امام حسین(ع) می خواست به دو ساحت زیست ارزشمند برسد

رئیس مرکز نخبگان و استعدادهای برتر حوزه علمیه و معاون سابق پژوهش حوزه های علمیه می گوید: جامعه از میان نمادهای عاشورا به یک سلسله نمادها، بیش از بقیه توجه کرده است؛ به نماد تشنگی و گریه بسیار توجه کرده ایم، اما دو نماد نماز به نشانه توحید و عدالت به نشانه عدالت کلان اجتماعی را کمتر مورد توجه قرار داده ایم؛ هم¬چنان که به نماد اخلاق و زیست زندگی مومنانه به عنوان سبک زندگی حسینی کمتر توجه کرده‌ایم و تشنگی امام حسین(ع) و یارانش و ستم فیزیکی علیه ایشان، ما را بیشتر تحت تاثیر قرار داده است. اشک بر گذشته بسیار ارزشمند است، اما ستمی که امروز بر جهان می گذرد نیز اشک ریختنی است.
او معتقد است که اگر جامعه هزار فریاد یاحسین بزند ولی شاخص های آرمانی حسین(ع) که زهد اخلاص و دوری از ریا و زهد فروشی و تملق است را محقق نکند، به اهداف اصلی آن حماسه بزرگ نرسیده است؛ حسین(ع) می خواست انسان وارد عرصه های دیگری از زیست شود و به دوساحت زیست ارزشمند برسد؛ در گام نخست بر بام انسان بودن و در گام دوم بر بام انسان مومن و مسلمان شیعه بودن بایست.

متن گفت وگوی شفقنا با حجت الاسلام والمسلمین سیدعلی عماد را می خوانید:
* چه مواردی می تواند به عنوان آسیب های احتمالی عاشورا پژوهی، قلمداد شود؟
عاشورا پژوهی مجموعه ای است که چند ساحت از اقدام و مطالعه را در بر می گیرد. یک ساحت عمده آن حوزه نظام واره مسائل مربوط و مرتبط با پدیده عاشوراست که از حوزه آشنایی با ذات پدیده، شرایط تحقق آن، عواملی که منتهی به حادثه عاشورا شده، دیدگاه ها و انگیزه های آفرینش-گران حادثه عاشورا و پیامدها و دستاوردهای او در عرصه های مختلف را در بر می گیرد که نیازمند به شناسایی خوب از مجموعه درخت واره حوزه عاشورا و یا به تعبیری نظام- مسائل و نظام – موضوعات عاشوراست. ضرورت دیگر در عرصه عاشورا پژوهی، ناظر به نوع پژوهش های آن-هاست. قلمرو حادثه عاشورا پدیده ای است که هم مطالعات راهبردی مستند به عاشورا در آن امکان پذیر است؛ هم مطالعات بنیادی در عرصه نظر پدیدآورندگان عاشورا در آن قابل ارائه است و هم مطالعات کاربردی درخور توجهی در این زمینه قابل ارائه است. آن نظام موضوعی اگر مبتنی شود و با نظام تنوع پژوهش ها پیوند خورد و از سوی دیگر اگر اخلاق پژوهش های عاشورایی و انگاره های اخلاقی را ذیل روش تعریف کنیم، معنای خودش را پیدا می کند و اگر ذیل روش هم معنا پیدا نکند بخودی خود خیلی مهم است که ما با چه شاخص ها و چه نگاه هایی به لحاظ اخلاق، پژوهش عاشورایی را انجام می دهیم.
در این حوزه عمدتا سه ساحت بسیار مهم است: یکی ساحت نظام-موضوعات کلان؛ یکی ساحت تنوع مطالعات به لحاظ نوع پژوهش و یکی هم حوزه روش کار است. اگر این سه حوزه مد نظر قرار گیرد، ما باید در گام بعدی به لحاظ عملیات به یک نیازسنجی جامع پژوهشی در عرصه پژوهش های عاشورایی برسیم. یعنی بگوییم در شرایط موجود برای یک دوره سه، پنج یا ده ساله به چنین پژوهش هایی نیازمندیم و برای توفیق در این کار و برای اینکه به نقشه راه روشنی در مطالعات عاشوایی برسیم، گام نخست، تعریف سند نیازسنجی پژوهشی است. اگر این سند نیازسنجی پژوهشی با اولویت های خودش تعریف شود، آن وقت می شود ظرفیت های موجود جامعه ایرانی، اسلامی، شیعی و حوزوی را شناسایی کرد و در یک تقسیم کار بین دستگاهی یا بین جوامع علمی به یک تقسیم کاری رسید که هرکسی گوشه ای از کار را بگیرد و ناظر به تنوع آثار، کار را انجام دهد؛ اما اگر عاشوراپژوهی را به معنای فرهنگی آن ببینیم یعنی هرنوع نگاه نگریستن گفتگو و مطالعه پیرامون عاشورا و بهره گیری از امکانات برای نشر معارف عاشورایی باشد که حوزه هنر فرهنگ ارتباطات از هنرهای تجسمی تا هنرهای آوایی را دربربگیرد، حوزه کاری، گسترده-ترخواهد شد و در این هنگامه حوزه بهره گیری از نغمه های موسیقایی گرفته تا پرده ها و نمایش-های عاشورایی تا عرصه های مطالعاتی به معنای اخص پژوهش گسترانده خواهد شد. اگر این گسترده درست مدیریت نشود، آسیب های زیادی وارد خواهد شد. این آسیب ها ممکن است از چند زاویه باشد: ممکن است از زاویه و نوع نگاه کلان به پدیده عاشورا باشد.
ما در برخورد با بسیاری از پدیده ها و شخصیت ها دچار افراط و تفریط هستیم و از این جهت، بسیار آسیب دیده ایم یعنی همان چیزی که در جامعه بر سر امیرالمومنین آمده که جمعی مفرطند و جمعی مفَرّطند؛ جمعی علی را به ایمان نمی پذیرند و جمعی علی را معبود می انگارند لذا وقتی پدیده درست دیده نشود، تمام نقاط اصلی رتبه بعدی و بعدی آسیب می بیند.

* منظورتان این است که اصل قضیه را درست تشخیص نمی دهیم؟
وقتی اصل پدیده را درست و شاخص مند فهم نکنیم در بقیه گزارش ها و تحلیل های نیز دچار مشکل می شویم. امام حسین(ع) و واقعه عاشورا هم از این نگاه افراطی و تفریطی رنج می برد. پدیده عاشورا یک پدیده چند ضلعی است؛ یک منشور چند بعدی است. این پدیده باید با تمام ابعادش دیده شود. از حوزه بنیادهای نظری تا حوزه کارکردهای عملیاتی آن باید با همدیگر و درست دیده شود. متاسفانه گاهی بنیادهای نظری دیده نمی شود. عاشورا نمادهای بسیار متنوعی دارد؛ نمادهایی در حوزه اعتقاد، معرفت، انسان شناسی، خداشناسی و اعتقادات. عاشورا یک پرده نمایش درستی از توحید تا معاد است. عاشورا یک پهنه است که حوزه اعتقادی دینی را به خوبی نمایندگی می کند، همان سان که حوزه رفتاری و کنشی را. یعنی حوزه شریعت، اخلاق و منش را به خوبی نشان می دهد و عاشورا یک برساخته از یک اعتقاد و بینش درست، کنش درست و منش درست است. این را باید جامع دید تا ما از افراط درآییم. آن وقت نمادهایی که برای عاشورا تعریف می شود، باید نمادهای هر سه حوزه باشد و اگر می خواهیم عاشورا را درست ترسیم کنیم، باید همه نمادهای گویای این هویت های سه گانه را در یک سهم بندی متعادل مبتنی بر عدل استوار کنیم.

* چرا بعد عملیاتی عاشورا بر وجه نظری آن سایه می افکند و کسانی که مفاهیم عاشورا را انتقال می دهند، غالبا از بیان شفاهی استفاده می کنند و آنهایی که در حوزه نظری کار می کنند، چندان به چشم نمی آیند؟ جامعه ما چه ویژگی دارد که باعث می شود نقل شفاهی گسترده و عملیاتی شود درحالی که حوزه نظری ای طور نیست و پیوند عمیقی بین حوزه نظری و عملی وجود ندارد؟
این مسئله در حوزه نشر فرهنگ عاشورایی است؛ نه در حوزه نظر و مطالعه و فهم. نشر فرهنگ عاشورایی ابزارهای مختلفی دارد اعم از امور هنری-بصری، حوزه گفتاری- نوشتاری و ازهمه مهم-تر حوزه رفتاری ای که جامعه محب امام حسین باید نشان دهد که حسین اینگونه می زیست. ما اگر مدافع امام حسین هستیم باید به این نکته نگاه کنیم که تمام عاشورا بر اساس دو نکته اصلی توحید و عدالت بنیاد گذارده شده و همه نمادهای دیگر عاشورا یا به توحید در عرصه نظر باز می گردند یا به عدالت در عرصه عمل، منش و کنش؛ باید باور داشته باشیم که خدای عالم، خدای واحد عادل است و جهان بر اساس عدل استوار شده و عاشورا آمده تا همین دو مقوله را اجرا کند. اگر اینها را کنار هم بگذاریم، آن زمان وقتی فریاد یا حسین، فریاد عدالت در تمام ابعاد و زوایای هستی می-شود، اما ما متاسفانه برخلاف همان چیزی که در روایات هم هست معمولا داعی به زبان هستیم و البته این یک غنیمتی است و به معنای این نیست که ما از این سطح کار فرو بکاهیم. این بدان معناست که آن بعد دیگر باید تقویت شود و نحیف نماند. برای نحیف نماندن الزاما این نیست که این شعارها را کاهش دهیم بلکه به این معناست که در بعد دیگر هم خودمان را تقویت کنیم. اینکه ما یک ساختمانی را به گرمایش او اهتمام می کنیم و به سرمایش او اهتمام نکنیم به این معنا نیست که چون به سرمایش اهتمام نکرده ایم گرمایش را رها کنیم و فقط به سرمایش بپردازیم. گرمایش و سرمایش ساختمان استاندارد باید متعادل باشد. لذا شعار زبانی عاشورا باید با شعار فرهنگی و عملی آن آمیخته شود تا این بحث سامان یابد.

* قبل از انقلاب اسلامی، کتاب (شهید جاوید) نوشته می شود و کتاب های دیگری حول آن نوشته می شود و شهید جاوید به عنوان نقطه عزیمت مباحث عاشورا پژوهی قرار می گیرد. چرا بعد از انقلاب چنین جنب وجوشی کمتر قابل مشاهد است؟
مطرح شدن شهید جاوید جهات متعددی داشته که بعضی از آنها مثبت و بعضی هم جای مناقشه جدی است. این اثر مشترک هایی دارد که صاحب نظران شیعی و منادی عدالت و آزادگی در آن عصر در این مفاهیم مشترکند. مفاهیمی همچون ظلم ستیزی، عدالت خواهی، انقلابی گری و مانند آن. اما یک نقطه اختلاف در آن اثر وجود دارد که برمی گردد به یک مسئله کلامی به عنوان علم امام. جمع قابل توجهی از متفکران و متکلمان و عالمان دینی با رأی مولف در عرصه علم امام اختلاف نظر داشتند و مشهور اعتقاد کلامی شعیان هم با نظر نویسنده هم سو نیست و دیدگاه نویسنده در حوزه علم امام کاملا مورد تامل و نقد جدی است. جمع زیادی از ناقدان به این عرصه کار پرداختند. این کتاب از سوی دیگری هم مورد توجه قرار گرفت و آن اینکه این کتاب در فضای تفکر انقلابی در زمان شاه تالیف شد و نمایان گر نوعی از نگاه انقلابی ظلم ستیز علیه نظام ستم شاهی بود. البته کار پیچیده ای رخ داد و دستگاه ستم شاهی متاسفانه توانست از این فضا استفاده کند و مسئله را به یک نگاه درون دینی بین تمام کسانی قرار داد که یک قدر مشترک داشتند و آن عبارت بود از: اعتقاد به کربلا به عنوان یک نهضت ظلم ستیز و اینکه نظام حاکم خلاف آرمان های عاشورایی در حرکت است. این کتاب مشترک تمام کسانی بود که یا مدافع شهید جاوید بودند یا مخالفش. نویسنده کتاب شخصیت معتقد به انقلاب و انقلابی گری و معتقد به اصلاح در نظام اجتماعی و مقابله بارژیم ستم شاهی بود، ولی به دلیل اختلاف نگاه های کلامی، به یک مسئله تبدیل شد.
غیر از این کتاب هم در عرصه عاشورا پژوهی کارهای خوبی شده است؛ چه قبل از کتاب شهید جاوید مثل کارهای شهید مطهری که هم عصرش بوده، و چه پیش از آن که توسط دکتر آیتی انجام شده یا کارهایی که پس از این بزرگواران توسط مرحوم دکتر شهیدی انجام شده و همین-طور کارهای ارزشمندی که هم چنان ادامه دارد.
امروزه هم بخشی از عاشورا پژوهی به جامعه ارائه می شود ولی برخی از تالیفات به جامعه معرفی نمی شود، به دلیل اینکه جامعه ما از نمادهای عاشورا به یک سلسله نمادها، بیش از بقیه توجه کرده است. به تعبیر استاد محمدرضا حکیمی به نماد تشنگی و گریه بسیار توجه کرده ایم، اما به دو نماد نماز به مثابه نشانه توحید و عدالت به مثابه نشانه عدالت کلان اجتماعی کمتر توجه کرده ایم. هم-چنان که به نماد اخلاق و زیست زندگی مومنانه به عنوان سبک زندگی حسینی کمتر توجه کرده ایم و تشنگی امام و یارانش و ستم فیزیکی علیه ایشان، ما را بیشتر تحت تاثیر قرار داده است. اشک بر گذشته بسیار ارزشمند است، اما ستمی که امروز بر جهان می گذرد نیز اشک ریختنی است. اگر جامعه هزار فریاد یاحسین بزند ولی شاخص های آرمانی حسین را که زهد اخلاص و دوری از ریا و زهد فروشی و تملق است را محقق نکند، به اهداف اصلی آن حماسه بزرگ نرسیده ایم. حسین می-خواست من وارد عرصه های دیگری از زیست شوم و به دوساحت زیست ارزشمند برسم. در گام نخست بر بام انسان بودن و در گام دوم بر بام انسان مومن و مسلمان شیعه بودن بایستم. ما نتوانستیم مفاهیم مشترک انسانی را که همه انسان ها می توانند ضمن گریستن بر مصیبت امام حسین، درک کنند را به خوبی تبیین کنیم تا انسان امروزی، با تأسی از حسین، بر ستم های امروز نیز بشورد و بگرید.

* با توجه به مفاهیم مشترک انسانی که گفتید، آیا فرمایش امام حسین مبنی بر ( اگر مسلمان نیستید آزاده باشید) را می توانیم مبنایی برای هم گرایی برای گسترش مفاهیم حسینی در بین غیر مسلمین و حتی غیر مومنین قرار دهیم؟
قطعا یک بعد از ابعاد حوزه نمادهای انسانی عاشورا همین است. عاشورا نمادها و شعارهای فرادینی و حتی فراتوحیدی دارد. یعنی مشرکان نیز در این شعارها مخاطبان حسین هستند. باور به کرامت انسانی، آزادی، حریت، حقوق انسان، راستی، پاکی و پاکدامنی. این مفاهیم اخلاقی، میان بشری است که امام حسین مکرر به اینها توجه کرده است. عدالت برای انسان که برخاسته از نگاه کرامت برای انسان است. به نظر امام انسان کریم عدالت دارد؛ اخلاق و معنویت و صدق و راستی دارد. او این را حق انسان می‌داند و درگیری او با هیئت حاکمه و نظام حاکمه که بر جامعه مسلط بوده، برای این است که چنین عناصری را ایجاد کند. لذا حرف‌هایی که فرموده، ضمن اینکه درون دینی بوده، اما برون دینی هم هستند و شعارهایی داده که جامعه بشری در آینده بتواند از این کار بزرگ استفاده کند.
این فرمایش که اگر دین ندارید لااقل آزاده باشید، یا این سخن که ستم پذیری از شأن یک انسان به‌دور است یعنی این نقیصه‌ها حتما از یک انسان مومن، آن هم انسان مومنی که در سکوی امامت ایستاده حتما به‌دور است. اینها مفاهیمی است که کاملا جهانی است. چند سال پیش، عصر عاشورا صداوسیما از یک نمایشگاهی که شیعیان به مناسبت عاشورا در نیویورک درست کرده بودند، گفتگویی با یک خانم آمریکایی داشت و از او پرسید امروز شما چه فهمیدید؟ گفت: فهمیدم امام حسین یک مدافع حقوق بشر بوده است که در راه دفاع از حقوق بشر به بدترین و ضع کشته شده است. این مفاهیم یک بخشی از مفاهیم عاشورایی است که کاملا بین‌الادیانی و بین بشری است؛ حوزه موحدان و غیرموحدان عالم را فرامی‌گیرد. درگام دوم امام حسین می‌گوید انسانی که این شاخص‌های مشترک را دارد می‌تواند به سکوی بالاتری صعود کند و به سطح بالاتری از کمالات برسد و آن زندگی انسانی مومنانه است که مبتنی بر وحی است و می‌آموزد آن‌چه را انسان به‌خودی خودش نمی‌آموزد. لذا گام نخستی که کف شاخص‌های انسانیت است، شاخص‌های جهانی و بین‌المللی و بینادینی و بینا انسانی است و گام دوم، صعود به سوی زندگی مومنانه‌ است.

* یک پژوهشگر برای جهانی شدن این پیام در تحقیقات خود باید چه مولفه‌هایی را لحاظ کند؟
تحقیق یک بحث است و گزارش تحقیق یک بحث دیگر. در خود تحقیق به‌نظرم دوسه نکته‌ای که گفتم مهم است. خود پدیده را آن‌چنان که هست به‌عنوان یک منظومه ایده‌آل استاندارد در تحول آفرینی فردی و اجتماعی در عرصه‌های مختلف اعتقاد اخلاق و عمل ببینیم و با این نگاه سراغ پدیده برویم. اما در مقام بیان پدیده ضرورت دارد که قواعد بلاغت و حکمت در بیان را رعایت کنیم. ما با محدودیت مواجهیم؛ وقتی با محدودیت مواجهیم باید اصلی‌ترین پیام‌های خودمان را بگوییم. کار آمدترین پیام‌های خود را به بهترین و قابل فهم‌ترین زبان و بیان بگوییم. سخن گفتن درچارچوب فهم و درک و عقل مخاطبان جهان یک کلید است. پیامبران با مردمان به قدر عقولشان سخن گفته‌اند؛ عقول، نه فقط شامل استعداد است، بلکه ظرفیت‌‌های بشری که امکان فهم را برای بشر معاصر ایجاد می‌کند را نیز شامل است.
مادامی که زبان، فرهنگ، سلایق تمایلات، کشش‌ها، ارزش‌های و جاذبه‌های جهان معاصر را نشناسیم، و نتوانیم با آنها سخن بگوییم، بهترین حرف را هم بزنیم، قابل تعقل برای جهان امروز نیست. جهان امروز حول مفاهیم ویژه‌ای می‌چرخد که ترم‌های بین‌المللی است. مفاهیمی مثل حقوق اخلاق، معنویت، حقوق بشر، کرامت انسان، زندگی مسالمت‌آمیز، برخورداری برابر از امکانات، دموکراسی، بهره‌وری مناسب از امکانات، حفظ محیط زیست، حقوق کودک، حقوق حیوانات و حقوق از این قبیل مفاهیم است. این مفاهیم ریشه در مفاهیم دینی ما دارند و مفاهیم دینی همان چیزی است که جان امام حسین برای آن فدا شده است. ما در تفسیر و تبیین برخی از این مفاهیم با دیگران اختلاف رأی داریم. ممکن است در حوزه مفهوم و شاخص‌های مردم‌سالاری با دیگران گفتگو داشته باشیم اما باید با همین مفاهیم با جهان سخن بگوییم. اگر می‌خواهیم عاشورا نیز در جهان تاثیر لازم را داشته باشد باید با همین نگاه به جهان معرفی شود. باید ذهن مخاطب را در نظر بگیریم، نگاه او را درنظر بگیریم و بعد از ظرفیت‌ها استفاده کنیم و او را هدایت کنیم؛ می‌گویم هدایت و نه تطبیق عاشورا بر اذهان. هدایت این اذهان بر اساس همین چیزی که الان در ذهنشان می گذرد، با بهره‌گیری از مفاهیم کلان و توانمندی که در عاشورا وجود دارد. این بهترین کاری است که شدنی است. هیچ کس نمی‌تواند بگوید که در جایی از عاشورا یکی از مفاهیم ارزشمند جهان امروز نقض شده است.

* چه کتاب هایی استانداردهایی که به آن اشاره کردید را دارند؟
(گفتار عاشورا) و (حماسه عاشورا) از مرحوم دکتر محمد ابراهیم آیتی، (حماسه حسنیی) شهید مطهری، (حسین بن‌علی را بهتر بشناسیم) از آیت‌الله محمد یزدی، (پس از پنجاه سال) دکتر جعفر شهیدی کارهای ارزشمندی‌ هستند. آثار سید مهدی شجاعی نیز برای نسل معاصر بسیار خواندنی خواهد بو.د. دو کتاب پرویز خرسندی که قبل از انقلاب هم نوشته با نام‌های(حماسه‌ای که ناسروده ماند) و (برزیگران دشت خون) آثار زیبایی هستند. به‌خصوص (مرثیه‌ای که ناسروده ماند) یک اثرادبی زیبا و مبتنی بر باورهای اعتقادی شیعی، مبتنی بر نگاه به امامت شیعی با تمام معنی دقیق کلامی است.
تکه‌ای از این کتاب زیباکتاب را برای شما می خوانم:
(… مرد تنها به سپاهی انبوه می‌زند و شط فریادها می‌خروشد و خون‌ها فواره می‌کشد و انسانی لحظه‌های بی خبریش‌اش را در رود خون غسل می‌دهد و نمازی سواره می‌خواند و به خاک می‌نشیند. این پیکره مرد است بر محراب و این قطره قطره خون تطهیر است که می‌چکد).
بسیار زیباست. من درسال ۵۳ یا ۵۴ این کتاب را خواندم و هروقت به عاشورا نزدیک می‌شوم یاد و خاطره آن برایم زنده می شود و آن را می‌خوانم. ضمن اینکه ممکن است نقدهایی هم بر آن وارد باشد اما کاری است که در آن دوره که نوشته شده بر اساس کلام شیعی و اعتقاد به امامت شیعی و نگاه ولایت مدارانه عالمان شیعی نوشته شده است. به‌جد متاثر از اندیشه استاد محمدرضا حکیمی و استاد محمدتقی شریعتی است.

* سازمان نخبگان حوزه علمیه برای ابلاغ پیام و مفاهیم عاشورا از راه پژوهش یا هرراه دیگری، چه اقداماتی انجام داده است؟
به گمان من اگر سنجیده شود، جامعه نخبگانی حوزه‌های علمیه، در مقایسه با سایر بخش‌های اجتماعی ایران و جامعه اسلامی سهم خودشان را به‌خوبی ایفا کرده‌اند. اما اگر ناظر به ظرفیت جامعه نخبگانی، ناظر به ظرفیت عاشورا و نیاز جامعه بشری نگاه کنیم، به‌نظر می‌رسد جامعه نخبگانی باید یک بازنگری کند و بایک رویکرد جدید و با نقشه راه جدیدی وارد تبیین و دفاع از حماسه عاشورا برآید. جامعه نخبگانی حوزه علمیه در مقایسه با سایر طبقات و صنوف اگر بهتر نبوده، هم‌طراز بوده است، اما ظرفیت عاشورا و تکلیفی که ما داریم ظرفیت بسیار بالاتری است و نیازمند این است که آسیب شناسی کند و ظرفیت‌های عاشورا را به‌دقت بشناسد و ظرفیت‌های معطل مانده آن را به‌درستی باز شناسد و آن را به بهترین بیان و بر اساس قواعد بلاغت ارائه کند.