یادداشتی درباره اعمال ماه شریف رجب

شماره 24 - رجب 1427 - مرداد 1385

... و بالاخره ماه عظیم رجب رسید و بار دیگر ما را در دریای رحمت الهی غوطه‌ور ساخت. به قول یکی از بچه ‏هیأتی‌ها، خدا داره به آب و آتش می‌زند که ما را آدم کند!

به ‏هرحال فراخوان عمومی هدایت ویژه خداوند اعلام شد. خوشا به حال زرنگ‌ها! اما اعمال ماه رجب که چند دسته‌اند:

اعمال عمومی مربوط به تمام ماه

1. روزه: پیامبر اعظم صلی‏ الله ‏علی ه‏و‏آله‏ وسلم فرمود: «هرکس یک روز از ماه رجب را روزه بگیرد، خشنودی عظیم خداوند را به دست آورده و خشم الهی از او دور گشته و دری از درهای جهنم بر رویش بسته شود.»

انصافاً هم روزه به خاطر اینکه عبادتی زماندار است و سریع انجام نمی‌شود و دقت و مراقبت و صبر زیادی را در مدت زمانی نسبتاً طولانی می‌طلبد، جدای از برکات ناشی از خویشتنداری و مبارزه با نفس، برای اعلام آمادگی بندگی و جلب توجهات الهی وسیله‏ی خوبی است. خصوصاً روزه‏ی تابستان که بالاغیرتاً مردانه است! به‏هرحال نباید غفلت کرد.

یکی از اصحاب امام صادق علیه‏السلام می‏گوید: در اواخر ماه رجب به خدمت حضرت رفتم. همین که نگاه مبارک بر من افتاد، پرسید: آیا در این ماه روزه گرفته‌ای؟ گفتم: نه. حضرت فرمود: آن قدر ثواب از دست داده‌ای که اندازه‏ی آن را به جز خدا نمی‌داند...

خدا نکند امام زمان ارواحنافداه همین تأسف را برای ما بخورد!

2. استغفار: استغفار یعنی عذرخواهی، هم به خاطر اشتباهاتی که انجام دادیم و هم به خاطر کم‏توجهی به فرصت‌ها و توفیقاتی که از دست داده‏ایم.

وقتی پیغمبر خدا هر روز حداقل 70 مرتبه استغفار می‌کرد، حساب ما روشن است!

اما پیامبر صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلم در خصوص ماه رجب فرمودند: رجب، ماه استغفار امت من است. پس در این ماه بسیار استغفار کنید که خدا آمرزنده و مهربان است. پس بسیار بگویید: «استغفر الله و اسئله التوبه».

همچنین سفارش شده به گفتن ذکر: «استغفر الله ذا الجلال والاکرام من جمیع الذنوب والآثام» 1000 مرتبه در طول ماه (یعنی حدود 33 بار در هر روز) و همچنین گفتن ذکر شریف: «استغفر الله و اتوب الیه» در صبح و شب، هر کدام 70 مرتبه و بعد دست کشیدن بر صورت و گفتن عبارت: «اللهم اغفر لی وَ تُب عَلَیَّ»؛ شاید بیان عدد برای اذکار و تقسیم کردن آن برای اوقات مختلف ماه در روایات، به این خاطر باشد که: چون ما در طول سال، گرفتار غفلت مستمر و مداوم هستیم برای تذکّر و بازگشت و ریشه‌کن کردن این بیماری باید استغفار مداوم و مکرّر در فواصل مختلف زمانی داشته باشیم؛ مانند مصرف دارو که باید در زمان مشخص و با ترتیب خاصی انجام می‏شود تا اثر مطلوب حاصل شود.

به هر حال به قول حضرت امام رحمت‏‌الله‏علیه: «انبیاء طبیب‏اند و راه سلامت را می‌دانند».

3. دعا: شاید برخی از دعاهای کوتاه ماه رجب از بی‌نظیرترین ادعیه در عالم مناجات باشد؛ حجت‏الاسلام قرائتی می‌گفتند: «شهید مطهری یک وقت به من فرمود: فلانی! این دعا مال ماه رجب است ولی تو هر روز بخوان: «خاب الوافدون علی غیرک و خسر المتعرضون الا لک...» و انصافاً مضامین فوق‏العاده‏ی این دعا برای استغناء و بریدن از غیر خدا خصوصاً در اوقاتی که آدم از نامردی دنیا دلگیر است، بسیار مفید است. به هر حال جا دارد دوستان، مداومت بر این دعا و همچنین دعای: «یا من یملک الحوائج السائلین...» و «اللهم انی اسئلک صبر الشاکرین لک...» که در مفاتیح آمده را خصوصاً در قنوت نمازها (البته با توجه در معانی آن) فراموش نکنند.



اعمال مربوط به اوقات خاص

1. اعمال شب اول

بزرگان اخلاق شروع در یک عمل را دارای نقش اساسی در رسیدن به نتیجه می‌دانند. شب اول ماه هم که به منزله‏ی ورود در بستر جدیدی از کسب توفیقات است، برای نتیجه‌گیری در ادامه‏ی ماه خیلی تعیین‏کننده است. به همین خاطر به شب‌زنده‌داری و احیاء و انجام اعمال از لحظه‏ی آغاز شب یعنی هنگام رؤیت هلال، تأکید شده است؛ این شب، یکی از چهار شبی است که در طول سال به احیاء و عبادت در آن سفارش شده، نمازهای بافضیلتی هم برای آن ذکر شده... لازم است نگاهی به مفاتیح‏الجنان (اعمال شب اول ماه رجب) بیندازید که غفلت موجب پشیمانی است.

به هر حال، شروع ماه به منزله‏ی تکبیره‏الاحرام نماز است، خصوصاً جا دارد انسان خلوتی با خودش بکند و برای طول ماه برنامه‌ریزی کند و از خدا توفیق ادای حق ماه رجب را بخواهد.



2. اعمال لیله ‏الرغائب

شب جمعه‏ی اول ماه رجب که به نام «لیله‏الرغائب» (شب آرزوها) معروف است، دارای عمل ویژه و منحصر به فردی است که البته ثواب آن هم فوق العاده و بی‌نظیر است. البته برای انجام آن باید پنجشنبه‏ی اول ماه را روزه داشته و بعد بین نماز مغرب و عشاء 12 رکعت نماز با تفصیل خاصی که شیخ عباس قمی رحمت‏الله‏علیه در پایان بخش اول اعمال ماه رجب در مفاتیح ذکر فرموده، انجام شود. مطمئنم اگر به مفاتیح مراجعه کنید و ثواب آن را ببینید هیچ وقت آن را ترک نمی‌کنید. گرچه اهل معرفت عبادت را فقط برای رضایت خدا انجام می‌دهند؛ به قول حافظ:

تو بندگی چو گدایان به شرط مزد مکن

که خواجه خود روش بنده‌پروری داند

به هرحال این شب، شب ویژه‌ای برای اهل دل و ارباب معرفت است که جا دارد مراجعه‌ای به کتاب شریف المراقبات (اعمال سال) مرحوم میرزا جوادآقا ملکی تبریزی بفرمایید.

برای حسن ختام این قسمت از بحث، بخشی از سفارش پیر اهل سلوک، میرزا جوادآقا را تبرکاً نقل می‌کنیم:

... یکی از مراقبت‌های مهم در این ماه، به یاد داشتن حدیث «فرشته‏ی دعوت‏کننده» می‌باشد که از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏و‏سلم روایت شده است. پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏و‏سلم فرمود: خدای متعال در آسمان هفتم فرشته‌ای را قرار داده که به او «دعوت‏کننده» گفته می‌شود. هنگامی که ماه رجب فرا می‏رسد، این فرشته در هر شب این ماه تا صبح می‌گوید: خوشا به حال تسبیح کنندگان خدا، خوشا به حال فرمانبرداران خدا،

خدای متعال می‌فرماید: من همنشین کسی هستم که با من همنشینی کند، فرمانبردار کسی هستم که فرمانبردارم باشد و بخشنده‏ی کسی هستم که از من طلب بخشش کند.

ماه، ماه من، بنده، بنده‏ی من و رحمت، رحمت من است. هرکس در این ماه مرا بخواند، او را اجابت می‌کنم. هرکس از من درخواستی کند، به او عطا می‌کنم و هرکس از من هدایت بخواهد او را هدایت می‌کنم! این ماه را رشته‌ای بین خود و بندگانم قرار دادم که هرکس آن را بگیرد، به من خواهد رسید.



3. اعمال ایام‏البیض

بیض از ریشه‌ی «بیاض» به معنی سفیدی است و به سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم هرماه اطلاق می‌شود، چون در این روزها به خاطر کامل بودن قرص ماه، شب‌ها هم روشن و سفید است... در مورد ایام‏البیض ماه رجب، اعمال متعددی وارد شده که شاید مهم‌ترین آنها اعمال ام‏داوود باشد.

در روایت آمده زنی به نام ام‏داوود جهت خلاصی فرزندش از زندان حکام عباسی به نزد موسی بن جعفر علیه‏السلام می‌آید و تقاضای کمک می‌کند. حضرت انجام این عمل را به او سفارش می‌فرمایند که خلاصه‏ی آن، این است که روزهای 13، 14 و 15 ماه رجب را روزه بگیرد و در روز پانزدهم هم بعد از نماز ظهر و عصر سوره‌های مشخصی از قرآن را تلاوت کرده، پس از آن دعای خاصی را بخواند... چنانکه در تاریخ آمده تنها کسی که از سیاهچال عباسیان خارج شد «داود» بود و باقی زندانیان به شهادت رسیدند...

به هر حال اهمیت این عمل چنانکه بزرگان گفته‌اند این است که برای خلاصی روح و جان خود از سیاهچال نفس امّاره و زندان شیطان می‌توان از این عمل بهره برد، بخصوص که پس از سه روز روزه‌داری و ساعت‌ها تلاوت قرآن انسان خود احساس می‌کند بسیاری از زنگارها از قلبش زدوده شده و خستگی ناشی از عبادت نیز در جلب الطاف الهی بسیار مؤثر است.



اعتکاف

یکی از مهمترین اسباب تقرب به خداوند که در طول تاریخ مورد توجه انبیاء و خواص اهل دل بوده، سنت اعتکاف است که ریشه در حقیقت خلوت و عزلت از خلق دارد و بزرگان سلوک فرموده‌اند، خلوت یکی از پنج راه رسیدن به کمال است.

گرچه اعتکاف زمان معینی ندارد، لکن به دلیل آنکه انجام آن نیازمند مقدمات و شرایطی است که در سال‌های اخیر در نیمه‏ی رجب فراهم می‌شود. ایام البیض ماه رجب به نحوی برای اعتکاف مشخص و معین شده است که البته زمان بسیار مناسبی هم به حساب می‌آید.



شرایط اعتکاف

متعکف باید حداقل سه روز در مسجد جامع از اشتغالات روزمره و تمتّعات حلال خود بگذرد و در حال روزه به عبادت بپردازد و از بحث‌های بیهوده و جدال و مانند آن دست بردارد و اگر روز اول و دوم را به قصد اعتکاف در مسجد بماند، باقی ماندن در روز سوّم بر او واجب می‌شود و دیگر نمی‌تواند اعتکاف را قطع کند؛ شروع اعتکاف و حضور در مسجد، سحرگاه روز اول و اتمام آن غروب روز سوم است و در این مدت حق خروج از مسجد را ندارد مگر به جهت ضرورت‌های خاص...

نکته‏ی حائز اهمیت آن است که اعتکاف، وسیله‌ای است جهت دل کندن و جدا شدن از روزمرگی‌ها و غفلت‌هایی که معمولاً راهی برای جدا شدن از آن نیست، به همین خاطر اگر این فرصت مناسب تبدیل به عادت یا تجربه‌ای تفریحی شود، شاید نتیجه‏ی مطلوب را به همراه نداشته باشد.

امید است توفیق انجام این سنت رسول اکرم صلی ‏الله ‏علیه ‏وآله ‏و‏سلم و ائمه‏ی اطهار علیهم ‏السلام به نحو کامل نصیب همه‏ ی عاشقان اباعبدالله گردد، ان‏شاء‏الله.