علی(ع) حقوق انسان‌ها را مورد توجه قرار می داد نه فقط شیعه را

پس از ۱۴۰۰ سال نه تنها در میان شیعیان بلکه در میان بسیاری از افراد از ادیان و مذاهب مختلف، محبوبیتی مثال زدنی دارد و سرمشقی بی نظیر برای تمام عرصه های مختلف زندگی بشری است.. چرا و به دلیل چه ویژگی هایی پس از گذشت قرن ها همچنان امیرمومنان حضرت علی(ع) از چنین محبوبیت جهانی برخوردار است؟
دکتر محمود جنیدی جعفری، رئیس مرکز تحقیقات امام علی به علت محبت جامعه انسانی به علی(ع) و محبوبیت ایشان اشاره و اظهار می کند: ساختار شخصیتی امامان معصوم به خصوص حضرت علی(ع) به گونه ای بوده که با فطرت مردم و عموم انسان ها به خصوص انسان های پاک نهاد، سازگار بوده و عموم مردم به دیده محبت به آنها نگاه می کردند؛ حضرت علی(ع) همواره سعی می کردند که افکار عمومی و رضایت مردم را در راستای ارزش های معنوی جلب کنند، نه ارزش های دنیایی و زودگذر.
او می گوید که می توانیم از کلام حضرت علی الگوسازی کنیم و سخنان گوهربار این بزرگ مرد تاریخ بشریت را با سبک زندگی جدید تطبیق و در تیر رس مردم قرار دهیم و برای جوامع انسانی پر رنگ کنیم، اما متاسفانه ما کمتر به این نکات پرداختیم و این کلام گهربار را مورد توجه، تحلیل و بررسی قرار ندادیم و صرفا تنها به گفتن بسنده کردیم.

* همانطور که می دانید امام علی به عنوان امام اول شیعیان که البته نه تنها در میان امت شیعی بلکه در میان بسیاری دیگر از پیروان دیگر از جمله مسیحی و سنی از محبوبیت خاصی برخوردار است و ایشان نه به عنوان امام اول شیعیان بلکه به خاطر سلوک رفتاری، اخلاقی و تربیتی نیز بسیار محبوب می باشند. اگر نیم نگاهی به زندگی علی(ع) داشته باشیم سه دوره مهم را می توان در زندگی ایشان نام برد. یک دوره زمان همراهی با پیامبر است که همچون برادر و یار و یاور پیامبر بود. یک دوره زمانی است که خانه نشین است و به امورات دینی مردم رسیدگی می کند و یک دوره نیز زمانی است که در قدرت حضور دارد. حال سوال این است چطور شخصیتی که در مقاطع حساس تاریخ اسلام حضور دارد و در موقعیت ها و شرایط مختلفی حاضر بوده، مسلک او تغییر پذیر نبوده و بعد از گذشت ۱۴ قرن محبوب دل ها و یادهاست؟
محبوبیت ائمه معصومین یکی از توفیقاتی است که خداوند به ائمه معصومین عنایت کرده است، چه در طول زندگی و چه بعد از شهادت آن بزرگواران، یک جایگاه معنوی از جهت شخصیت والای ائمه معصومین در قلوب انسان های مشتاق و علاقه مند نهادینه شده چرا که اکثر انسان های پاک نهاد، انسان های سلیم النفس، تابع و پیرو صفات پسندیده و معنوی هستند و صفات پسندیده و معنوی را انسان های پاک نهاد و عموم انسان ها دوست دارند، از این جهت انسان های پاک نهاد، به امامان معصوم به خصوص در رأس ائمه معصومین حضرت علی(ع) به دیده عشق و محبت نگاه می کنند، بنابراین می توانیم بگوییم که ساختار شخصیتی امامان معصوم به خصوص حضرت علی(ع) به گونه ای بوده که با فطرت مردم و عموم انسان ها به خصوص انسان های پاک نهاد سازگار بوده و عموم مردم به دیده محبت به آنها نگاه می کردند و همینطور علی(ع) سعی می کردند که افکار عمومی و رضایت مردم را در راستای ارزش های معنوی جلب کنند، نه ارزش های دنیایی و زودگذر؛ ارزش هایی که معنویت الهی در آنهاست لذا خصوصیات مختلفی را در سیره عملی و نظری حضرت می توانیم برشمریم و می دانیم هم که محبوبیت در لغت و معنا به مفهوم مورد احترام و محبت بودن و حفظ حرمت داشتن، است؛ این محبوبیت که چیزی جز مورد احترام و محبت بودن نیست، نمی شود با دستور و فرمان و تحکم و چیزهایی که معمولا در عرصه عمومی و دنیایی مدنظر است کسی را جلب کند بلکه باید زمینه هایی برای جلب این محبت فراهم شود و بدون این زمینه ها محبت به افراد به خصوص به رهبران الهی و در رأس آنها حضرت علی(ع) نتیجه ای ندارد لذا زمینه ای برای جلب محبت آماده است، پس از فراهم نمودن زمینه، مقدمات مهم است که این مقدمات به نتیجه می رسد.

* حضرت علی(ع) به عنوان الگوی جوامع انسانیت و بشریت و انسان به ما هو انسان، این چنین محبت و محبوبیت را از  چه طریقی به دست آوردند؟
حضرت علی(ع) محبت را از ذات احدیت گرفت، خداوند را سرچشمه محبت دانست. محبوب شدن و مورد محبت مردم قرار گرفتن در گرو پیوند با خداست، اگر انسان هایی که در جوامع بشری به عنوان رهبران جوامع انسانی مطرح هستند، خودشان را با محبت الهی گره زدن، در قلوب انسان ها جا می گیرند، ولی انسان هایی که محبت را جزء ثروت و داشتن مقام بالا، جزء شهرت و حتی دانش عظیم نمی دانند، در قلوب انسان ها جایی ندارند چرا که مقام، شهرت، ثروت و دانش گذراست، لذا می توانیم محبت و محبوبیت را جست و جو کنیم و با محبت الهی گره بخوریم. ائمه معصومین و در رأس آنها علی انسان هایی بودند که محبت را از سرچشمه نامحدود الهی گرفته بودند؛ علی این محبت و محبوبیت را در هر سه دوره زندگی خود تجربه کرد.

* یکی از این سه دوره، حضور حضرت علی در قدرت است، در این مورد به چه نکاتی توجه شده و فرمان، تحکم و دستور چه جایگاهی دارد؟ حضرت با چه مشی و رفتاری در این دوره حساس زندگی اش نیز مورد محبت و محبوبیت مردم بود؟
«فَبِما رَحمَهٍ مِنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُم وَلَو کُنتَ فَظًّا غَلیظَ القَلبِ لَانفَضّوا مِن حَولِکَ فَاعفُ عَنهُم وَاستَغفِر لَهُم وَشاوِرهُم فِی الأَمرِ فَإِذا عَزَمتَ فَتَوَکَّل عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ المُتَوَکِّلینَ» این آیه قرآن خطاب به پیامبر از چگونگی برخورد رهبر الهی در برابر مردم می گوید و می فرماید: «به برکت رحمت الهی در برابر آنان (مردم) نرم و مهربان شدی»، یعنی رحمت خداوند به شخص پیامبر وارد شد که از طریق این رحمت و مهربانی الهی، شخص پیامبر با مردم مهربان شد و به گونه ای که خداوند خطاب به ایشان می فرماید: «اگر خشن و سنگدل بودی از اطراف تو پراکنده می شدند، پس آنان را ببخش برای آنها آمرزش بطلب» بنابراین یکی از خصوصیات رهبران الهی و ائمه معصومین محبت و مهربانی با مردم است؛ اگر در جامعه امروزی فردی از حاکم و فرمانروا تخطی کند، حاکم و فرمانروا او را به اشد مجازات می رساند ولی خداوند به پیامبر می فرماید: «اگر از آنها مشکلی دیدی آنها را ببخش، برای آنها آمرزش بطلب و حتی در کارها با آنها مشورت کن» شخص پیامبر متصل به چشمه وحی است ولی می فرماید که با مردم مشورت کن. این نکته در حقیقت به این مطلب اشاره می کند که رهبران الهی اگر می خواهند محبوب باشند باید با مردم باشند، یعنی با مردم بودن و با مردم زیستن از نکاتی است که این محبوبیت را در نزد مردم نسبت به ائمه معصومین به خصوص حضرت علی بیشتر کرد.
باز در جای دیگر قرآن می فرماید: « ادْعُ إِلى‌ سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَ الْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ؛ دعوت کن به سمت پروردگارت با حکمت و موعظه پسندیده» نمی گوید با فریاد، تحکم و خشونت بلکه می گوید با نرم خویی، حکمت، موعظه پسندیده و نیکو؛ یکی از نکاتی که ائمه معصومین و حضرت علی در سال های اول زندگی مورد توجه قرار داد، نحوه برخورد و معاشرت با مردم بود.
شخص پیامبر و ائمه معصومین و علی، سبک زندگی را به همه پیروان درس می دهند نه تنها به شیعیان؛ علی(ع)، امام تنها شیعه نیست امام جامعه بشریت است چرا که غیر شیعه هم به علی(ع) متوسل می شود، مسیحیان و پیروان ادیان الهی که پاک نهاد هستند، می گویند امام علی(ع)، امام تنها شیعه نیست، امام جامعه بشریت است، جامعه بشریت یعنی جامعه انسان ها، وقتی وارد می شویم در تمام برخوردها و رفتارهای این امام عظیم و بزرگ می بینیم که در جای جای آن انسانیت و برخورد شایسته نهفته است و در یک کلام می توان گفت که سبک زندگی اجتماعی انسان را با موعظه حسنه، با برخورد صحیح برای پیروان خود روشن و بیان می کند به عنوان مثال در نحوه معاشرت و پسندیده با مردم، آنجایی که می فرماید: قد الی سبیل ربک بلاحمه و موعظه حسنه؛ می خواهی مردم را دعوت کنید معاشرت پسندیده داشته باش، روایت و احادیث فراوانی از حضرت داریم که خوش خلقی و خوش خویی را بهترین همدم و مونس انسان می داند، حضرت به نیکو سخن گفتن با انسان ها در بسیاری از موارد تاکید می کند حتی به فرزندانش خطاب می کند که با سخن و گفتار نیک با مردم صحبت کنید، این یکی از خصوصیات و برخورد تربیت اجتماعی است. یا در فراز دیگر، خیرخواهی برای دیگران؛ زمانی انسان می گوید که اول خودم، دوم خودم و سوم هم دیگران، ولی حضرت از خود می گذشت و به دیگران می رسید، هیچ گاه به فرزندان و افراد و اصحابش خیرخواهی برای خود را نگفت حتی در هنگام شهادت به فرزندان خود رو کرد و در مورد حق همسایه و مردم وصیت کرد. از دیگر نکات پسندیده در معاشرت با مردم، رعایت ادب در کلام است، حضرت می فرماید: بهترین میراث انسان خوش خلقی و ادب است، انسانی که مودب باشد در برخورد خود با دیگران شأن و شئون اجتماعی او ساخته می شود، سبک زندگی اجتماعی در پرتو این کلام گوهربار است. از دیگر نکاتی که در ادابِ معاشرت و برخورد سبک زندگی انسانی و اسلامی حضرت مطرح می کنند، عزت نفس است، یعنی انسان باید خود را از جهت سلیم النفس بودن نه از جهت مغرور بودن، بزرگ بداند. و لله عزت رسول و المومنین؛ خداوند عزت را مخصوص خود، پیامبر و مومنان قرار داد، فقط ائمه معصومین و شخص پیامبر و کسانی که در حوزه عصمت و وحی هستند را خطاب نمی کند، می فرماید که حتی مومنین و انسان هایی که در این مسیر قرار گرفتند. این عزت نفس بزرگواری بسیاری برای انسان به همراه دارد، همچنین عفو و گذشت، این مساله باز از نکات اصول تربیت اجتماعی در جوامع فعلی ماست که ما می توانیم به عنوان نکات کاربردی از سیره عملی این امام بزرگ برداشت و سرمشق زندگی خود قرار دهیم.
از نکات دیگر در برخورد و معاشرت پسندیده با مردم، حفظ اسرار است، انسان باید صندوقچه اسرار برادر مومن خود باشد، یکی از نکاتی که حضرت مورد توجه قرار دادند و به فرزندان شان اشاره می کنند این است که آبروی مومن را حفظ کن، هیچ گاه عیب های افراد مومن را برملا و آشکار مکن چرا که یکی از خصوصیات و صفات حضرت حق ستار العیوب است. اینها نکاتی است که در برخورد با یک رهبر الهی به عنوان امام اول شیعیان و امام جامعه بشریت و انسانی مورد توجه است؛ وقتی این نکات و صفات پسندیده مورد توجه است چطور انسان پاک نهاد و انسانی که دلش پاک است، می تواند به سمت این صفات پسندیده نرود، حتما نباید شیعه باشد.

* از طرفی با همه بحث های گفته شده در مورد الگوسازی از ایمه اطهار می بینیم که حب و علاقه مردم در همه طیف ها چه سنتی و چه مدرن و … همچنان جاری و ساری است. فکر می کنید این میزان علاقه از چه می تواند نشات گرفته باشد؟
انسان های پاک نهاد در جهان و جهان معاصر زیاد هستند، این انسان ها شاید پیرو ادیان دیگر هستند ولی می بینیم که مشتاقانه سمت علی می آیند، به سمت نکات برجسته حضرت، چون محبوب دلهاست، چون رمز نفوذ با مردم بودن است، با مردم زیستن است، با مردم زندگی کردن است و در قلوب انسان های پاک نهاد ریشه کرده لذا می توانیم بگوییم این نکاتی که گفتم و بسیاری از نکاتی دیگر، امام را محبوب دل ها کرده است.

* چه مولفه های بارزی را می توان در امام علی سراغ گرفت که کمتر مورد توجه قرار می گیرد؟ کدام بخش از زندگی امام علی مغفول مانده است؟
حقوق انسان ها، اشاره به حقوق انسان ها در جامعه مغفول مانده چرا که اگر ما حقوق انسان ها را از نگاه امام علی در نهج البلاغه مورد مطالعه قرار دهیم نیازی به این همه مدعیان حقوق بشر نداریم، اگر به حقوق انسان ها در نهج البلاغه توجه شود، این کتاب راهگشای تمام موارد است، زمانی که به کلام زیبای حضرت و کلام زیبای وحی تمسک و از آنها بهره برداری کنیم، می توانیم به انسان هایی که اکنون به طرق مختلف در جوامع بشری فریاد می زنند که ما طرفدار انسانیت و انسان هستیم و با شعارهای مختلف و دهان پر کن اومانیزم حقوق اولیه انسانی را زیر پا می گذارند، حقوق انسان و انسان به ما هو انسان نه انسان مسلمان و شیعه را یادآور شویم، حضرت در نامه خطاب به مالک اشتر می فرماید: «مالک تو را که به استانداری منصوب می کنم بدان که انسان ها در نزد تو دو دسته هستند یا در آفرینش با تو یکی هستند یا برادر دینی تو هستند» یعنی فکر نکن که حکم استانداری دادم تو فقط باید شیعیان را مورد حمایت و حفاظت قرار دهی، یعنی انسانیت به ما هو انسان، اگر ما این حقوق انسان از نگاه علی را مورد توجه قرار دهیم، می توانم به تمام این مکاتب مختلف که در حال حاضر در جامعه اسلامی بروز کرده و با شعار انسانیت، تیشه به پیکره انسانیت می زند، جواب دهیم.  

* در امر الگو گیری و الگوسازی از امامان شیعه بحثی که مطرح است این است که الگوگیری از کسانی که در زمانی دور زندگی می کرده اند و شرایط و چارچوب های زندگی آنان متفاوت با مقاطع جدید است به نوعی سخت می شود و لذا عالمان و اندیشمندان دینی نیز کمتر می توانند این الگوها را منطبق با شرایط روز به مردم هر عصر معرفی کنند حال سوالی که مطرح است اینکه از نگاه شما الگوسازی از امامان چگونه می بایست صورت گیرد که باورپذیر و قابل درک و فهم باشد؟
سوال بسیار مهم و اساسی است، ما می توانیم از کلام ائمه معصومین و حضرت علی الگوسازی کنیم و سخنان گوهربار این بزرگان را با سبک زندگی جدید تطبیق و در تیر رس مردم قرار دهیم و برای جوامع انسانی پر رنگ کنیم، اما متاسفانه ما کمتر به این نکات پرداختیم و این کلام گوهربار را مورد توجه، تحلیل و بررسی قرار دادیم و صرفا تنها به گفتن بسنده کردیم، مسایل را مورد تحلیل و بررسی قرار ندادیم و نگفتیم که اگر حضرت در مورد حق همسایه و یتیم، برخورد اجتماعی، حفظ اسرار مردم، خوش رویی و نرم خویی می گوید یعنی اینکه تمام اینها سبک زندگی است و اکنون مورد نیاز ما انسان هاست؛ جامعه انسانی هنوز کلام گوهربار حضرت را نفهمیده است، اگر به درک و فهم آن برسیم، این گروه های انحرافی که کنار این قضایا پیش آمده و ریشه انسانیت را می زند، تمیز داده می شود و موجب می شود که آن شخص مسیحی کتابی در مورد امیرالمومنین بنویسد.
وقتی کلام گوهربار حضرت شناخته شود و مورد مطالعه با مسایل روز قرار گیرد، راهگشاست، متاسفانه اکنون جامعه به سمتی پیش می رود که می گوید، این سخنان و تاکیدات برای ۱۴۰۰ سال پیش است در حالی که این کلام باید اکنون مورد توجه قرار گیرد و سبک زندگی که مورد توجه و محبت است را رواج دهد، در این صورت قطعا افراد بسیاری جذب چنین سبکی از زندگی خواهند شد؛ همانطور که یک انسان در کنار و محل کار شما وقتی اخلاق و برخورد حسنه داشته باشد، افراد نسبت به او بیشتر قوه جاذبه دارند تا انسانی که دروغ بگوید و سر همکار خود را کلاه بگذارد.

* این نکات پسندیده را می توانیم از چه طریقی به دست بیاوریم؟
از جایی که واقعیت انسان را شناسایی کرده و مفهوم انسان را مورد مطالعه قرار داده و منعکس کرده است، این مباحث را هیچ جا جز در کلام کسی که در خاندان وحی بزرگ شده، نمی توان پیدا کرد؛ پس از آن لازم است که با توجه به عصر جدید، نکات جدید را به آن اضافه شود که این امر منعی هم ندارد چون آن کلام فقط منحصر به زمان خاص نیست و در حال حاضر کلامی بیشتر مورد توجه و دقت قرار می گیرد که راهگشای جامعه انسانیت باشد.