنها از ماه رمضان آسيب نرسانيم.
