کد مطلب : ۹۶۷۸
روشی برای همه ی نسل ها
گفت و گو با یعقوبعلی برجی (استاد دانشگاه)
شماره 21 ـ رمضان 1426 ـ مهر 1384
گفت و گو با یعقوبعلی برجی (استاد دانشگاه)
اشاره: هر انديشه و ديدگاهي سعي دارد براي پويايي خويش مکانيسم هايي را ارائه کند. اين مکانيسم در حوزه عبادت چگونه ظهور و بروز مي يابد؟ و چگونه مي تواند به آرامش ،امنيت و تعادل بدل شود؟ اين ها سؤال هايي هستند که گفت وگوي حاضر متکفل پاسخگويي به آنها مي باشد.
* آقاي دکتر، به عنوان نخستين سؤال راجع به کليت عبادت و روزه توضيحاتي بفرماييد و نيز اينکه اگر عبادت و روزه درست و صحيح به جا آورده شود چه برکاتي در زندگي انسان دارد؟
بسم الله الرحمن الرحیم، خداوند متعال در قرآن مي فرمايد: «يا ايهاالذين آمنوا کتب عليکم الصيام کما کتب علي الذين من قبلکم لعلکم تتقون» در اين آيه ی شريفه خداوند متعال به يکي از برکات روزه اشاره کرده است. در جايي که خداوند مي فرمايد: اي کساني که ايمان آورده ايد، روزه بر شما واجب شده است، همان طور که بر پيشينيان شما واجب شده بود و علت اين وجوب اين است که شما با تقوي شويد. سؤال اين جاست: تقوايي که خداوند در اين آيه بيان فرموده است، چيست؟ و روزه چگونه در تقوي مؤثر است؟ تقوا يکي از مفاهيم ارزشي در فرهنگ قرآني است و مي توان گفت که يکي از اهداف تربيتي قرآن و از برکات عبادات و به ويژه روزه، اين است که انسان به تقوا برسد. تقوا در لغت به معناي حفظ و نگهداري است. «راغب اصفهاني» در تفسير تقوا مي گويد که تقوا از ماده ی «وقايه» و به معناي محافظت چيزي از هرچه که به او زيان مي رساند، مي باشد. بنابراين مفهوم تقوا نسبت به انسان اين است که او خود را از هرچه به او زيان مي رساند، حفظ کند. در فرهنگ اسلام، مواردي که به انسان زيان مي رسانند در يک معناي کامل و عام «گناهان» هستند و تقوا، سپري است که جلوي گناهان را مي گيرد. مرحوم «شيخ عباس قمي»در کتاب شريف «سفينة البحار» تشبيه بسيار جالبي را از يک عابد نقل کرده است: از عابدي پرسيدند که تقوا چيست؟ وي پاسخ داد: اگر فرض کنيد در يک بيابان پرخار و خاشاکي مي خواهيد با پاي برهنه راه برويد، مواظبت مي کنيد تا پاي بر روي خارها نگذاريد، لباسهاي خود را جمع مي کنيد که خارها به آنها آسيبي نرساند. تقوا يعني همين، که انسان به شيوه اي زندگي نمايد تا خار گناه دامن وي را نگيرد. روي خار گناه پا نگذارد و در نهايت آلوده نشود. در قرآن ارزشهاي زيادي براي تقوا ذکر شده و در اين مورد آيات زيادي داريم. بيش از ۲۴۰ بار در قرآن واژه ی «تقوا» با ستايش ها و در قالب تعابير مختلف ذکر شده است. از نظر قرآن با ارزش ترين انسان ها، افراد با تقوا هستند، تقوا ارزش قبولي عمل و راه نجات از مکر شيطان است. تقوا بهترين لباس است و باعث ياري خداوند و ورود انسان به بهشت مي شود و... از همه مهمتر آيه اي داريم که ارزش تقوا را نشان مي دهد. آن جا که خداوند مي فرمايد: «ولقد وصينا الذين اوتواالکتاب من قبلکم و اياکم ان اتقوالله» (سوره نساء/ آيه ۱۳۱) مي فرمايد به همه ی انسانهايي که بيش از شما بوده اند و نيز به خود شما سفارش مي کنيم که تقوا داشته باشند. يعني يک وصيت جامع و کامل. چنانکه هنگامي که به يکي از علماي بزرگ گفتند که وصيتي بکن، او فرمود: من همان وصيتي را مي کنم که خداوند به همه ی جن و انس کرده است. يعني اين که تقوا داشته باشيد.
* روزه و ماه مبارک رمضان در چه شرايطي مي توانند باعث خودسازي انسان شوند؟
روزه يک نوع عبادت است. در فقه، اعمال انسان به دو بخش عبادي و غيرعبادي تقسيم مي شوند. تفاوت اين دو بخش در اين است که اعمال عبادي بايد با اخلاص و انگيزه ی الهي و شرط و قربت الي الله صورت بگيرند. در عبادت، دنبال اين نيستيم که تنها عملي را انجام دهيم بدون اين که انگيزه اي داشته باشيم. آن، انگيزه است که در عبادت تأثير مي گذارد. عبادت را بايد با انگيزه ی خدايي و براي تقرب به خدا انجام داد تا آن اثري که از آن توقع داريم به دست آيد.
شرط ديگر اين است که برخي فکر مي کنند، روزه فقط همين است که نخورند و نياشامند و بعضي از آن مبطلاتي که در رساله ها نوشته اند از آنها اجتناب کنند، اما اگر بخواهيم روزه اثر مطلوب خود را بگذارد، علاوه بر خوردن و نياشاميدن ظاهري و اجتناب از مبطلات ظاهري بايد تمامي اعضا و جوارح ما روزه باشد. چشم و گوشمان همه روزه باشد و گناه نکنند. غيبت، دروغ و بسياري از گناهان که از زبان سرچشمه مي گيرند، بايد تحت مراقبت جدي قرار بگيرند. با چنين شرايطي روزه اثر بيشتري دارد.
* با توجه به مطلبي که فرموديد، مي توانيم بگوييم روزه از مکانيسم هاي پويايي دين و دينداري است؟
اينکه فرموديد هر ديني به دنبال پويايي است، اين واقعيتي است. براي اينکه دين به پويايي برسد بايد نقش خود را در زندگي پيروانش نشان دهد. اسلام براي پويايي دين، برنامه هاي زيادي را در نظر گرفته است که برخي از برنامه ها در تمام شبانه روز بايد اجرا شود. مثل نماز و برخي از برنامه ها در زمان هاي خاصي مثل حج و روزه. لذا اسلام سعي کرده، حضور خود را در زندگي پيروانش هميشه پويا نگه دارد و با پويايي حضور دين در زندگي، آن دين در حقيقت زنده است. برخي از اديان، با پيروانشان کاري ندارند. هفته اي يکبار يا ساعتي که با خداوند باشيد، کافي است. آن دين، مرده است و در زندگي حضور ندارد. اما ديني که در لحظه لحظه ی رفتار زندگي انسان حضور دارد؛ وقتي که راه مي رويد، حرف مي زنيد يا گوش مي کنيد، در تمام اين لحظه ها براي انسان دستورالعمل دارد. يعني تمام زندگي پيروان خودش را در حقيقت در چارچوب خاصي قرار مي دهد که اين معناي پويايي است. لذا دين اسلام، پويا است. زيرا در زندگي انسان حضور دارد. حتي دين، براي اينکه از يکنواختي خارج شود، برنامه هاي موقتي را در نظر گرفته تا جنب و جوش و تحرکي به اين پويايي بدهد مثلاً براي اينکه از يکنواختي خارج شود اعياد مختلفي در نظر گرفته شده و حتي جمعه، به عنوان عيد در نظر گرفته شده تا تنوعي در حضور دين در زندگي ايجاد شود.
* در جمع بندي؛ مباحث ضرورت عبادت و روزه را براي قشر جوان و روشنفکران مطرح بفرماييد؟
اسلام براي نجات انسانها و سعادت انسانها آمده است. نجات و سعادت نيز نياز همه ی انسانهاست. نمي توان انسان ها را دسته بندي کرد. به نحوي که بگوييم يک پيرمرد يا کسي که سواد کمي دارد نياز به دستورات شرع دارد ولي آن روشنفکر يا جوان ندارد. نيازِ همگاني است. اتفاقاً در روايات ما به قشر جوان و روشنفکر توجه ويژه اي شده است که ما در روايات داريم که عبادت و روزه از همه زيبنده است و از جوان، زيبنده تر. يا در روايت داريم که جواني که در سنين جواني عبادت خدا را مي کند، خداوند نسبت به اين جوان نظر ويژه اي دارد يا اينکه خدا عبادت جوانان را دوست دارد. ارزش انسان در اين جا روشن مي شود که در بحران نيازهاي جنسي و عاطفي و جسماني انسان بتواند با اين خواهش ها و تمايلات مقاومت کند.
روايتي است که مي فرمايد: افضل الاعمال احمزها، عملي و عبادتي که انسان سختي بيشتري در آن تحمل کند، ثواب بيشتري دارد. در اين ميان روشنفکر نيز اگر خود ساخته و راه يافته نباشد و مسير سعادت را درک نکرده باشد، چگونه مي تواند ديگران را در مسير سعادت قرار بدهد. براي راه يابي نيز بايد عبادت کند.
بنابراين دو قشر به لحاظ حساسيتي که در جامعه دارند يعني قشر جوان و قشر روشنفکر که اوّلي در حقيقت آينده ی مملکت و رشد و توسعه ی آن در دست اوست و دومي الگو براي ديگران هستند، داراي اهميت فوق العاده مي باشند. اگر اينها بخواهند جامعه را به سمت سعادت سوق بدهند، ابتدا بايد خود راه سعادت را طي کرده باشند و اگر انسان متعادل باشند يعني هم به نيازهاي روحي و هم به نيازهاي جسمي رسيده و داراي آرامش روحي باشند، مي توانند براي ديگران نيز آرامش و امنيت ايجاد کنند. اگر خودشان سالم باشند، مي توانند ديگران را نيز به مسير سعادت رهنمون کنند.
از وقتي که در اختيار ما گذاشتيد بسيار سپاسگزاريم.
خطبهي پيامبراکرم (ص) به مناسبت ماه مبارک رمضان
ماه خدا، با برکت و رحمت و آمرزش به شما روي آورده است. ماهي که نزد خدا برترين ماهها ست و روزهايش بهترين روزها و شب هايش برترين شبها و ساعاتش بهترين ساعتها ست.
ماهي که در آن به ميهماني خدا دعوت شدهايد و خداوند شما را بدين وسيله گرامي داشته است. نفس هايتان در آن تسبيح خدا و خوابتان در آن عبادت است و اعمال شما در اين ماه پذيرفته و دعايتان مستجاب است.
پس با نيتهاي خالص و دلهاي پاک از خدا بخواهيد که شما را در اين ماه به روزه داري و خواندن قرآن کريم موفق گرداند.
به درستي که شقي و دور از سعادت، کسي است که در اين ماه بزرگ از آمرزش الهي محروم ماند.
با گرسنگي و تشنگي خود در اين ماه، گرسنگي و تشنگي روز قيامت را به ياد آوريد و به فقيران و درماندگان رسيدگي کنيد و بزرگان خود را احترام نموده، بر کودکان خود مهرباني نماييد و با خويشان خود به صلهي رحم بپردازيد و زبانتان را (از گفتار بيهوده) نگاه داريد.
گفت و گو با یعقوبعلی برجی (استاد دانشگاه)
اشاره: هر انديشه و ديدگاهي سعي دارد براي پويايي خويش مکانيسم هايي را ارائه کند. اين مکانيسم در حوزه عبادت چگونه ظهور و بروز مي يابد؟ و چگونه مي تواند به آرامش ،امنيت و تعادل بدل شود؟ اين ها سؤال هايي هستند که گفت وگوي حاضر متکفل پاسخگويي به آنها مي باشد.
* آقاي دکتر، به عنوان نخستين سؤال راجع به کليت عبادت و روزه توضيحاتي بفرماييد و نيز اينکه اگر عبادت و روزه درست و صحيح به جا آورده شود چه برکاتي در زندگي انسان دارد؟
بسم الله الرحمن الرحیم، خداوند متعال در قرآن مي فرمايد: «يا ايهاالذين آمنوا کتب عليکم الصيام کما کتب علي الذين من قبلکم لعلکم تتقون» در اين آيه ی شريفه خداوند متعال به يکي از برکات روزه اشاره کرده است. در جايي که خداوند مي فرمايد: اي کساني که ايمان آورده ايد، روزه بر شما واجب شده است، همان طور که بر پيشينيان شما واجب شده بود و علت اين وجوب اين است که شما با تقوي شويد. سؤال اين جاست: تقوايي که خداوند در اين آيه بيان فرموده است، چيست؟ و روزه چگونه در تقوي مؤثر است؟ تقوا يکي از مفاهيم ارزشي در فرهنگ قرآني است و مي توان گفت که يکي از اهداف تربيتي قرآن و از برکات عبادات و به ويژه روزه، اين است که انسان به تقوا برسد. تقوا در لغت به معناي حفظ و نگهداري است. «راغب اصفهاني» در تفسير تقوا مي گويد که تقوا از ماده ی «وقايه» و به معناي محافظت چيزي از هرچه که به او زيان مي رساند، مي باشد. بنابراين مفهوم تقوا نسبت به انسان اين است که او خود را از هرچه به او زيان مي رساند، حفظ کند. در فرهنگ اسلام، مواردي که به انسان زيان مي رسانند در يک معناي کامل و عام «گناهان» هستند و تقوا، سپري است که جلوي گناهان را مي گيرد. مرحوم «شيخ عباس قمي»در کتاب شريف «سفينة البحار» تشبيه بسيار جالبي را از يک عابد نقل کرده است: از عابدي پرسيدند که تقوا چيست؟ وي پاسخ داد: اگر فرض کنيد در يک بيابان پرخار و خاشاکي مي خواهيد با پاي برهنه راه برويد، مواظبت مي کنيد تا پاي بر روي خارها نگذاريد، لباسهاي خود را جمع مي کنيد که خارها به آنها آسيبي نرساند. تقوا يعني همين، که انسان به شيوه اي زندگي نمايد تا خار گناه دامن وي را نگيرد. روي خار گناه پا نگذارد و در نهايت آلوده نشود. در قرآن ارزشهاي زيادي براي تقوا ذکر شده و در اين مورد آيات زيادي داريم. بيش از ۲۴۰ بار در قرآن واژه ی «تقوا» با ستايش ها و در قالب تعابير مختلف ذکر شده است. از نظر قرآن با ارزش ترين انسان ها، افراد با تقوا هستند، تقوا ارزش قبولي عمل و راه نجات از مکر شيطان است. تقوا بهترين لباس است و باعث ياري خداوند و ورود انسان به بهشت مي شود و... از همه مهمتر آيه اي داريم که ارزش تقوا را نشان مي دهد. آن جا که خداوند مي فرمايد: «ولقد وصينا الذين اوتواالکتاب من قبلکم و اياکم ان اتقوالله» (سوره نساء/ آيه ۱۳۱) مي فرمايد به همه ی انسانهايي که بيش از شما بوده اند و نيز به خود شما سفارش مي کنيم که تقوا داشته باشند. يعني يک وصيت جامع و کامل. چنانکه هنگامي که به يکي از علماي بزرگ گفتند که وصيتي بکن، او فرمود: من همان وصيتي را مي کنم که خداوند به همه ی جن و انس کرده است. يعني اين که تقوا داشته باشيد.
* روزه و ماه مبارک رمضان در چه شرايطي مي توانند باعث خودسازي انسان شوند؟
روزه يک نوع عبادت است. در فقه، اعمال انسان به دو بخش عبادي و غيرعبادي تقسيم مي شوند. تفاوت اين دو بخش در اين است که اعمال عبادي بايد با اخلاص و انگيزه ی الهي و شرط و قربت الي الله صورت بگيرند. در عبادت، دنبال اين نيستيم که تنها عملي را انجام دهيم بدون اين که انگيزه اي داشته باشيم. آن، انگيزه است که در عبادت تأثير مي گذارد. عبادت را بايد با انگيزه ی خدايي و براي تقرب به خدا انجام داد تا آن اثري که از آن توقع داريم به دست آيد.
شرط ديگر اين است که برخي فکر مي کنند، روزه فقط همين است که نخورند و نياشامند و بعضي از آن مبطلاتي که در رساله ها نوشته اند از آنها اجتناب کنند، اما اگر بخواهيم روزه اثر مطلوب خود را بگذارد، علاوه بر خوردن و نياشاميدن ظاهري و اجتناب از مبطلات ظاهري بايد تمامي اعضا و جوارح ما روزه باشد. چشم و گوشمان همه روزه باشد و گناه نکنند. غيبت، دروغ و بسياري از گناهان که از زبان سرچشمه مي گيرند، بايد تحت مراقبت جدي قرار بگيرند. با چنين شرايطي روزه اثر بيشتري دارد.
* با توجه به مطلبي که فرموديد، مي توانيم بگوييم روزه از مکانيسم هاي پويايي دين و دينداري است؟
اينکه فرموديد هر ديني به دنبال پويايي است، اين واقعيتي است. براي اينکه دين به پويايي برسد بايد نقش خود را در زندگي پيروانش نشان دهد. اسلام براي پويايي دين، برنامه هاي زيادي را در نظر گرفته است که برخي از برنامه ها در تمام شبانه روز بايد اجرا شود. مثل نماز و برخي از برنامه ها در زمان هاي خاصي مثل حج و روزه. لذا اسلام سعي کرده، حضور خود را در زندگي پيروانش هميشه پويا نگه دارد و با پويايي حضور دين در زندگي، آن دين در حقيقت زنده است. برخي از اديان، با پيروانشان کاري ندارند. هفته اي يکبار يا ساعتي که با خداوند باشيد، کافي است. آن دين، مرده است و در زندگي حضور ندارد. اما ديني که در لحظه لحظه ی رفتار زندگي انسان حضور دارد؛ وقتي که راه مي رويد، حرف مي زنيد يا گوش مي کنيد، در تمام اين لحظه ها براي انسان دستورالعمل دارد. يعني تمام زندگي پيروان خودش را در حقيقت در چارچوب خاصي قرار مي دهد که اين معناي پويايي است. لذا دين اسلام، پويا است. زيرا در زندگي انسان حضور دارد. حتي دين، براي اينکه از يکنواختي خارج شود، برنامه هاي موقتي را در نظر گرفته تا جنب و جوش و تحرکي به اين پويايي بدهد مثلاً براي اينکه از يکنواختي خارج شود اعياد مختلفي در نظر گرفته شده و حتي جمعه، به عنوان عيد در نظر گرفته شده تا تنوعي در حضور دين در زندگي ايجاد شود.
* در جمع بندي؛ مباحث ضرورت عبادت و روزه را براي قشر جوان و روشنفکران مطرح بفرماييد؟
اسلام براي نجات انسانها و سعادت انسانها آمده است. نجات و سعادت نيز نياز همه ی انسانهاست. نمي توان انسان ها را دسته بندي کرد. به نحوي که بگوييم يک پيرمرد يا کسي که سواد کمي دارد نياز به دستورات شرع دارد ولي آن روشنفکر يا جوان ندارد. نيازِ همگاني است. اتفاقاً در روايات ما به قشر جوان و روشنفکر توجه ويژه اي شده است که ما در روايات داريم که عبادت و روزه از همه زيبنده است و از جوان، زيبنده تر. يا در روايت داريم که جواني که در سنين جواني عبادت خدا را مي کند، خداوند نسبت به اين جوان نظر ويژه اي دارد يا اينکه خدا عبادت جوانان را دوست دارد. ارزش انسان در اين جا روشن مي شود که در بحران نيازهاي جنسي و عاطفي و جسماني انسان بتواند با اين خواهش ها و تمايلات مقاومت کند.
روايتي است که مي فرمايد: افضل الاعمال احمزها، عملي و عبادتي که انسان سختي بيشتري در آن تحمل کند، ثواب بيشتري دارد. در اين ميان روشنفکر نيز اگر خود ساخته و راه يافته نباشد و مسير سعادت را درک نکرده باشد، چگونه مي تواند ديگران را در مسير سعادت قرار بدهد. براي راه يابي نيز بايد عبادت کند.
بنابراين دو قشر به لحاظ حساسيتي که در جامعه دارند يعني قشر جوان و قشر روشنفکر که اوّلي در حقيقت آينده ی مملکت و رشد و توسعه ی آن در دست اوست و دومي الگو براي ديگران هستند، داراي اهميت فوق العاده مي باشند. اگر اينها بخواهند جامعه را به سمت سعادت سوق بدهند، ابتدا بايد خود راه سعادت را طي کرده باشند و اگر انسان متعادل باشند يعني هم به نيازهاي روحي و هم به نيازهاي جسمي رسيده و داراي آرامش روحي باشند، مي توانند براي ديگران نيز آرامش و امنيت ايجاد کنند. اگر خودشان سالم باشند، مي توانند ديگران را نيز به مسير سعادت رهنمون کنند.
از وقتي که در اختيار ما گذاشتيد بسيار سپاسگزاريم.
خطبهي پيامبراکرم (ص) به مناسبت ماه مبارک رمضان
ماه خدا، با برکت و رحمت و آمرزش به شما روي آورده است. ماهي که نزد خدا برترين ماهها ست و روزهايش بهترين روزها و شب هايش برترين شبها و ساعاتش بهترين ساعتها ست.
ماهي که در آن به ميهماني خدا دعوت شدهايد و خداوند شما را بدين وسيله گرامي داشته است. نفس هايتان در آن تسبيح خدا و خوابتان در آن عبادت است و اعمال شما در اين ماه پذيرفته و دعايتان مستجاب است.
پس با نيتهاي خالص و دلهاي پاک از خدا بخواهيد که شما را در اين ماه به روزه داري و خواندن قرآن کريم موفق گرداند.
به درستي که شقي و دور از سعادت، کسي است که در اين ماه بزرگ از آمرزش الهي محروم ماند.
با گرسنگي و تشنگي خود در اين ماه، گرسنگي و تشنگي روز قيامت را به ياد آوريد و به فقيران و درماندگان رسيدگي کنيد و بزرگان خود را احترام نموده، بر کودکان خود مهرباني نماييد و با خويشان خود به صلهي رحم بپردازيد و زبانتان را (از گفتار بيهوده) نگاه داريد.
