شور تا شعور نواهای محرم

«باز این چه شورش است که در خلق عالم است/ باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است»، «چنگ دل آهنگ دلکش می‌زند، ناله عشق است و آتش می‌زند» شاید این دو بیت آشناترین و قدیمی‌ترین ابیات از اشعار آیینی و عاشورایی است که محال است هنگام خواندن آن، ناخودآگاه ریتم آنها در ذهن‌تان مرور نشود. اما امروز وضعیت شعرهای آیینی در تکایا و هیات‌ها چگونه است؟ آیا در شعرها به فلسفه و تفکر عاشورایی پرداخته می‌شود یا فقط شعرهای احساسی را با ریتم می‌خوانند؟

نواهایی به قدمت تاریخ
«عاشورا» یکی از مهم‌ترین اتفاقات جهان اسلام و شیعه است. بنابراین شاعران زیادی در وصف وقایع آن روز و همچنین در رسای شجاعت و آزادگی امام حسین و یارانش اشعار زیادی را سروده‌اند. اما امروز بسیاری از این اشعار با آهنگی محزون خوانده می‌شوند که به آنها نوحه می‌گویند. برخی می‌گویند قدمت نوحه‌خوانی برای امام حسین و 72 تن از یارانش به دوره آل‌بویه باز می‌گردد. ابن‏ اثیر در تاریخ «الکامل» خود درباره حوادث سال ۳۵۲ قمری، یعنی‏ پس از فتح بغداد به دست امیران شیعه آل‌‏بویه،می‌‏نویسد: «در دهم‏ محرم این سال، معزالدوله دیلمی به مردم دستور داد که برای‏ حسین علی (ع) دکان‏های‌شان را ببندند و بازارها را تعطیل کنند و خرید و فروش نکنند و نوحه بخوانند و جامه‏های خشن و سیاه‏ بپوشند و زنان موی پریشان و روی سیاه کرده و جامه چاک‏زده، نوحه بخوانند و در شهر بگردند و سیلی به صورت بزنند» پس از سلطه مغول، عزاداری از حالت سیاسی خارج شد و با وجود اینکه در اصل اسلام ریشه‌ای نداشت، اما در دایره اسلام به عنوان یک عمل دینی منحصر شد. اما وقتی صفویه با مذهب رسمی تشیع به روی کار آمد عزاداری محرم جدی‏تر و رسمی‌تر شد.در این دوره، روضه‌خوانی و مناقب‌خوانی، دیگر یک شغل به حساب می‏آمد. طبیعی بود که با رونق گرفتن مراسم‌های عزاداری امام حسین، نیاز به شعر عاشورایی بیش از پیش حس می شد. محتشم کاشانی از مشهورترین شاعران این عصر است که او را «پدر مرثیه‌‌سرایی ایران» هم نامیده‌اند. ترکیب‌بند معروف او با نام «باز این چه شورش است» هنوز هم در عزاداری‌های حسینی خوانده می‌شود.

از موذن‌زاده اردبیلی تا مداحان بدعت‌گذار
بعد از انقلاب اسلامی، عاشورا تقریبا به اصلی‌ترین واقعه دینی تبدیل شد. امروز تکیه‌ها و دسته‌های عزاداری تقریبا در هر کوچه ای دیده می‌شوند، هیات‌های بزرگ‌تر هم این مراسم را با وسعت بیشتری برگزار می‌کنند. در این میان اشعار زیادی معروف شدند، اشعاری که هم هنر داشتند و هم مضمون. یکی از آن‌ها نوای حزن‌انگیز و ملکوتی مرحوم سلیم‌زاده است که با نام «زینب، زینب» که با زبان ترکی دل‌های عاشقان حسین را به لرزه در می‌آورد. «چنگ دل آهنگ دلکش می زند/ ناله عشق است و آتش می‌زند» هم از جمله نوحه‌های معروفی است که کویتی‌پور آن را اجرا کرده است. اما با ورود نسل جدید سبک‌ها و اشعار تازه‌ای به نوحه‌خوانی‌های محرم اضافه شد. اشعاری که فقط در وصف زیبایی و چشم و ابروی حضرت عباس (ع) و امام حسین (ع) در میان جوانان طرفدار پیدا کرد. بدعت‌های مختلفی وارد مداحی شد، از دوصدایی خواندن و شبیه‌سازی بیس با گفتن «حسین حسین» به طور پیوسته تا مداحی که خودش را کلب حسین می‌نامید که مراجع تقلید را هم به اعتراض و واکنش وا داشت.

نوای دوبس دوبس
با محبوب شدن سبک‌های مختلف موسیقی مثل پاپ، برخی مداحان هم سعی کردند از این قافله عقب نمانند و با استفاده از ریتم آهنگ‌های پاپ و گاهی آن‌ور آبی جوانان را جذب هیات‌های خود کنند و اینجا فاجعه رخ داد، شعرهای سطحی با الهام از موسیقی آن‌ور آبی. بیژن ارژن، شاعر آئینی در همان سال‌های اوج چنین مداحی‌هایی در گفت‌وگو با ایسنا گفته بود: «در گذشته، بیش‌تر در نوحه‌خوانی محرم از مقام‌ها و گوشه‌هایی استفاده می‌شد که از موسیقی مذهبی ما و از تعزیه برداشت شده بود. بسیاری از آهنگسازان مذهبی هم از تعزیه برای ساخت این نوحه‌ها بهره می‌گرفتند و شعر را به تناسب فضا عوض می‌کردند. اما امروزه این روند تغییر کرده است و بیش‌تر آهنگ‌سازها و مداح‌ها به جای این‌که پای تعزیه‌خوانی بنشینند و از این فضا اثر بگیرند، گوشه‌چشمی به موسیقی لس‌آنجلسی و موسیقی پاپ و رپ دارند. در این روزگار با تعزیه خوب برخورد نشده است و وقتی تعزیه را که از سنت ما برمی‌آید کنار می‌گذاریم، همین می‌شود که حسین‌ حسین (ع) در کنار دوبس دوبس قرار بگیرد! موسیقی ما دوری است، اما موسیقی رپ نقطه‌یی است. موسیقی دوری معرفتی نسبی دارد و انسان را به تفکر وامی‌دارد چون به خودش رجعتی دارد، اما موسیقی نقطه‌یی رجعت ندارد و بسیار گذراست. این نوع موسیقی از نظر روانشناسی قابل بررسی است. بخشی از این شرایط به زمانه ما هم برمی‌گردد که زمانه نفاق و دورویی است. اگر از روی خلوص برای امام حسین (ع) شعر می‌گفتیم و عزاداری می‌کردیم، این سبک نوحه‌خوانی باب نمی‌شد.
او در بخش دیگری با اشاره به شعرهایی که آن روزها برای عزاداری در محرم خوانده می‌شد، گفت: «روزگار ما روزگاری است که متاسفانه برخی به بهانه نوگرایی، هر کاری می‌کنند؛ در حالی که تکرار اصل ماندگاری برخی وقایع است که عاشورا هم از این جنس است. اما برخی به بهانه نوگرایی حرف‌هایی را وارد عاشور کرده‌اند که ضربه‌هایی به عاشورا زده؛ ضربه‌هایی که دشمنان ما نمی‌توانستند امثال آن را وارد کنند».

مداحی خوب، مداحی بد
اما کمی جلوتر که آمدیم، یک نوحه عربی از پخش همه اتومبیل‌ها به گوش می‌رسید. نزار قطری بود که می‌خواند «من البین یاحسین من زغری وشاب الراس/ تانیت نادیت لیش تاخر عباس؟» در این نوحه داستان کربلا از زبان کودکان حاضر در آن واقعه روایت می‌شد. اما در میان اشعار نوحه‌خوانی‌های ایرانی، اشعار پرمعنا هم کم نبود، خصوصا یزدی‌ها که مراسم عزاداری‌شان بسیار پر ابهت و گیراست. یکی از نوحه‌های معروف یزدی‌ها معروف است به «الله الله، کو صبح فتح و ظفر»، یا «باز به نام خدا ..». اما امسال با وجود تمام صحبت‌های بزرگان درخصوص نحوه و شیوه مداحی‌ها، گرچه باز هم مداحی به سبک خوانندگان کم نبود، مداحی به سبک «هر بار این درو محکم نبند نرو» یا مداحی با آهنگ ترانه «ای جان» حامد همایون، یا .... حتی امسال آگهی‌ای در فضای مجازی دست به دست می‌شد با این مضمون که نوحه مناسب اتومبیل رسید!
اینکه تا کی قرار است عزاداری‌های ما تنها شور حسینی داشته باشد تا شعور حسینی شاید به آموزش مداحان و ورود یا تربیت آهنگسازانی برای آهنگسازی اشعار آیینی بستگی داشته باشد. امید است که روزی مداحان ما با مفهوم آزادگی، شجاعت و ایستادگی برای اعتقادات را با اشعار آئینی و با نوایی عاشورایی در گوش نوجوانان و کودکان‌مان زمزمه کنند تا آن‌ها هم از بچگی حسینی بودن را درست بیاموزند.