عاشورا و دو گفتمان عرفانی و ماورایی

سیده رقیه میرابوالقاسمی نویسنده کتاب «تحول گفتمان در گزارش واقعه کربلا» گفت: در مورد هر واقعه تاریخی گفتمان‌های متعددی را می‌توان شناسایی کرد؛ چرا که در هر عصری گفتمان‌های خاصی غالب می‌شوند. هر واقعه تاریخی بنا به گستردگی و عمقی که به جا می‌گذارند می‌توانند به همان اندازه تولید گفتمان کنند. من در این کتاب گفتمان‌های عاشورا تا قرن دهم را مورد بررسی قرار داده‌ام. به دلیل گستردگی موضوع و بازه زمانی محدود امکان ادامه دادن گفتمان‌ها تا زمان معاصربرای من وجود نداشت نویسنده کتاب افزود: واقعه کربلا از جمله رویدادهای تاریخی است که از زمان تحقق آن اثرگذاری فراوانی در جهان اسلام گذاشته است و به همان میزان انعکاس آن در جامعه اسلامی متفاوت بوده است. سعی من بر این بود که در کتاب «تحول گفتمان در گزارش واقعه کربلا» بعضی از گفتمان‌های مطرح شده ذیل واقعه عاشورا را بررسی کنم. البته به نظر می‌رسد اگر کارهای بیشتری انجام شود می‌توان از گفتمان‌های دیگری هم سخن گفت. وی افزود: غالب شدن یک گفتمان به معنای از بین رفتن و جایگزینی آن به گفتمان دیگر نیست. ما نمی‌توانیم بگوییم در یک تاریخ یک گفتمان کاملا غایب می‌شود؛ شدت و ضعف گفتمان‌ها در اعصار مختلف متفاوت است و این بستگی به عوامل مختلفی چون سیاست، فرهنگ و اجتماعی دارد، همه این عوامل دست به دست هم می‌دهند تا یک گفتمان مورد استقبال قرار بگیرد. عدم اقبال گفتمان عرفانی در بین شیعیان میرابوالقاسمی تصریح کرد: تحول همیشه ابعادی از تحریف را با خود به همراه دارد؛ تحول بار معنای مثبت دارد. هر تحولی ابعاد مثبت و منفی به همراه خود می‌آورد و این ابعاد گریزناپذیر است. به عنوان مثال گفتمان عرفانی بیشتر از سوی عرفا تعقیب می‌شود، این گفتمان بیشتر وجوه فراتاریخی دارد کسی که با این دید به این واقعه نگاه می‌کند به ابعاد زمانی و مکانی این واقعه توجه نمی‌کند و اصل واقعه را به عنوان پدیده‌ای که می‌توان از آن برداشت عرفانی داشت مورد بررسی قرار می‌دهد. وی گفت: گفتمان‌های تاریخی روند جایگزینی دارند. در واقع وقایع کربلا از گفتمان تاریخی به سمت گفتمان فراتاریخی و عرفانی در طول زمان حرکت کرده‌اند. نقش مؤلفان و پدیدآورندگان اهل سنت در این گفتمان‎سازی بسیار قوی‌تر بوده است. به عنوان نمونه نگاهی که مولانا به واقعه عاشورا داشت یک نگاه عرفانی بود به این معنا که پیام‌های عاشورا را استخراج می‌کرد؛ نه اینکه ببیند این واقعه در چه شرایطی با چه دلایلی اتفاق افتاده است. این موضوعات برای عرفا موضوعیت و برجستگی نداشت، پس باید گفت که عرفا نگاه فراتاریخی به واقعه عاشورا داشتند. در گفتمان عرفانی تاکید بر این است که نباید بر شهدای عاشورا گریست؛ چرا این بزرگواران به اوج سعادت رسیدند و باید برای سعادت آنها شادی کرد. نویسنده کتاب افزود: اما از آنجایی که شیعیان بیشتر قیام عاشورا را سیاسی تجزیه و تحلیل می‌کنند گفتمان عرفانی چندان اقبالی پیدا نکرده است. ما شیعیان روایات بسیاری داریم که گریستن برای امام حسین(ع) ارج دارد؛ به این اعتبار این گفتمان بین شیعیان چندان مطرح نشده است. پیش‌گویی رکن گفتمان ماورایی است وی در ادامه افزود: اگر بخواهیم عملکرد امام حسین(ع) را در قیام عاشورا بررسی کنیم، باید ابعاد مختلفی را مد نظر قرار بدهیم. شخصیت‌ ائمه اطهار جز اولیا الله هستند و نحوه تصمیم‌گیری آنها عادی نیست. ما روایات داریم که واقعه عاشورا پیش‌بینی شده بود، امام حسین(ع) به این واقعه دانش داشتند، اما این دانش تعارضی ندارد که ایشان به عنوان یک انسان در آن شرایط تصمیم‌گیری‌ کنند؛ امام در عین آگاهی چنین تصمیم‌ گرفتند. مولف کتاب تحول گفتمان در گزارش واقعه کربلا اظهار کرد: پیش‌گویی بیشتر در وجوه ماورایی قرار می‌گیرند. در گفتمان ماورایی پیش‌گویی نقش برجسته‌ای دارد. البته نمی‌توان گفت واقعه عاشورا صرفا یک واقعه سیاسی، اجتماعی و تاریخی است با وجوه مختلف می‌توان به این قضیه نگاه کرد و هر کدام را در گفتمان خود مورد توجه قرار داد. کسانی که در رسته اولیا الله هستند، تعارضی در تصمیمات آنها نیست هرچند در ذهن ما امکان دارد این تعارض‌ها نمود پیدا کند. وی در پایان گفت: واقعه عاشورا جای کار دارد و بسیار سخنان ناگفته دارد. فکر می‌کنم وظیفه مهم بین پژوهشگران این است که در این مسیر قدم‌ بردارند. ما باید تمرین کنیم که چهره درخشان اهل بیت را به جامعه معرفی کنیم و نیازی نیست که جامعه با یک سری روایت‌های غیرواقعی چهره این بزرگوران را بشناسد. ما باید در پژوهش‌های خود از نگاه‌ها و ابزارهای علمی جدید بهره بگیریم، تا بتوانیم ابعاد مختلف عاشورا را به شکل علمی‌تر و با زبان قابل فهم عرضه کنیم.