الگوهايي چون محتشم كاشاني و عمان ساماني

اگر به تاریخ موسیقی مذهبی در ایران مراجعه کنیم می‌بینیم که تعزیه به وسیله سید عظیم موسوی ثبت جهانی شده است. او بارها و بارها در کشورهای اروپا به‌طور زنده تعزیه اجرا کرد و اروپاییان بعد از دیدن هنرنمایی‌های سید عظیم تعزیه را اپرای ایرانی نام‌گذاری کردند. نکته جالب در مورد موسیقی دستگاهی ایرانی این است که با واقعه عاشورا ارتباط فراوانی دارد. برای نمونه در اجرای تعزیه وقتی امام حسین(ع) از مدینه به مکه می‌رود، گوشه «حسینی» در دستگاه شور را می‌خوانند و وقتی از مکه به سمت کربلا حرکت می‌کند، گوشه «حجاز» باید خوانده شود. تمامی ردیف‌های گوشه‌های موسیقی ایرانی طوری طراحی شده که ارادت ایرانیان به شهدای عاشورا را مشخص می‌کند. بررسی اجمالی تاریخ نشان می‌دهد قبل از آن‌که ما ایرانیان مسلمان شویم در آیین زرتشت «گاتا خوانی» داشتیم و اگر بنا باشد آن را با شرایط امروز معادل‌سازی کنیم همان روضه‌خوانی در مذهب شیعه است. با پذیرش مذهب تشیع در ایران «گاتا خوانی» در قالب زبان عربی و براساس لحن‌ها و مقاتلی که وجود دارد، برای نشان دادن ارادت به اهل بیت پیامبر(ص) مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به سخنانی که روح‌الله خالقی، علی تجویدی و همایون خرم مطرح کرده‌اند، استاد صبا به شاگردانش می‌گفت: در ماه محرم پای روضه منبری‌ها بنشینید و به خوبی الحان و نغمه‌های آنها را به خاطر بسپارید تا پس از ماه محرم از آن نغمه‌ها برای ساخت ملودی آثارتان استفاده کنید. همین روش در آینده ماندگاری قطعات ساخته‌شده توسط این بزرگان و علاقه‌مندی مردم به آثار این هنرمندان را باعث شد و بنیان موسیقی گل‌ها در ایران را ایجاد کرد که کارهای ساخته‌شده در آن ارکستر تا امروز فراموش‌نشده و هنوز بعد از گذر از یک دوره تقریبا طولانی در یاد و خاطره مردم باقی مانده است. بی‌توجهی به همین ثروت باارزش باعث شد امروز از دوران طلایی که در موسیقی ایران داشتیم فاصله زیادی بگیریم و به این فکر فرو رویم که چرا آثار تولیدی موسیقی کشور ماندگاری گذشته را ندارد. در بعضی از دوره‌های تاریخی روح ارجمند هنر موسیقی با دین و مذهب آمیخته بودند و از امکاناتی که همنشینی با هم برای‌شان فراهم می‌کرد، استفاده می‌کردند. هر جا موسیقی احساس نیاز می‌کرد از دین و مذهب بهره می‌برد و هر زمانی دین قرار بود پیامش را با صدایی رساتر به مخاطبانش برساند، از ابزار موسیقی استفاده می‌کرد. از میان هنرمندان نام‌آشنا، سیدجواد بدیع‌زاده، حسین قوامی، ابوالقاسم عارف قزوینی، بابا مشکین و ... در تکیه دولت قدیم حضور پیدا می‌کردند و عرض ارادت‌شان را این‌گونه نشان می‌دادند.
پس از پیروزی انقلاب و در زمان ٨ سال جنگ  تحمیلی کارهای خوبی در زمینه موسیقی عاشورایی تولید شد. مشکل در دوره اخیر باید مورد بررسی قرار گیرد. چرا چرخه موسیقی حالت عکس به خود گرفته و به جای این‌که موزیسین‌ها از ذاکرین اهل‌بیت در لحن و نغمه تقلید کنند، این مداحان هستند که مسیر تقلید از موسیقی داخلی و خارجی آن هم ضعیف‌ترین نوع آن را در پیش گرفته‌اند؟ البته خوب است که در این بخش اصطلاح غلط مداحی و موسیقی سنتی را به کناری بگذاریم و به جای این دو واژه که معنای چندان درستی در خود جای نداده‌اند از اصطلاح ذاکرین حسینی و موسیقی دستگاهی‌ای ایرانی که به مراد نزدیک‌تر هستند، استفاده کنیم. چون موسیقی ردیفی ایران برگرفته از دستگاه‌های خاص این نوع موسیقی است، بنابراین واژه موسیقی دستگاهی صحیح است، در ضمن ما در عزاداری‌های‌مان ذکر مصیبت‌های واقعی حادث در عاشورا را که دارای شور و شعور و معانی اخلاقی و حماسه است، بیان می‌کنیم، به همین دلیل باید واژه ذکر را به کار ببریم. نکته دیگر که از نظر من در دوره اخیر نادیده گرفته شده است، رعایت عنصر احترام و ادب در پیشگاه بزرگان دینی است. متاسفانه آنچه مرسوم شده، استفاده از زبان محاوره و بکارگیری واژه‌هایی است که متضمن ضمیر تو به جای شماست. از دیدگاه من ما نباید بزرگان دینی‌مان را با چنین واژه‌هایی مخاطب قرار دهیم.
علت اصلی بروز چنین نارسایی‌هایی در بدنه موسیقی مذهبی این است که مداحان ما با نادیده گرفتن این نکات و فقط برای جذب مخاطب جوان گاهی دست به چنین اقداماتی می‌زنند. البته هرازچندگاهی علما و بزرگان در این موارد اعتراض می‌کنند اما برخی از مداحان به مسیر اشتباهی که در پیش گرفته‌اند همچنان ادامه می‌دهند. از دیدگاه من باید این مسائل مورد بررسی قرار بگیرد و آسیب‌شناسی موسیقی مذهبی در دستورکار باشد تا مسیر را بیش از این به اشتباه نرویم و تا امکانش هست به جاده اصلی بازگردیم.
نهادها و ارگان‌های دولتی و مردمی باید در این مسیر حرکت کنند تا بتوانیم نمونه‌های خوب و قابل اتکایی در موسیقی مذهبی داشته باشیم. عمان سامانی و محتشم کاشانی به‌عنوان الگوهایی مناسب می‌توانند عمل کنند و برای ارایه کار خوب در نظر گرفته شوند. به گمانم امروز آنچه به‌عنوان مداحی از صداوسیما پخش می‌شود چندان دلچسب نیست و نمی‌تواند در مواجهه با نمونه‌های مختلف مداحی‌های هر چند نادرست قد علم کند. به نظر من اگر بودجه‌ای دولتی برای این بخش در نظر گرفته شود می‌توان امیدوار بود که در سال‌های نزدیک شاهد پرورش ذاکرین قدرتمند بر طبق اصول نوشته شده باشیم