هر نفس آواز عشق می رسد از چپ و راست

شماره 23 ـ جمادی الاول و جمادی الثانی 1427 ـ خرداد و تیر 1385

مقدمه

 مداح جوان امروز شعر می‌خواند بی‌آنکه به ظرایف هنری آن آشنا باشد. این حقیقت را از نوع شعرهایی که انتخاب می‌کند می‌توان دریافت. از سوی دیگر شعر را با تکیه بر لحن و صوت می‌خواند؛ اما آنچه در خواندن او اصلاً یافت نمی‌شود یا کمتر یافت می‌شود ظرافت موسیقی است و همه‏ی این حقیقت تلخ به عدم شناخت او از موسیقی و بحث مهم صداسازی بازمی‌گردد.

آنچه در ذیل می‌خوانید مقدمه‌ای است نسبتاً مختصر برای زمینه‌سازی طرح بحث مهم صداسازی و آشنایی ذهنی مداحان با این علم و فن. گفتیم «علم» چون این بحث در مباحث مهم فیزیولوژی و شناخت اندام گفتاری انسان ریشه دارد و گفتیم فن، چون صبغه‌ای آموزشی دارد و اکتسابی است، بنابراین با اندک تمرین و بی‌تکیه بر آن استعداد ذاتی که در صدای مداحان باید وجود داشته باشد، کشف می‏شود و سپس پرورش می‏یابد.

صاحب این قلم با تکیه بر اهمیت صداسازی در این مقاله سعی دارد به مباحث مهمی چون صوت و چگونگی تولید آن، نقش اندام‌های تنفسی در تولید صدا، ویژگی‌ها و استعدادهای صوتی، تقسیم‌بندی صداها، شناخت و معرفی جنس و رنگ صدا، تمرین تحریر و کشش بپردازد و با ارائه‏ی راهکارهایی ساده و قابل تمرین، این فن فراموش شده را به زعم خویش احیا کند.

هرچند تحصیلات نویسنده با موضوع این مقاله به ظاهر ارتباطی ندارد، اما پشتوانه‏ی مباحث مطرح شده توسط او، آموزه‌هایی علمی است که در محضر استاد آواز خویش جناب آقای نوربخش اندوخته و خود بارها در محضر آن استاد فرهیخته درس بازپس داده و تجربه اندوخته است.

امید است عزیزان مداح بویژه جوانان، با مطالعه‏ی این بحث و با به کار بستن آن، زمینه‏ی طرح مباحث جدی از این دست و فراتر از آن را فراهم کنند تا در آینده‌ای نزدیک شاهد اشتراکات بیشتری میان مداحی و ردیف‏خوانی مذهبی باشیم. ان‌شاء‏الله

تحریریه‏ی خیمه



نکاتی پیرامون فنون پرورش صدا

( تکنیک‏های صداسازی در آواز)

بخش اول

* ذبیح‏الله معصومی



چگونگی ایجاد صوت

صوت از ارتعاش دو تیغه‏ی نازک به نام‏«تارهای صوتی» که در حنجره قرار دارند به وجود می‏آید. حنجره در عقب زبان و در بخش فوقانی نای قرار دارد. وقتی ماهیچه‏های تارهای صوتی که حالت ارتجاعی دارند، کشیده می‏شوند، شکاف باریکی بین آنها ایجاد می‏شود که با عبور هوای بازدم از این شکاف، تارهای صوتی به ارتعاش در‏می‏آیند. این ارتعاش، هوای داخل حلق، شش‏ها، دهان و حفره‏های بینی را نیز مرتعش می‏کند و بدین ترتیب صوت ایجاد می‏شود.



نقش مکانیسم تنفسی در تولید صدا

مکانیسم تنفسی موجب بروز دو نوع جریان هوا می‏شود: 1. جریان هوای دم 2. جریان هوای بازدم. در بیشتر زبان‏های دنیا از جمله زبان فارسی از نوع دوم یعنی از جریان هوای بازدم استفاده می‏شود.

اندام‏های صوتی که نقش تولید آواهای صوتی را به عهده دارند عبارتند از:

الف) اندام‏های تنفسی ب) اندام‏های واک‏ساز ج) اندام‏های آواساز

الف) اندام‏های تنفسی:

اندام‏های تنفسی عبارتند از (شش‏ها، دیافراگم، نای، نایژه‏ها، نایژک‏ها)

1. شش‏ها: دو اندام اسفنجی‏شکل هستند که در درون قفسه‏ی سینه جای دارند و به وسیله‏ی دو نایژه به نای متصل می‏شوند.

2. نایژه‏ها: هریک به لوله‏های کوچک‏تری به نام نایژک‏ها تقسیم می‏شوند.

3. نایژک‏ها: در تمام شش‏ها پراکنده شده‏اند.

4. پرده‏ی دیافراگم: در قسمت زیرین شش‏ها یک پرده‏ی ماهیچه‏ای وجود دارد که قفسه‏ی سینه را از شکم جدا می‏کند. این پرده به شکل یک قوس است که در هنگام انقباض قسمت بیرونی آن به طرف بالا می‏رود و تا حدودی به شکل گنبد در‏می‏آید و باعث می‏شود تا حجم قفسه‏ی سینه کم شده، به جداره‏ی خارجی شش‏ها فشار وارد شود و هوای داخل شش‏ها به بیرون رانده شود. این عمل را «بازدم» می‏گویند. خاصیت اسفنجی باعث می‏شود که شش‏ها دوباره به حالت اول برگردند. در این هنگام فشار هوای درون شش‏ها کم‏تر از هوای بیرون است و در نتیجه هوای خارج به درون شش‏ها مکیده می‏شود. این عمل «دم» نام دارد.

5. نای: شش‏ها به وسیله‏ی دو لوله‏ی غضروفی به نام نایژه به نای وصل می‏شوند. نای خود به گلو وصل می‏شود. لوله‏های نای از حلقه‏های غضروفی تشکیل شده‏اند که به وسیله‏ی بافت‏های ماهیچه‏ای به یکدیگر متصل می‏شوند.

اندام‏های واک‏ساز

به طور کلی در حنجره واقع شده‏اند. در این بخش محفظه‏ای به نام تیروئید قرار دارد که درون آن دو پرده‏ی ماهیچه‏ای بسیار ظریف به نام‏ تارهای صوتی قرار دارند. یک سر آنها به تیروئید وصل است و سر دیگر آنها به دو غضروف مثلثی شکل به نام «اری‏تی‏نوئید» متصل است. چرخش این دو غضروف حول قاعده‏ی خودشان باعث نزدیک شدن تارهای صوتی به یکدیگر یا دور شدن آنها از هم می‏شود و یک سری امواج صوتی تولید می‏کند. این امواج پس از عبور از حفره‏های بینی، دهان و بینی، تولید صدا(واک) می‏کنند.

ج) اندام‏های آواساز عبارتند از:

1. چاکنای 2. حفره‏ی حلق 3. حفره‏ی دهانی 4. حفره‏ی بینی که همگی بالای حنجره قرار دارند.

1. چاکنای: فاصله‏ی بین تارهای صوتی را چاکنای می‏گویند. 2. حفره‏ی حلق: دیواره‏های این حفره خاصیت انعطاف‏پذیری زیادی دارند. حلق در جلو به حفره‏ی دهان و حفره‏ی بینی مربوط می‏شود. دیواره‏ی حلق را ریشه‏ی زبان تشکیل می‏دهد. ابعاد حلق را می‏توان با جلو یا عقب بردن زبان، کم یا زیادتر کرد.

3. حفره‏ی دهان: انعطاف‏پذیرترین و پرکارترین بخش اندام‏های آواساز حفره‏ی دهان می‏باشد. حفره‏ی دهان از بخش‏های زیر تشکیل شده است: ملاز، کام، لثه، زبان، دندان‏ها، لب‏ها

ملاز: ملاز یا زبان کوچک زائده‏ای است نرم و گوشتی که در انتهای نرم‏کام قرار دارد. حرکت ملاز به سوی بالا منجر به بسته شدن راه عبور هوا از طریق حفره‏های بینی و اتصال دهان و حلق به یکدیگر می‏شوند.

کام: سقف دهان از پشت دندان‏های بالا تا زبان کوچک امتداد دارد. بخش پیشین آن به نام سخت‏کام، استخوانی و بدون حرکت است. ولی بخش پسین آن یعنی نرم‏کام، گوشتی و متحرک است.

لثه: پشت دندان‏های بالا را لثه می‏نامند که ناحیه‏ای سخت و استخوانی و تا حدودی محدب‏شکل است.

زبان: اندامی است نرم و گوشتی که دارای قابلیت انعطاف و تحرک فراوان است. بافت ماهیچه‏ای آن طوری است که به تمام جهات چرخش دارد. زبان مهم‏ترین عامل گویایی و تولید آواها است.

دندان‏ها: دندان‏های ردیف بالا به فک ثابت متصل می‏شوند. دندان‏های ردیف پایین به فک متحرک متصل هستند و از دندان‏های آواساز محسوب می‏شوند. تعداد دندان‏ها در انسان بالغ سی و دو عدد است. هشت دندان جلو را دندان‏های پیشین می‏نامند. دندان‏های پیشین تاجی برنده دارند. در میان آنها چهار دندان نیش که تاجشان مخروطی و تیز است قرار دارد. در فک بالا و پایین هشت دندان آسیای کوچک با تاجی پهن و سپس 12 دندان آسیای بزرگ قرار دارد.

لب‏ها: پس از زبان، مهم‏ترین اندام آواساز لب‏ها هستند. لب‏ها ساختمانی ماهیچه‏ای دارند. لب‏ها هم مانند زبان در تمام جهات حرکت می‏نمایند. لب‏ها عامل اصلی تولید برخی از آواها به‏ویژه مصوت‏ها(اَ، اِ، اُ، آ، او، ای) هستند.

حفره‏ی بینی: این حفره‏ها در بالای حلق قرار دارند. با پایین آمدن آن، گلوگاه به حفره‏های بینی متصل می‏شود. با بالا کشیده شدن آن، راه عبور هوا از طریق حفره‏های بینی مسدود می‏گردد. اگر راه عبور هوا هنگام ارتعاش تارهای صوتی از طریق دهان مسدود باشد، هوا از حفره‏های بینی عبور می‏کند و موجب ارتعاش هوای داخل حفره‏های بینی می‏گردد. این مکانیسم کیفیت خاصی به صدا می‏بخشد که به آن خیشومی(غنه‏ای) می‏گویند. مانند دو صامت (م، ن)

... ادامه دارد