کد مطلب : ۳۲۳۳۶
کرب‌داری در آیین محرم لاهیجان
پس از واقعه کربلا، ماه محرم در گستره سرزمین ایران جایگاه خاصی یافت. تفرق فرهنگی بر بستر تنوع اقوام در ایران، موجد تفاوت‌های کیفی در مراسم عزاداری این ماه است. با توجه به پیشینه تاریخی لاهیجان، این شهر نیز دارای آدابی ویژه برای برگزاری این آیین‌ها در ماه محرم است که توجه به جایگاه مقابر در محدوده مرکزی شهر کنونی، بر اهمیت موضوع افزوده است. ازجمله این مراسم، عزاداری کرب‌داران حسینی، معروف به کرب‌زنی است. طاهر وحیدی، فاطمه کشاورز خالقی و مینو خاکپور در مقاله نگاهی به مراسم عزاداری دهه محرم در لاهیجان، به دنبال ثبت چرایی و چگونگی برپایی این مراسم منحصربه‌فرد بودند.
سرعت تغییرات موجب تحول در نحوه برگزاری مراسم و در نتیجه مفقودشدن اشکال اولیه این آیین‌ها می‌شود. در این میان ریشه‌های برخی از این رسوم نیز بررسی شده است. روش تحقیق این مقاله که بهار ١٣٩٤ درفصلنامه علمی پژوهشی شیعه‌شناسی منتشر شده توصیفی تحلیلی در کنار برداشت میدانی است.
مراسم عزاداری ماه محرم به سبب بعد تاریخی و وجه دینی واقعه عاشورا، بسیار بااهمیت تلقی می‌شود. اما وجه آیینی این مراسم که بر بستر فرهنگی اقوام گوناگون قرار می‌گیرد، نمودهایی بس شگفت انگیز دارد که گاه اصل اتفاق را به لایه‌های درونی برده، در هاله‌ای از قداست محض قرار می‌دهد و لایه‌های بیرونی را که برخاسته از قومیت و فرهنگ اقوام است، متفاوت می‌کند. این لایه‌ها با توجه به آداب زندگی اقوام گوناگون متغیر است که با گذر زمان و سیر تحول روش‌های زندگی بشدت و با شتاب در معرض تغییرات کمی و کیفی قرار گرفته، به طوری که اصل این آیین‌ها یا به کلی از بین رفته و به فراموشی سپرده شده یا به گونه‌ای تغییر یافته که از شکل خالص خود جدا شده و به صورت پوسته‌ای عاری از هویت، نمود پیدا
کرده است.
در لاهیجان اهالی محله‌ها پیش از شروع ماه محرم محله خود را برای برگزای مراسم باشکوه آماده می‌کنند. عزاداران در صحن برخی مساجد، ایوان‌های بلند چوبی درست کرده، پرچم‌های سیاه و سبز و چراغ‌های قدیمی امانت گرفته از منازل مسکونی را با تصاویری از خادمان متوفای مساجد روی سکوها می‌گذارند و بیرق‌هایی نیز بر روی سکوها نصب می‌کنند. یکی دیگر از مراسم این ماه، علم‌بندی است. در روزهای اول تا هشتم محرم، مردم هر محله علم کوچکی را که از یک یا سه شاخه تشکیل شده، با پارچه سبز مزین کرده و پس از خواندن دعا، آن را به همراه دسته سینه‌زن ابتدا به محله خود و سپس محلات همجوار می‌چرخانند و در آخر علم را به مسجد محله خود آورده به دیوار مسجد نصب می‌کنند.
مردم شهر براساس تقویم در شب‌های متفاوت به محلات مختلفی می‌روند تا شاهد اجرای مراسم خاص آن محله و در عین حال همراهی با دسته‌های عزا باشند. در قدیم برخی از محلات مراسم تعزیه برگزار می‌کردند، بدین صورت که داستانی از واقعه کربلا را به چند بخش تقسیم می‌کردند و هر بخش آن را در یک محله انجام می‌دادند. بنابراین تنها کسانی که از ابتدا تا انتهای مراسم با برگزارکنندگان تعزیه همراه می‌شدند از چند و چون اتفاقات موجود در داستان آگاه می‌شدند.
مراسم «کرب» از مراسم مخصوص محله «شعربافان» در شب هشتم ماه محرم است و مسجد محله نقطه آغاز و پایان مراسم است. کرب در اصل به معنای غم و غصه است. بنابراین اطلاق لفظ «کرب‌زنان» نادرست و «کرب‌داران» صحیح است. مراسم کرب جزیی از عزاداری امام حسین در لاهیجان است که از به‌هم‌زدن دو تکه چوب تشکیل می‌شود و فلسفه آن به چند روز پس از شهادت امام حسین و در دارالخلافه یزید بازمی‌گردد. یزید سر امام حسین را با چوب خیزران به مهمانان خود نشان می‌داد و درباره آن داستان‌های دروغ می‌بافت. پس از این واقعه حضرت زینب به وی پرخاش و وی را به دروغ و هجو متهم می‌کرد. مردمی که در بیرون دارالخلافه بودند با شنیدن صدای حضرت زینب شروع به اعتراض کردند و برای این‌که صدای اعتراض‌شان به اسارت خاندان پیامبر به گوش یزید برسد، از کوبیدن دو تکه سنگ به‌هم استفاده کردند.
درحال‌حاضر کرب‌زدن تداعی‌کننده آن واقعه است. امروز در برخی شهرها مانند زنجان، شهر سامان چهارمحال‌و‌بختیاری و نیز روستاهای اطراف لاریجان، بندپی و آقاملک در استان مازندران، با زدن دو تکه چوب به‌هم که به اشکال گوناگون می‌سازند، اجرا می‌شود.
در سال ١٢٨٦ خورشیدی یکی از خادمان امام حسین به نام محمدابراهیم غبرایی روشی جدید از نظر شکل چوب، مرثیه‌ها و سبک را آورد. شکل چوب‌های صاف را تغییر داد و به صورت مدور استوانه‌ای درآورد. پس از آن مرثیه‌هایی را برای کرب‌زدن سرود و با جازه بزرگان محل، عده‌ای از اهالی محله «شعربافان» را در بقعه آقا سیدمحمد یمنی تعلیم داد. از محرم همان سال، عزاداری با سبک نو در شب هشتم ماه محرم و روز قتل اجرا می‌شود.
آهنگ اشعار و نحوه خواندن آن با روند زدن کرب متناسب است. این آهنگ چند نوع یک ضرب، دو ضرب، سه ضرب و چند ضرب دارد. در آهنگ یک ضرب در هر حرکت یک‌بار، در دوضرب دوبار و ... کرب‌ها را به‌هم می‌زنند.
کرب‌داران غالبا در دو ردیف موازی و با فاصله‌ای مشخص حرکت می‌کنند و کرب‌ها را به‌هم می‌زنند. در این میان اشعاری که محمدابراهیم غبرایی سروده توسط افراد خاصی که در میان دو ردیف حرکت می‌کنند، خوانده می‌شود و کرب‌داران که باید از اهالی محله شعربافان باشند بخش‌هایی از آن را همنوایی می‌کنند. زیباترین بخش این مراسم، بخش اختتامیه آن در محله شعربافان است که با شور و حرارت بسیار به صورت دو ضرب و سه ضرب اجرا می‌شود.
مناسب‌ترین چوب برای ساختن کرب، چوب خشک‌شده درخت توت است که سبک‌بودن، مقاومت، دیرشکنندگی و نیز سهولت چرخش در دست، از عوامل انتخاب این نوع از چوب است. کرب اولیه تکه های چوب بدون تسمه و بند بود، اما چون نگه‌داشتن این تکه چوب مدور در دست سخت بوده، به مرور زمان بندی چرمی به آن اضافه کرده‌اند که این تسمه‌ها از چرخیدن چوب در دست جلوگیری می‌کنند و به همین دلیل هم عامل ایجاد تاول می‌شوند. علت دیگر استفاده از تسمه در ساختار کرب، احتمال جدا شدن آن از دست کرب‌دار و عدم کارایی آن است.
در مراسم عزای کرب‌داران، مسیرهای حرکت از محله شعربافان آغاز و با توجه به تفاوت مسیرها در روز هشتم و عاشورا به همان محله ختم می‌شود. عزاداران در روز دهم مسیر کوتاه‌تری را انتخاب می‌کنند که به نظر می‌رسد علت آن کوتاه‌کردن زمان اجرای مراسم است.
طبق عرف، کرب‌داران باید پیش از سینه‌زنان و نیز زنجیرزنان حرکت کنند. این امر به این علت اتفاق می‌افتد که حرکت کرب‌داران پس از دسته‌های دیگر موجب کندی و در نتیجه برهم‌خوردن تسلسل اشعار و آهنگ می‌شود. آنچه امروزه این گروه را از دیگر دسته‌ها منفک و شاخص می‌کند، عدم‌استفاده از دستگاه‌های تقویت‌کننده صداست که بکار گیری آن در دیگر دسته‌های عزاداری رایج است.
سرعت تغییرات موجب تحول در نحوه برگزاری مراسم و در نتیجه مفقودشدن اشکال اولیه این آیین‌ها می‌شود. در این میان ریشه‌های برخی از این رسوم نیز بررسی شده است. روش تحقیق این مقاله که بهار ١٣٩٤ درفصلنامه علمی پژوهشی شیعه‌شناسی منتشر شده توصیفی تحلیلی در کنار برداشت میدانی است.
مراسم عزاداری ماه محرم به سبب بعد تاریخی و وجه دینی واقعه عاشورا، بسیار بااهمیت تلقی می‌شود. اما وجه آیینی این مراسم که بر بستر فرهنگی اقوام گوناگون قرار می‌گیرد، نمودهایی بس شگفت انگیز دارد که گاه اصل اتفاق را به لایه‌های درونی برده، در هاله‌ای از قداست محض قرار می‌دهد و لایه‌های بیرونی را که برخاسته از قومیت و فرهنگ اقوام است، متفاوت می‌کند. این لایه‌ها با توجه به آداب زندگی اقوام گوناگون متغیر است که با گذر زمان و سیر تحول روش‌های زندگی بشدت و با شتاب در معرض تغییرات کمی و کیفی قرار گرفته، به طوری که اصل این آیین‌ها یا به کلی از بین رفته و به فراموشی سپرده شده یا به گونه‌ای تغییر یافته که از شکل خالص خود جدا شده و به صورت پوسته‌ای عاری از هویت، نمود پیدا
کرده است.
در لاهیجان اهالی محله‌ها پیش از شروع ماه محرم محله خود را برای برگزای مراسم باشکوه آماده می‌کنند. عزاداران در صحن برخی مساجد، ایوان‌های بلند چوبی درست کرده، پرچم‌های سیاه و سبز و چراغ‌های قدیمی امانت گرفته از منازل مسکونی را با تصاویری از خادمان متوفای مساجد روی سکوها می‌گذارند و بیرق‌هایی نیز بر روی سکوها نصب می‌کنند. یکی دیگر از مراسم این ماه، علم‌بندی است. در روزهای اول تا هشتم محرم، مردم هر محله علم کوچکی را که از یک یا سه شاخه تشکیل شده، با پارچه سبز مزین کرده و پس از خواندن دعا، آن را به همراه دسته سینه‌زن ابتدا به محله خود و سپس محلات همجوار می‌چرخانند و در آخر علم را به مسجد محله خود آورده به دیوار مسجد نصب می‌کنند.
مردم شهر براساس تقویم در شب‌های متفاوت به محلات مختلفی می‌روند تا شاهد اجرای مراسم خاص آن محله و در عین حال همراهی با دسته‌های عزا باشند. در قدیم برخی از محلات مراسم تعزیه برگزار می‌کردند، بدین صورت که داستانی از واقعه کربلا را به چند بخش تقسیم می‌کردند و هر بخش آن را در یک محله انجام می‌دادند. بنابراین تنها کسانی که از ابتدا تا انتهای مراسم با برگزارکنندگان تعزیه همراه می‌شدند از چند و چون اتفاقات موجود در داستان آگاه می‌شدند.
مراسم «کرب» از مراسم مخصوص محله «شعربافان» در شب هشتم ماه محرم است و مسجد محله نقطه آغاز و پایان مراسم است. کرب در اصل به معنای غم و غصه است. بنابراین اطلاق لفظ «کرب‌زنان» نادرست و «کرب‌داران» صحیح است. مراسم کرب جزیی از عزاداری امام حسین در لاهیجان است که از به‌هم‌زدن دو تکه چوب تشکیل می‌شود و فلسفه آن به چند روز پس از شهادت امام حسین و در دارالخلافه یزید بازمی‌گردد. یزید سر امام حسین را با چوب خیزران به مهمانان خود نشان می‌داد و درباره آن داستان‌های دروغ می‌بافت. پس از این واقعه حضرت زینب به وی پرخاش و وی را به دروغ و هجو متهم می‌کرد. مردمی که در بیرون دارالخلافه بودند با شنیدن صدای حضرت زینب شروع به اعتراض کردند و برای این‌که صدای اعتراض‌شان به اسارت خاندان پیامبر به گوش یزید برسد، از کوبیدن دو تکه سنگ به‌هم استفاده کردند.
درحال‌حاضر کرب‌زدن تداعی‌کننده آن واقعه است. امروز در برخی شهرها مانند زنجان، شهر سامان چهارمحال‌و‌بختیاری و نیز روستاهای اطراف لاریجان، بندپی و آقاملک در استان مازندران، با زدن دو تکه چوب به‌هم که به اشکال گوناگون می‌سازند، اجرا می‌شود.
در سال ١٢٨٦ خورشیدی یکی از خادمان امام حسین به نام محمدابراهیم غبرایی روشی جدید از نظر شکل چوب، مرثیه‌ها و سبک را آورد. شکل چوب‌های صاف را تغییر داد و به صورت مدور استوانه‌ای درآورد. پس از آن مرثیه‌هایی را برای کرب‌زدن سرود و با جازه بزرگان محل، عده‌ای از اهالی محله «شعربافان» را در بقعه آقا سیدمحمد یمنی تعلیم داد. از محرم همان سال، عزاداری با سبک نو در شب هشتم ماه محرم و روز قتل اجرا می‌شود.
آهنگ اشعار و نحوه خواندن آن با روند زدن کرب متناسب است. این آهنگ چند نوع یک ضرب، دو ضرب، سه ضرب و چند ضرب دارد. در آهنگ یک ضرب در هر حرکت یک‌بار، در دوضرب دوبار و ... کرب‌ها را به‌هم می‌زنند.
کرب‌داران غالبا در دو ردیف موازی و با فاصله‌ای مشخص حرکت می‌کنند و کرب‌ها را به‌هم می‌زنند. در این میان اشعاری که محمدابراهیم غبرایی سروده توسط افراد خاصی که در میان دو ردیف حرکت می‌کنند، خوانده می‌شود و کرب‌داران که باید از اهالی محله شعربافان باشند بخش‌هایی از آن را همنوایی می‌کنند. زیباترین بخش این مراسم، بخش اختتامیه آن در محله شعربافان است که با شور و حرارت بسیار به صورت دو ضرب و سه ضرب اجرا می‌شود.
مناسب‌ترین چوب برای ساختن کرب، چوب خشک‌شده درخت توت است که سبک‌بودن، مقاومت، دیرشکنندگی و نیز سهولت چرخش در دست، از عوامل انتخاب این نوع از چوب است. کرب اولیه تکه های چوب بدون تسمه و بند بود، اما چون نگه‌داشتن این تکه چوب مدور در دست سخت بوده، به مرور زمان بندی چرمی به آن اضافه کرده‌اند که این تسمه‌ها از چرخیدن چوب در دست جلوگیری می‌کنند و به همین دلیل هم عامل ایجاد تاول می‌شوند. علت دیگر استفاده از تسمه در ساختار کرب، احتمال جدا شدن آن از دست کرب‌دار و عدم کارایی آن است.
در مراسم عزای کرب‌داران، مسیرهای حرکت از محله شعربافان آغاز و با توجه به تفاوت مسیرها در روز هشتم و عاشورا به همان محله ختم می‌شود. عزاداران در روز دهم مسیر کوتاه‌تری را انتخاب می‌کنند که به نظر می‌رسد علت آن کوتاه‌کردن زمان اجرای مراسم است.
طبق عرف، کرب‌داران باید پیش از سینه‌زنان و نیز زنجیرزنان حرکت کنند. این امر به این علت اتفاق می‌افتد که حرکت کرب‌داران پس از دسته‌های دیگر موجب کندی و در نتیجه برهم‌خوردن تسلسل اشعار و آهنگ می‌شود. آنچه امروزه این گروه را از دیگر دسته‌ها منفک و شاخص می‌کند، عدم‌استفاده از دستگاه‌های تقویت‌کننده صداست که بکار گیری آن در دیگر دسته‌های عزاداری رایج است.
مرجع : شهروند
