تحقیق درباره اهل بیت(ع) به جایگاه مطلوب خود نرسیده است

حجت‌الاسلام محمدرضا هدایت‌پناه، استادیار گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) درباره نگارش کتاب‌ درباره ائمه به ویژه امام حسن مجتبی(ع) گفت: شاید این سؤال مطرح باشد که چرا درباره این امام همام(ع) کتاب کم داریم. درباره امام حسن(ع) مانند بقیه ائمه(ع) که بعد از امام رضا(ع) هستند، وضعیت نگارش اثر بهتر است یعنی از جهت تعداد، تعدادشان قابل توجه‌تر است، اما در رابطه با امام حسن عسکری(ع) و امام هادی(ع) کتاب‌های کمتری به نگارش درآمده است، البته در رابطه با کیفیت هر دو به یک نسبت از نقصان برخوردار هستند.

وی افزود: با توجه به اینکه گزارش‌های خاصی درباره زندگی امام حسن مجتبی(ع) به غیر از شش ماهی که دوره امامت ایشان بوده در دست نیست، چندان به این امام پرداخته نشده است، به این معنا که مورخان به دنبال حوادث تاریخی هستند و شخصیتی که از جامعه به ویژه از خلافت، حکومت و ... فاصله می‌گیرد، ممکن است حوادث کمی پیرامونش رخ داده باشد، مانند امیرالمؤمنین(ع) که چند سال خانه‌نشین بود و ما اطلاعاتی درباره این بیست و چند سال نداریم و یا اطلاعات بسیار کم است، اما درباره چهار سال و چند ماهی که حضرت امیر حکومت کرده، اطلاعات بسیار زیاد است و این نشان می‌دهد مورخ به دنبال ثبت و ضبط حوادث تاریخی و گزارشات اجتماعی بوده است.

تاریخ ائمه(ع) از ثبت نشدن گزارشات تاریخی رنج می‌برد

حجت‌الاسلام هدایت‌پناه ادامه داد: از این رو که اطلاعات ما یا تحقیق درباره امور اجتماعی که به متن جامعه اشاره دارد، متأسفانه بسیار کم است و یا تحقیق درباره امور اجتماعی بسیار سخت است، این رویکرد را شاهد هستیم؛ برای مثال فرض کنید بازی‌های کودکان در قرن اول هجری را بررسی کنیم، از این رو چون این موضوع سوژه‌ای برای مورخان نبوده، به همین دلیل اطلاعات چندانی هم درباره آن در دست نیست.

وی در ادامه عنوان کرد: به همین دلیل امام حسن مجتبی(ع) هم که حکومت را به معاویه واگذار می‌کند و در مدینه سکنی می‌گزیند، کمتر اتفاقاتی است که پیرامون آن حضرت رخ داده باشد، جز مسئله حج و گزارشاتی که به وفات ایشان مربوط است و یا نشست‌هایی که با معاویه در شام داشته، البته اگر این گزارشات هم درست باشد، اما درباره همین مقدار زمانی که در دوره امامت بوده و ما گزارشی از آن نداریم، از موضوع دیگری نشئت می‌گیرد.

این نویسنده با بیان اینکه تاریخ ائمه(ع) دچار نقصان ثبت گزارش تاریخی است، بیان کرد: پژوهشگران زمانی که روی موضوعی تحقیق می‌کنند، باید منابع یاری‌شان کند و بتوانند با استناد به این گزارشات تحقیق‌های خود را انجام دهند. از این رو اگر بخواهد به موضوعاتی بپردازد که کمتر مورد توجه است، باید جستجوهای بسیاری را انجام دهد و مانند پازلی اجزای این تحقیق را بیابد و در کنار هم قرار دهد تا بتواند این پازل را جمع کند و چون این کار بسیار سخت است، در نتیجه کمتر کسی است که خود را در این تعب و سختی تحقیق بیندازد و بخواهد زوایای تاریک یک موضوع را باز کند.

نگارش کتاب‌هایی درباره امام حسن(ع) که عمق ندارند

حجت‌الاسلام هدایت‌پناه تصریح کرد: موضوع دیگر تخصصی شدن مباحث تاریخی است، به عنوان مثال مباحثی که در اصول فقه و یا فقه وجود دارد و به صورت اجتهادی به آنها پرداخته شده است؛ از این رو ابعاد یک موضوع جزئی نیز باز و تبیین شده است و زوایای مختلف آن بررسی شده و این موضوع به دلیل اجتهادی شدن آن رشته بوده، اما ما در زمینه تاریخ چنین جایگاهی نداریم، یعنی اولاً اگر تاریخ را در طبقه علوم قرار دهند که برخی آن را در این طبقه قرار نداده‌اند و اگر هم آمده، چون ارزش و اعتباری در حوزه‌های علمیه و مراکز دانشگاهی و پژوهشی و علمی ندارد که این مسئله بیشتر مربوط به خاورمیانه است و در شرق و غرب این گونه نبوده و تاریخ مانند رشته علوم اجتماعی یک رشته کاملاً زنده است و استفاده‌های بسیار زیادی از آن می‌برند.

وی افزود: با توجه به اینکه تاریخ، این وضعیت ناخوشایند را در مراکز علمی دارد و به صورت اجتهادی به آن پرداخته نشده است، از این رو کتاب‌هایی که درباره امام حسن مجتبی(ع) نوشته شده‌اند یا تکرار مکررات هستند و یا عمق ندارند و یا زوایای پنهان مورد توجه قرار نگرفته و یا از آن عبور می‌کنند؛ از این رو تا وقتی که وضعیت به این شکل است مباحثی که پیرامون ائمه(ع) است روشن نخواهد شد.

استادیار گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت: درباره امام حسین(ع) نیز با وجود اینکه کتاب‌های بسیاری درباره این امام نوشته شده است، اما بیشتر امام حسین عاشورایی معرفی شده و نه امام حسین غیرعاشورایی. از این رو ابعاد گوناگون زندگی ایشان تا پیش از قیامش یا بررسی شده و یا کیفیت و عمق لازم را در پژوهش‌های ما ندارد.

حجت‌الاسلام هدایت‌پناه یادآور شد: ما در ادبیات فارسی برخی از اساتید را می‌بینیم که ادعا می‌کنند ۳۰ سال است سعدی‌شناس یا حافظ‌شناس هستند، اما یک نفر را نداریم که بگوید ۳۰ سال است درباره امام سجاد(ع) یا امام حسن(ع) کار می‌کنم و متأسفانه چنین نگاه علمی وجود ندارد که یک پژوهشگر ۳۰ سال وقت خود را صرف تحقیق درباره ائمه(ع) کند؛ در حالی که چنین شخصیت‌هایی اهمیت بسیار دارند و آیا امام سجاد(ع) و صحیفه سجادیه به اندازه گلستان سعدی ارزش ندارد و چطور شده که به گلستان سعدی این اندازه اهمیت می‌دهیم، اما در حوزه تاریخ ائمه(ع) این مقدار بها داده نمی‌شود و این نشان می‌دهد که این رشته جایگاه لازم را پیدا نکرده است.

استنادات ناقص و سلیقه‌ای به تاریخ ائمه(ع)

وی در ادامه در پاسخ به اینکه در رابطه با کتاب‌های نوشته شده درباره امام حسن(ع) توسط نویسندگان کشورمان، کدام فرضیه قوی‌تر است، عنوان کرد: پس از پیروزی انقلاب اسلامی در کشورمان رویکرد علمی به این مسئله شده و مقداری پیشرفت کرده‌ایم و کتاب‌هایی که در رابطه با ائمه(ع) نوشته می‌شود با عمق بیشتری در حال بررسی است و پژوهش‌ها کیفیت بهتری به خود می‌گیرند، اما آنچه انتظار داریم تاکنون کتاب‌هایی که درباره تاریخ اهل بیت(ع) نوشته شده‌اند، نتوانسته‌اند پاسخگوی نیازهای ما باشند، به عنوان مثال در مسائل سیاسی امروز ما نیز استناداتی به زندگی و سیره ائمه(ع) مطرح می‌شود که اغلب آنها ناقص، نا‌به‌جا و سلیقه‌ای است.

این نویسنده معتقد است؛ یکی برای حرکت سیاسی خود به گزارش تاریخی از اهل بیت(ع) استناد می‌کند و دیگری مخالف وی است و گزارش دیگری را از آرشیو استخراج کرده و به آن استناد می‌کند و ما بدون اینکه بفهمیم کدام حجیت دارد و قابل استناد است و در چه شرایط زمانی و مکانی و فقه سیاسی قابل استناد است، برای اینکه پاسخ مخالف را بدهیم به یک گزارش استناد می‌کنیم. که اینها هیچ کدام نمی‌تواند نه در اخلاق فردی و نه رفتار اجتماعی و نه رفتار حکومتی برای ما راه‌گشا باشد.

صلح امام حسن(ع)، قیام امام حسین(ع) و دعای امام سجاد(ع) و مسائل گوناگونی که در دوران ۲۵۰ ساله ائمه(ع) رخ داده،‌ این حوادثی است که به ویژه به افرادی نیاز دارد که به حوزه علوم حوزوی مسلط باشند و بتوانند خلأهای موجود را رفع کنند. از این رو ما مسائل بغرنجی درباره تاریخ امام حسن(ع) داریم که هنوز حل و فصل نشده است.