کد مطلب : ۳۲۸۴۱
مروری برکتابهای عاشورایی شاخص سالهای اخیر
نسیم کاهیرده/ دعبل: دردوره های مختلف تاریخی روایت واقعه عاشورا به عنوان عنصر مهم و هویت بخش تشیع، موجد دیدگاههای نظری وگفتمان های متنوعی بوده است و از آنجا که هر گفتمانی، با توجه به «نظام فکری» و «اصول موضوعه» خود، در مورد مفاهیم مختلف، موضع‌گیری‌های مختلفی ارائه میکند و در هر قالبی به «بازنمایی» نظرات خویش می‌پردازد لذا گفتمانهای مذکور نیز در گذر زمان و تحت تأثیر شرایط فرهنگی ،اجتماعی و سیاسی شیعه ساخت یافته وامکا ن رشد وبازتولیدنظام فکری خاص خود را یافته است.
اگر آثار و متون عاشورایی به مثابه پرکتیسهای گفتمانی درنظر گرفته شود با اتکاء به بحث نظری تحلیل گفتمان[1] میتوان این آثار را به 3 گونه گفتمانی کلی نوع بندی نمود: 1 - گفتمان کلامی – اعتقادی 2-گفتمان ادبی-هنری 3-گفتمان علمی-آکادمیک
ذیل این 3 نوع گونه گفتمانی در دهه های اخیر آثار شاخصی در حوزه نشر عاشورایی منتشر شده است . در ادامه به بررسی محتوایی تعدادی از این آثار پرداخته ایم :
1 – آثار نوع بندی شده در گفتمان اعتقادی
این آثار در واقع ذیل گفتمانی تقسیم بندی می شوند که متکی برقرآن ،معارف ،احادیث ،روایات ائمه و منابع درون دینی است از اینرو این آثار اغلب توسط علماء و روحانیون و بعضا"محققین خارج از حوزه و نهاد دین اما علاقمند به مباحث کلامی – اعتقادی نوشته می شود. در این گفتمان توجه به عاشوراوبزرگداشت آن، اقامه شعائرالله واز فرایض دینی محسوب می شود. درآثار منتشر شده ذیل این گفتمان شاهد برجسته بودن محتوای روایی هستیم که بعضا" گرایشهای حکمی - فلسفی و عرفانی هم دارند . نکته قابل توجه اینکه درآثار منتشر شده سالهای اخیر ذیل این نوع گفتمان ،استفاده از روشهای علمی و آکادمیک رواج بیشتری پیدا کرده است و همین موضوع باعث شده است که این گونه آثار، محققین و مخاطب دانشگاهی را نیز جذب نمایند.
در ادامه به بررسی تعدادی از کتابهای برجسته این حوزه که در سالهای اخیر منتشر شده اند پرداخته ایم .
مقتل الحسین (ع) ابو مِخْنفَ(ترجمه وگردآوری :حجت الله جودکی -1393)
ویژگی شاخص کتاب : توجه به مقوله سندیت منابع و روایات
این کتاب مرجع ارزشمند از انتشارات خیمه است که بشدت از سوی مخاطبین خود که جامعه علمی و دانشگاهی است مورد توجه قرار گرفته است.علت اهمیت این کتاب و استقبال مخاطب نه در بیان گزارش های صرف عاشورایی که این موضوع خود تکراری است، بلکه در ارائه اطلاعات جدید است. بخصوص اینکه کتاب مقتل الحسین ابو مِخْنَف لوط بن يحيی أزدی غامدی (متوفی ۱۵۷ق.) يکی از مشهورترین و قدیمی‌ترین گزارشگران واقعه‌ی عاشورا است. ابومخنف از شيعیان امامی کوفه و تاريخدان و سيره‌نويس بوده است. کتاب «مقتل الحسین» او ازجمله‌ی مشهورترین منابع تاریخ عاشورا به حساب می‌آید. در گذر زمان، اصل این کتاب از بین رفته است. تنها آنچه از آن مقتل ارزشمند قابل دسترسی است، روایت‌هایی است که به‌طور مستقیم ابوجعفر محمد بن جرير طبری (متوفی ۳۱۰ق.) در کتاب تاریخ خود نقل کرده است و مجموعاً ۱۱۳ روایت کوتاه و بلند را شامل میشود.در کتاب حاضر، دکتر حجت‌الله جودکی ـ پژوهشگر تاریخ و محقق در کتاب‌شناسی مقاتل ـ به روشی نقادانه و علمی به استخراج روایات مذکور از تاریخ طبری همت گماشته و آنها را به ترتیب حوادث تاریخی مدون کرده است.
از نظر نویسنده کتاب : به لحاظ محتوایی مقاتل را می توان به سه دوره زمانی تقسیم کرد. نخست مقاتلی که تا قرن پنجم هجری نگاشته شده است. این مقاتل به دلیل نزدیکی زمانی با حادثه عاشورا دارای کمترین اشکال هستند و به ندرت مطالب سخیف و بی پایه و خلاف عقل در آنها وجود دارد. دوم مقاتلی که تا دوره تیموریان نوشته شده اند که میکروب تحریف در آنها به وفور رسوخ کرده است. تحریف، جابه جایی، کاستی، فزونی ها و دگرگونی متون به جا مانده را شامل می شود. در این مقاتل نویسندگان تلاش کرده اند بهترین ها را برای خود و بدترین ها را برای دشمن بنویسند. معجزات و کرامات غیرواقعی به سپاهیان امام نسبت داده اند و مطالب خلاف عقل و عرف در آنها فراوان است. نسل سوم مقاتل با نگارش کتاب روضه الشهدا توسط ملاحسین کاشفی شروع می شود و در دوران صفویه و قاجاریه به اوج خود می رسد. در این مقاتل به کلی اهداف نهضت حسینی واژگونه شده اند و تلاش فراوانی صورت گرفته تا شیعیان صرفاً بر مصائب سیدالشهدا گریه کنند. آنچه که در این مقاتل آمده با آنچه که توسط مقتل نویسان نخستین نوشته شده، بسیار متفاوت است. در این مقاتل به دلیل برجسته شدن مسائل منفی الحاقی به نهضت کربلا، اهداف اصلی و مهم و به عبارتی پیام اصلی عاشورا و کربلا به دست فراموشی سپرده شده است. در عوض مسائل حاشیه یی که اغلب جنبه هایی از حقیقت را هم دربردارد، به شکلی محوری همه چیز را تحت الشعاع خود قرار داده است.
عاشورا شناسی (محمد اسفندیاری-1393)
ویژگی شاخص کتاب : رویکرد تحلیلی - تبیینی نسبت به حادثه عاشورا
کتاب حاضرکه اثری از محمد اسفندیاری است به دنبال ارائه هدف‌شناسی از قیام امام‌حسین ـ علیه‌السلام ـ است، و در پی پاسخ بدین پرسش که هدف امام در هجرت از مدینه به مکه، و از آنجا به کوفه چه بود: پرهیز از بیعت، یا تشکیل حکومت، یا استقبال از شهادت، و یا اموری دیگر؟
بر پایه‌ی این پژوهش، هفت نظریه درباره‌ی هدف آن حضرت وجود دارد: 1. امتناع از بیعت (دفاع)، 2. حکومت ـ شهادت، 3. شهادت عرفانی، 4. شهادت تکلیفی، 5. شهادت فدیه‌ای، 6. شهادت سیاسی و 7. تشکیل حکومت.
پاره‌ی اول کتاب در پی تبیین و سنجش این نظریات و تحریر محل نزاع است. در پاره‌ی دوم، نویسنده عهده‌دار اثبات این موضوع شده است که رفتن امام حسین به طرف کوفه، اگرچه به قصد تشکیل حکومت، انتخابی درست بود. پاره‌ی سوم کتاب به دیدگاه اعلام شیعه درباره‌ی هدف امام حسین، که تأیید نظر مختار نویسنده است، اختصاص دارد.
http://shabestan.ir/detail/News/463403
آنگونه که نویسنده در مقدمه آورده، دو گونه هدف درجه اول و درجه دوم در قیام امام حسین (ع) وجود داشته و هفت نظریه که به بررسی اهداف درجه دوم می‌پردارند:
«لازم می‌آید مقصود خود را هدف یا اهداف امام حسین (ع) روشن کنیم. معمولاً هنگامی‌که از اهداف آن حضرت سخن می‌رود، اموری چون احقاق حق، ابطال باطل، امر به معروف، نهی از منکر، برپایی عدالت، احیای سنت و اماته بدعت به یاد می‌آید؛ یعنی مسائلی که در سخنان امام حسین(ع) بدان تصریح شده است؛ این‌ها اهداف درجه اول آن حضرت است و در آنها هیچ اختلافی نیست. آنچه مورد اختلاف است و موضوع بحث این کتاب، اهداف درجه دوم امام یا برنامه‌های اوست. یعنی هدف آن حضرت در هجرت از مدینه به مکه، و از آنجا به کوفه چه بود؛ پرهیز از بیعت یا تشکیل حکومت یا استقبال از شهادت و یا اموری دیگر».
در ادامه مقدمه، نویسنده از موضع خود و جمع‌بندی کتاب در باب این نظریات می‌گوید:
نویسنده در کتاب حاضر یک نظریه حداقلی و نظریه‌ای حداکثری ارائه کرده است. نظریه حداقلی این است که امام حسین (ع) به قصد شهادت قیام نکرد و هدفش تضحیه نبود.
نظریه حداکثری نویسنده نیز این است که به گواهی تاریخ، امام حسین (ع) به هدف تشکیل حکومت (اقامه امامت یا اعاده خلافت) قیام کرد.
https://www.mehrnews.com/news/3820732
نویسنده با مقدمه ده صفحه ای که نوشته، عملا حرف آخرش را همان اول کار گفته است و میشود به جای مقدمه کتاب، نام خلاصه کتاب را نیز بدان داد.
نقطه قوت اصلی کتاب پی نوشت های مفصل و گرد آوردن تقریبا اکثر منابع متقدم و متاخر دینی در خصوص هدف شناسی عاشورا( شاید بشود گفت، ذکر رای هر نویسنده ای که در این خصوص قلم زده است، از نگاه اسفندیاری دور نمانده، چه موافق و چه مخالف نظر نهایی نویسنده، از اشاره به مقاله مجید محمدی در کتاب «عاشورا در گذار به عصور سکولار» تا برخی ابیات مولانا درباره حادثه عاشورا!) و بررسی صحت و سقم آنها در دایره برون دینی تاریخ است، هرچند بحث نسبتا مفصلی هم در خصوص علم امام، محدود یا نامحدود بودنش و تمییز درست علم امام به شهادت و قصد شهادت کرده است.
https://www.goodreads.com/book/show/27650934
منطق عاشورا پژوهی (محمد صحتی سردرودی-1395)
ویژگی شاخص کتاب: رویکرد پژوهشی و ارائه اصول روش شناختی در حوزه مطالعات عاشورا
این کتاب اثری از محمد صحتی سردرودی است که توسط انتشارات خیمه در سال 95 منتشر شده و در آن به مقوله عاشورا پژوهی که امروز مورد توجه محققان و اساتید است پرداخته است.کتاب حاضر دو بخش دارد: در بخش نخست با عنوان«اصول و مبانی عاشورا پژوهی» از ۲۶ قاعده ی لازم در پژوهش عاشورا سخن گفته شده است؛ اعم از «اصول عام» یعنی اصول تحقیق بما هو تحقیق قطع نظر از موضوع تحقیق، «اصول خاص» یعنی اصول و مبانی مطرح در علوم و معارف اسلامی و «اصول اخص» یعنی اصولی که رعایت آن ها مشخصاً در عاشوراپژوهی ضروری است. بخش دوم کتاب هم به «تحریف شناسی فرهنگ و تاریخ عاشورا و امام حسین(ع)» اختصاص یافته است و به مباحث علل و عوامل تحریف، تحریف های حدیثی و روایی، تحریف های رجالی، تحریف های تاریخی، تحریف های معنوی و معرفی کتاب های تحریف ساز پرداخته شده است.
نویسنده این کتاب معتقد است :«در بحث مأخذشناسی تاریخ امام حسین علیه السلام ، برخی کتب، تحریف ساز هستند؛ یعنی منبعی هستند برای اقوال دروغین و نه تنها زبان حال های دروغین بلکه زبان قال های جعلی را نیز وارد تاریخ امام حسین علیه السلام کرده اند. چون برخی از این زبان حال ها رنگ زبان قال به خود گرفته اند، مخصوصا آنهایی که به عربی ساخته شده بودند؛ بعدها پنداشته شد که چون عربی است پس حتما حدیث یا روایت است .نزدیک به ده عنوان کتاب در این زمینه وجود دارد که از کتب تحریف سازند؛ یعنی در این کتب مطالب غیرمحققانه و خیالی و فرضی به امام و یارانش نسبت داده اند و کم کم اصطلاح: جا داشت چنین شود ... تبدیل شده است به: قطعا چنین شده است ... یا: چنین گفته است ... اگر بخواهیم بر اساس سیر تاریخی از این کتب نام ببریم اولین آنها مقتلی جعلی است که به ابی مخنف نسبت داده شده است و این در حالی است که اصل آن مقتل باقی نمانده و تنها بخشهایی از آن در تاریخ طبری درج است. کتابی که به نام مقتل الحسین ابی مخنف در دسترس است کاملا جنبه سودجویانه دارد و به جای کتاب اصلی نشسته است. کتاب بعدی ، کتاب نورالعین است که در قرن چهارم به نام ابواسحاق اسفراینی نگاشته شده و حال آنکه اسفراینی هیچ کتابی در این زمینه ننوشته و نداشته است.سومین کتاب، روضه الشهداء کاشفی است در قرن نهم؛ که بیشترِ کتاب، قصه پردازی است گویا می خواهد رمان خیالی بلندی بنویسد .کتب بعدی از این سه کتاب بهره برده اند. مانند منتخب طریحی، اسرار الشهاده دربندی و تظلم الزهرا و معالی السبطین و الدمعة الساکبة بهبهانی تا در نهایت به کتاب ناسخ التواریخ نوشته مورخ السلطنه معروف به سپهر می رسیم. این کتاب بیشتر به جهت خوشایند ناصرالدین شاه نوشته شده و اصولا یکی از علل ترویج تحریفات در فرهنگ عاشورا، حرکت های به ظاهر دینی ناصرالدین شاه است در راستای عوام فریبی؛ که می خواهد بگوید من مروج فرهنگ عاشورا هستم. بعد از این سیل کتب تحریف ساز، جریانی توسط علمای آگاه دینی در ستیز با تحریفات عاشورا به راه می افتد و در رد کتب تحریف ساز، آثار متعددی می نویسند. البته قبل از این حرکت تحریف ستیز، از سالیانی پیش، در حوزه های دینی، دو حرکت مهم برای جلوگیری از بروز و گسترش تحریف در حوزه های مختلف اعتقادی و فقهی و تاریخی آغاز شده بود؛ یک، پایه گذاری علمی تحت عنوان حدیث شناسی و درایة الحدیث و دیگر، علم رجال الحدیث».
(دکترغلامحسین ابراهیمی دینانی- 1393) عقل و عشق در حریم عاشورا
ویژگی شاخص کتاب: توجه دادن ذهن مخاطب به وجه حکمی و عرفانی موضوع عاشورا با استفاده از قالب مؤثر ایجاد پرسش
مجموع گفتارهای حکمی عرفانی دکترغلامحسین ابراهیمی دینانی در باب قیام عاشورا ؛که سال 93 در قالب کتاب« عقل و عشق در حریم عاشورا» منتشر شده است ازجمله آثار عاشورایی برجسته درگفتمان درون دینی است .
از ویژگی‌های بارز این کتاب میتوان به بیان مطالب عمیق حکمی و عرفانی در قالب الفاظ و اصطلاحات روشن برای فهم دقیق مطلب برای عامه مردم در کنار خواص اشاره کرد
کتاب به صورت پرسش و پاسخ تنظیم شده، دقیقاً به همان صورت که در برنامه تلویزیونی بین مجری-کارشناس و استاد جریان دارد.
کتاب دیدگاهی تازه نسبت به ماجرای عاشورا و واقعه ی کربلا ارائه می کند که می تواند برای مخاطبان علاقمندبه مباحث فلسفی عرفانی جذابیت ویژه داشته باشد.
کتاب "عقل و عشق در حریم عاشورا" روایتی تاریخی از حادثه عاشورا نیست، بلکه در حد خود به مبانی معرفتی این حادثه پرداخته که در آن میان، بحث از عقل و عشق برجستگی بیشتری دارد.
پرداختن به آیات و روایات و اشعار بزرگان برای درک بهتر مطالب، از جمله ویژگی‌های محتوایی این است که با بیانات دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی در پاسخ به پرسش‌هایی که دکتر اسماعیل منصوری لاریجانی مطرح میکند، روح مخاطب را با عمق مفاهیم حکمی آیات و روایات همراه میکند.
www.isna.ir/news/94072919244/
تصحیح و منبع شناسی کتاب اللهوف(مصطفی صادق کاشانی-1395)
ویژگی شاخص کتاب: نسخه‌شناسی و منبع شناسی
اثر ی از مصطفی صادق کاشانی است این کتاب در اصل بخش دوم طرحی به نام تاریخ نگاری سید بن طاووس بوده است. به دلیل مفصل شدن بخش لهوف وبه صلاحدید مقرر شد تاریخ نگاری سید جداگانه منتشر شود و منبع شناسی لهوف همراه با متن تصحیح شده آن، به طور مستقل عرضه شود.کتاب الملهوف مشهور به لهوف نوشته سید بن طاووس از مقتل هایی است که جای خود را در میان منابع اصلی حادثه عاشورا باز کرده است. در کتاب «تصحیح و منبع شناسی کتاب الملهوف سید بن طاووس» به مباحثی ازقبیل مرجعیت کتاب لهوف، نسخه شناسی، اختلاف نسخ، معرفی نسخه مورد اعتماد، منبع شناسی کتاب لهوف و ... پرداخته شده است.دو بخش اصلی کتاب شامل : 1- کلیات و نسخه‌شناسی 2-متن لهوف و منبع شناسی می باشد.
کتاب الملهوف مشهور به لهوف از مقتل‌هایی است که در سده‌های اخیر شهرت زیادی یافته و حتی محققان و عاشوراپژوهان به عنوان یکی از منابع واقعه عاشورا بدان نگریسته‌اند. البته مؤلف آن سید ابن طاووس که از عالمان پرکار و مشهور امامیه است، آن را نه به عنوان اثری تاریخی و گزارش دقیق واقعه کربلا بلکه به منظور ایجاد حزن بر سیدالشهدا و یاران مظلومش به رشته تحریر در آورده است. پرسش این است که ابن‌طاووس در لهوف از چه منابعی بهره برده و بدانها اعتماد کرده است؟ نویسنده پس از شروع این بررسی متوجه اختلاف نسخ این کتاب شد و برای اطلاع صحیح از منابع کتاب لازم بود نسخه‌های آن نیز بررسی شود. از این رو با استفاده از 57 نسخه خطی و چندین چاپ سنگی لهوف، متنی از این کتاب ارائه شد که با چاپ‌های رایج تفاوت‌هایی دارد.
http://www.mirasmaktoob.ir/fa/news/6202
عاریا شعار؛ قمه‌زنی در ترازوی عقل و شرع(مهدی مسائلی -1395)
ویژگی شاخص کتاب: رویکرد تحلیلی –تبیینی نسبت به موضوع قمه زنی
کتاب «عار یا شعار؛ قمه‌زنی در ترازوی عقل و شرع» اثری از مهدی مسائلی ست که توسط نشر آرما منتشر شده است . پیش از این کتابی با عنوان «قمه زنی سنت یا بدعت» نیز از این نویسنده منتشر شده بود، ولی با این حال در اثر جدید مطالب جامعیت بیشتری یافته و بر علمیت مباحث افزوده شده است.
در بازنويسي جديد بسياري از روايات مورد طرفداران قمه‌زني به صورت دقيق مورد بررسي و نقد قرار گرفته است، که عناوين بعضي از اين روايات عبارتند از: «لطمه زنان فاطمي»، «داستانِ سر به محمل کوبيدن»، «خون گريه کردن امام زمان عليه‌السلام»، «خون‌گريه‌کردن امام‌سجاد عليه‌السلام»، «زخم‌شدن پلک چشمان اهل‌بيت عليهم‌السلام»، «نسبت شکستن سر و صورت به امام سجاد عليه‌السلام» ، «بيهوش‌شدن امام‌رضا عليه‌السلام»، «جاري‌شدن خون از بدن پيامبران الهي در کربلا» و...
http://azadpajooh.com/291
در فصل اول توضیحات جدید و مفصلی درباره ماهیت و چگونگی قمه‌زنی داده و افزون بر بررسی سیر تاریخی قمه‌زنی، عوامل پیدایش و گسترش آن نیز مورد بحث قرار گرفته است.
نویسنده کتاب در فصل سوم بحث‌های فقهی حرمت قمه‌زنی و توجیهات طرفداران آن را به صورت مبسوط مطرح کرده است. اضافه بر این در این کتاب فتواهای جواز و تحریم قمه‌زنی به صورتی جامع بررسی شده و در هنگام ذکر بعضی فتواهای مهم، توضیحی مختصر درباره آنها بیان شده است. نکته مهم در ویرایش جدید این کتاب فتواهای جدید و تأثیرگذاری از علمای بزرگ شیعه در تحریم قمه‌زنی است که میتوان به فتوای شیخ اعظم مرتضی انصاری و مرحوم سیدمحمدکاظم یزدی صاحب عروةالوثقی و مرحوم سیدابوالحسن اصفهانی اشاره کرد.گزارشی از حرکت اصلاحی آیت‌الله سیدمحسن امین و همچنین حرکت اصلاحی آیت‌الله سیدمحمدمهدی قزوینی از دیگر قسمت‌های مهم این کتاب است که مطالب جدیدی را به همراه دارد.
https://www.isna.ir/news/95082819359/
سلوک ماتم(سیدمسعود عمرانی-1395)
ویژگی شاخص کتاب: رویکرد توصیفی–تبیینی نسبت به موضوع عزاداری عاشورا
کتاب «سلوک ماتم» به قلم سیدمسعود عمرانی پژوهش مفصل حدیثی در بررسی شیوه‌های عزاداری ائمه معصومین(ع) است.در این کتاب، مؤلف به بررسی شیو ه های مختلف عزاداری از دیدگاه اهل بیت (ع) پرداخته است. در این پژوهش حدیثی، مصادیق، فلسفه و تاریخچه ی عزاداری بررسی شده و آیینها و اقسام عزادار یها ارزشیابی شد ه اند. همچنین مؤلف کوشیده است مدلی برای ارزیابی عزاداریهای نوظهور براساس تعالیم معصومان(ع) ارایه دهد. این کتاب، ثمره ی رساله ی دکترای مؤلف با عنوان «شیوه های سوگواری در رثاء معصومان از دیدگاه روایات شیعه » بوده است .
2- آثار نوع بندی شده در گفتمان ادبی-هنری
در این گونه گفتمانی که معمولا"در میان شاعران ،ادیبان وهنرمندان رایج است ؛ شاهد نگرشی کاملا" انتزاعی به موضوع عاشورا هستیم که به شدت مفهوم غم وسوگ را می نمایاند در واقع معنای غم و اندوه و واژگانی که به نوعی باآن هم آوا و در ارتباطند در این گفتمان محوریت وتفوق کاملی دارند .ازاینرو میتوان 1-غم ازدست دادن عزیزان ،2- سوگ وحزن ناشی از فراغ وجدایی 3-درد ناکی توصیف صحنه های تشنگی کودکان ،اسارت زنان، و کشته شدن امام ویارانش را به عنوان حلقه های اصلی معنایی تعیین کننده این گونه گفتمانی یا به طور کلی سوگ واندوه را به عنوان معنای غالب بر این گفتمان درنظر گرفت که درجهت توصیف وقایع ((عاشورا)) به کرات درمتون مورد بررسی به کارگرفته شده اندوبه تبع آن حضور عاطفه واحساس را دراین گفتمان بسیارپررنگ و برجسته نموده اند؛ احساس وعاطفه ای که در پرکتیسهای گفتمانی موجود مرتبا" تقویت شده وتکثیرمی یابد وگاها"هم درتوصیف وقایع عاشورا و بیان مصائب امام حسین (ع) ویارانش با نوعی همذات پنداری همراه می شود به طوری که در بسیاری از موارد تحت تأثیر شرایط غالب اجتماعی وفرهنگی گویندگان، معانی ومفاهیم و تفسیرهایی نابجا ونادرستی نیز از محتوای عاشورا ارائه می شود.البته در این گفتمان پرداختن وافر به این مضامین از برخی جنبه ها قابل تبیین است چرا که این مضامین دارای ویژگیهایی هستند ازجمله : 1-ظرفیت بیشتر قرارگرفتن در قالبهای شعری ومنظوم 2-امکان تأثیر گذاری سریعتروآسانتر برمخاطب 3-ایجاد نوعی همذات پنداری نسبت به موضوع در ذهن مخاطب که باعث میشود، بیشتر مورد استفاده شاعران قرار گیرند.البته باید به این نکته نیز توجه داشت که یکی از مهمترین مناسک مذهبی شیعه که در آن حضور شعر ومرثیه تعریف میشود مناسک عزاداری عاشوراست وجای جای حادثه عاشورا نیز سوای مقولات ناظر به محتوا از نظر شکلی هم بستر مساعدی است برای پروراندن تخیل ها وبرجسته سازیهای شاعرانه وخلق صحنه های تراژیک ودلخراش ؛ نابرابری میان دوسپاه ، حضور زنان وکودکان در میانه کارزار،عطش و تشنگی ، خون وجنایت ، بی رحمی و شقاوت ،همه وهمه برحضور پررنگ عاطفه و احساس می افزاید وازطرفی هم باور هنرمندان ومخاطبان چنین اشعاری برگریستن به عنوان نشانه ای از برقراری نوعی ارتباط متقابل با یک منبع قدسی وفرابشری، تقویت کننده چنین فضای احساسی و عاطفی پر رنگی می باشد.
به عبارتی صرف گریستن ،وپرداختن به حادثه عاشورا به عنوان یک واقعه غم انگیز در گذشته و منقطع از واقعیتهای تاریخی و اجتماعی مرتبط با آن صورت می گیرد وباغفلت و بی توجهی نسبت به تفکرواندیشه ای که زمینه ساز این حادثه بزرگ بوده است همراه است به طوری که مشاهده می شود در غالب این متون به طور غلو آمیزو با شاخ وبرگ دادن فراوان ازچگونه کشته شدن امام حسین (ع) ویارانش در جهت متأثر ساختن وگریاندن هر چه بیشتر مخاطب استفاده می شود. بی آنکه حتی یک عبارت وجمله کوتاه از چرایی این کشته شدن وشهادت درگوشه ای به چشم بیاید.در این گونه گفتمانی همچنین بیان نوعی عشق مقدس ،محبت ودوستی متعالی نسبت به امام حسین (ع)و اهل بیت ایشان نیز در جای جای متون مورد بررسی مشاهده می شودواز آنجا که در قالب ادبی وشعر قرارگرفته به نظر می رسد بی پرواتر وبی پرده تر به بیان این عشق ورابطه دوستی می پردازد ولی در هر حال اگرچه این حلقه معنایی درگفتمان اخیر از اهمیت زیادی برخوردار است ولی همچنان در سایه وتحت تأثیر نگاه سوگوارانه وتراژیک به موضوع عاشورا قرار گرفته است .ولی به طورکلی در این گفتمان میتوان ویژگی های زیررا در مورد بکارگیری مضامین دراشعار ومتون برشمرد
الف. بی توجهی به ابعاد عرفانى، حماسى و ایدئولوژیک عاشورا واستیلای بُعد سوگوارى و عاطفى
ب. بی توجهی به مبانی فکری وفلسفی عاشورا
ج .استفاده از روایات مجعول وتحریف شده وغیر مستند
د. عدم شناخت لازم نسبت به شخصیت امام حسین (ع) وقهرمانان کربلا
ه. تقلید و ضعف در خلق وآفرینش هنری
و. مستقیم پردازی در القای معانی
با تمام این اوصاف در سالهای اخیر شاهد انتشار آثار خوب و برجسته ای نیز در این نوع گفتمان بوده ایم که مورد توجه قرار گرفته اند از جمله برگزیدگان جایزه کتاب سال عاشورایی دعبل که در ادامه به برخی از این آثار پرداخته ایم :
آتش مهر( غلامرضا سازگار- چاپ اول: 1384)
ویژگی شاخص کتاب: بیان محتوای غنی در قالب اشعار ساده و سلیس
این کتاب اثری از غلامرضا سازگاراست این اولین مجموعه از این شاعر است که در آن به صورت کلی تمامی غزلیات آیینی‌اش را به چاپ رسانده است . این اشعار نه اینکه از لحاظ ادبی دارای پیچیدگی‌ها و اتفاقات زبانی خاصی باشند، بلکه اتفاقاً سهل ممتنع و همه فهم بوده و از اینروست که بسیار مورد توجه قرار می گیرد.
اندیشه متعالی و حرف‌های روشنگرانه در شعر به همراه سلامت کلام و صحیح و مستند بودن وقایع در بیان مدح و مراثی اهل بیت(ع) نکته بسیار مهمی است که غلامرضا سازگار همیشه به آنها توجه دارد و در اشعارش کمتر میتوان به ایرادات محتوایی برخورد.[2]
ماه به روایت آه(ابوالفضل زرویی نصرآباد-1396)
ویژگی شاخص کتاب:ادبیات جذاب داستانی در ارائه شخصیت و ناگفته های زندگی حضرت ابولفضل (ع)
ماه به روایت آه اثر منتشر شده ی ابوالفضل زرویی نصرآباد و روایت او از زندگانی و شخصیت حضرت ابوالفضل العباس(ع) است. نویسنده در این کتاب کوشیده تا از زبان دوازده راوی ، ناگفته هایی از قبل و بعد از شهادت پرچمدار کربلا را با امانتداری ، پایبندی به مستندات تاریخی و روایی و پرهیز از اغراق ، روایت کند. بر خلاف انتظار ، در کتاب به شکل و شیوه ی شهادت حضرت ابوالفضل(ع) اشاره ای نشده و نویسنده عمده ی همت خود را صرف بازگویی و رازگشایی از اموری کرده که با وجود جذابیت برای مخاطب ، متاسفانه کمتر بدانها پرداخته شده است ؛ اموری همچون خانواده ی مادری ، کودکی ، ازدواج ، فرزندان ، برادران ، حیطه ی دانش و معرفت و جایگاه آن حضرت در میان اهل بیت و مسلمانان آن روزگار. از دیگر جذابیتهای این کتاب ، ذکر تاریخ شمسی تمامی رخدادهاست که خواننده ی فارسی زبان را با زمان وقوع حوادث در روز و ماه و سال هجری شمسی آن وقایع آشنا می کند. زرویی در نگارش این دوازده روایت ، با تکیه بر منابع دست اول تاریخی و مطالعه و فیش برداری از قریب شصت کتاب ،ضمن رعایت ایجاز ، پرهیز از اطناب و نگاه احساسی ، متنی خواندنی و قابل اعتماد و استناد فراهم آورده است؛ متنی که در عین سادگی ساختار ادبی محکم و قابل تاملی دارد. به جز یک راوی (زید بازرگان) تمام راویان کتاب (مسلم بن عقیل ، فاطمه کلابیه ، حضرت زینب ، امام حسین علیه السلام ، ام کلثوم ، لبابه ، عبدالله بن ابی محلّ ، کزمان، شبث بن ربعی ، سرجون و عبیدالله بن عباس) شخصیتهای واقعی اند.
زرویی نصرآباد همواره سعدی را به عنوان محبوبترین شخصیت ادبی خود معرفی میکند نشان این علاقه در جای جایِ شعر او به وضوح قابل مشاهده است. از طنز و نثر سره و روان زرویی که بگذریم ویژگی دیگری از کارنامه ادبی زرویی که ما را به یاد شیخ اجل می‌اندازد. تبحر زرویی در دو حوزه شعر و نثر است. زرویی از معدود ادیبانی‌ست که در این دو حوزه آثار خوب و قابل قبولی دارد
نکته دیگر در مورد این شاعر-نویسنده معاصر این است که با وجود اینکه به عنوان طنزپرداز شناخته میشود هم در شعر و هم در داستان آثار غیر طنز بسیار خوبی دارد.ماه به روایت آه نیز یکی از این مجموعه‌های غیر طنز زرویی است که اثر خوب و تحسین برانگیزی در ادبیات عاشورایی به حساب می‌آید.
https://www.goodreads.com/book/show/24007229?ac=1&from_search=true
پژوهشی در تعزیه خوانی تهران در دوره ی قاجار (عنایت الله شهیدی -1379)
ویژگی شاخص کتاب: جامع بودن و توجه همزمان به اطلاعات کتابخانه ای و میدانی پیرامون هنرعاشورایی تعزیه
تالیف زنده یاد دکتر عنایت الله شهیدی مهمترین کتاب در این زمینه است اگر چه به عنوان پژوهشی فرهنگی برگزیده سال ۱۳۷۹ معرفی شده، اما هنوز مفصل‌ترین و مستندترین کتاب درباره تعزیه است و در بررسی آثار سالهای اخیر جایگزینی برای آن یافت نشده است ؛ چرا که از نظر صاحبنظران بر همه کتاب‌هایی که تاکنون دراین‌باره نوشته‌اند، رجحان دارد.
نویسنده کتاب، که از کودکی در مجالس تعزیه حضور داشته، این کتاب را در طی نه سال، با همکاری یکی از بزرگترین متخصّصان فرهنگ عامه، فراهم آورده است. این پژوهش، کتابخانه‌ای-میدانی است و نویسنده علاوه بر استناد به دیده‌ها و شنیده‌ها و تجربه‌های خود، از متون دست اول تعزیه‌ها و کتاب‌ها و مقاله‌ها استفاده کرده است. وی عهده‌دار نقد تعزیه‌ها و بررسی خرافات و تحریفات در آنها نشده و چنین کاری را بیرون از وظیفه خود دانسته است. درباره محدوده این پژوهش در پیش‌گفتار آن می‌خوانیم: «در این کتاب موضوع‌های تاریخی، اجتماعی، فرهنگی، هنری و ادبی تعزیه و تعزیهخوانی در ایران به طور اعم و تعزیه و تعزیهخوانی در حوزه جغرافیایی-فرهنگی تهران و نواحی پیرامون آن به طور اخص، به بحث و گفتگو گذاشته شده است. در مواقع و موارد لازم نیز به مسائل و موضوع‌های مربوط به تعزیهخوانی در بعضی از شهرها و روستاهای ایران اشاره شده است.
کتاب مزبور شامل مقدمه‌ای است با عنوان «تعزیهخوانی : حدیث قدسی مصائب در نمایشی آیینی»، از علی بلوکباشی، که به صورت مستقل نیز منتشر شده (چاپ اول: تهران انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۳)، و سیزده بخش. در بخش اول و دوم از تعزیهخوانی در دوره پیش و پس از قاجار سخن رفته و شامل مباحثی درباره پیدایی و پیشینه تعزیه و سیر تحول آن و انواع تعزیهخوانی و منتقدان آن است. بخش سوم و چهارم به تعزیه‌خوانی‌های دوره قاجار در تهران و شکل‌ها و مکان‌های آن اختصاص دارد. بخش پنجم و ششم درباره اقسام تعزیه و مجالس آن و تعزیه‌خوانان و گردانندگان آن است. در بخش هفتم و هشتم از لباس تعزیه و اسباب آن و موسیقی آن سخن رفته است. بخش نهم تا یازدهم ویژه منابع ادبی تعزیه‌نامه‌ها و زبان و ادبیات تعزیه و شیوه گفتار در تعزیهخوانی است. بخش دوازدهم به امثال تعزیه و بخش سیزدهم به شرح‌حال اجراکنندگان آن اختصاص دارد. پایان بخش کتاب، که به ارزش آن افزوده، شصت تصویر درباره تعزیه است.
پژوهشگر این اثر تلاش می‌نماید تا علاوه بر مطالعات کتابخانه‌ای از اطلاعات غیر ثبت شده نیز در تکمیل پژوهش استفاده نماید و علاوه بر آوردن نظر سایر صاحبنظران در بابهایی که چالشی میانشان وجود دارد نویسده سعی در مستدل و مستند کردن ادعاها و گفته‌هایش حتی در طرح مسائل جدید دارد، که در این راه نیز موفق بوده است. دسته‌بندی‌ها و تقسیم بندی های این مجموعه جزء اولین گامها محسوب میشود، هرچند که برخی از این دسته‌بندی‌ها به قلم نگارنده‌ی این یادداشت مورد انتقاد واقع شد اما در مجموع از جامعیت و دقت کافی جهت مطالعه‌ی بهتر برخوردار است. از سوی دیگر این دسته بندی تنها آغازی در این عرصه است تا مورد نقد واقع شود و اصلاح گردد که متاسفانه این مهم تاکنون رخ نداده‌است.
بایستی اشاره داشت که این اثر پژوهشی درخور توجه را نمی‌توان در دست مطالعات تعزیه مناطق دسته بندی نمود چرا که اگرچه بخش اعظم اثر محدود به تعزیه‌های منطقه تهران است اما به علت مرکزیت تهران بخصوص در عصر قجرها باید آنرا نمونه و نماینده تعزیه معیار ایران دانست چرا که در بسیاری از نقاط کشورمان تاثیرات بسیاری بویژه در همین عصر از پایتخت گرفته است.
بخش ابتدایی کتاب شهیدی پژوهشی مربوط به علی بلوکباشی است که بعدها در کتاب تعزیهخوانی: حدیث قدسی م‍ص‍ای‍ب در نمایش آئ‍ی‍ن‍ی(1383) بصورت مجزا به چاپ رسیده است. در این بخش نویسنده تلاش نموده است تا تعزیه را به عنوان نمایشی آیینی مورد مطالعه قرار دهد، ریشه‌های اسطوره‌ای آنرا بشکافد، پیوند آنرا با دین و مذهب تشیع مورد کالبدشکافی قرار دهد و پایگاه تکوین تعزیهخوانی را بکاود.
پژوهشگر این اثر تلاش دارد که به تعبیر خویش ویژگی‌های این بازی نمایشی مقدس را مطالعه نماید و منظوم، و تراژیک و نمادین بودن را در کنار زمینه تاریخ، مذهبی و اسطوره‌ای تعزیه را به زیر ذره‌بین ببرد و در نهایت کارکرد تعزیه را چون ایجا وهم و خیال، تزکیه نفس، تسکین آلام، گشودن باب توسل جویی، تحکیم همبستگی و وحدت، حفظ و استمرار موسیقی سنتی و... در جامعه خویش بررسی نماید. و در پایان نیز ناسازگاریهای آنرا با ساختارهای اجتماعی فرهنگی جامعه کنونی بررسی می‌نماید. اما نکته اینجاست که این بخش کتاب چندان تناسبی با عنوان کتاب نداشته و اگرچه میتوان آنرا مقدمه‌ی کتاب آنرا دانست اما بهتر بود این بخش از همان ابتدا بصورت مجزا به چاپ می‌رسید.
http://anthropology.ir/article/8379.html
تشنه در میقاتگه(حسین اسماعیلی -1389 )
ویژگی شاخص کتاب : گردآوری نسخ قدیمی و دست اول تعزیه
کتاب" تشنه در میقاتگه" مجموعه پانزده مجلس از مجالس تعزیهخوانی با گردآوری لیتن و تألیف حسین اسماعیلی است .آقای لیتن کنسول آلمانها در بغداد، تعداد زیادی از این متون تعزیه را گردآوری کرده است. اقامت بلندمدّت او در ایران و عراق ـ جایی که این نمایش‌ها برگزار می‌شد ـ همچنین آشنایی دقیقش با زبان فارسی ـ چه نوشتاری و چه شفاهی ـ پیش شرط و رکن اساسی موفّقیت وی در این امر است.این نخستین باری بوده است که نسخه های تعزیه به زبان اصلی در اختیار غربی ها قرار گرفته است .
http://ketabmah.ir/MagazinePdf/27870.pdf
مجموعه ی این رستخیز عام (غلامعلی و مسلم ناد علیزاده-1395)
ویژگی شاخص کتاب: ارائه متون تعزیه در قالب نو با توجه به زمینه های هنری مانند موسیقی ، شعر ، نمایش
این اثر مجموعه 10 جلدی شامل مجالس تعزیه‌ی «عاشورا»، «شهادت حضرت ابوالفضل(ع)»، «شهادت حضرت علی‌اکبر(ع)»، «شهادت حرّ بن یزید ریاحی» و «شهادت پسران امام حسن(ع)» مجالس تعزیه‌ی «شهادت حضرت مسلم‌بن عقیل(ع) » و «طفلان مسلم(ع)» مجلس تعزیه‌ی "شهادت پسران ام‌البنین (ع)" مجالس تعزیه‌ی "بازار شام" و "وفات حضرت رقیه (ع)"می باشد .مجالس تعزیه‌ای که در این مجموعه منتشر شده است، مجالسی است که در سالهای پیش تر توسط استاد غلامعلی نادعلی‌زاده، اصلاح و بازآفرینی شده و باهمکاری مسلم ناد علی زاده به چاپ رسیده است .
در متون تعزیه، به علت نسخه برداری های بسیار و دخل و تصرف های صورت گرفته، اشکالات زیادی وجود دارد. بعضی از این اشکالات، ضعف های فنی موجود در اشعار (وزن، قافیه، ضعف تالیف و...) است و پاره ای دیگر، به روایات ضعیف و تحریفات و گزارش های خلاف واقع مرتبط می گردد. لزوم تصحیح عالمانه ی متون کهن تعزیه از دو حیث یادشده، همواره مورد تأکید صاحب نظران دلسوز بوده است؛ لیکن بدیهی است که این مهم از عهده ی هر کسی بر نمی آید. تنها کسانی می توانند به تصحيح متون تعزیه دست يازند که هم خود در دامان تعزیه رشد یافته باشند و هم از دانش ها و مهارت هایی همچون تاریخ، موسیقی، شعر و اقسام مختلف هنر برخوردار باشند.
استاد غلامعلی نادعلی زاده از معدود کسانی است که شرایط یادشده را داراست. هم از کودکی در صحنه ی تعزیه حاضر بوده و این هنر بزرگ را از پدر و استادان دیگرش آموخته، و هم شاعر و موسیقی دان و هنرمندی تواناست و هم مطالعات گسترده ای در تاریخ و تفسیر و معارف داشته است. مجموعه ی این رستخیز عام، حاصل زحمات چهل ساله ی استاد نادعلی زاده است که نمونه ای عالی برای تصحیح متون تعزیه به شمار می رود. در این مجموعه، اشکالات فنی در اشعار به شدت کاهش یافته و ابیات سست و ضعیف تا حد امکان، حذف شده اند. همچنین روایات تحریف شده و غیر قابل قبول از متون تعزیه زدوده شده است. مجلدات کامل این مجموعه بیش از پنجاه جلد است[3].
نوحه نواحی(متین رضوانی پور-1395)
ویژگی شاخص کتاب: اطلاعات میدانی گسترده و توجه به جنبه های آموزشی کار مانند: توجه دادن به آوانگاری و نت موسیقی در نوحه ها
در این مجموعه هدف این بوده است نوحه های اصیل ایرانی جمع آوری شود و در قالب نمونه فرهنگی مکتوب و صوتی به شیوه ای مدرن به نوحه خوانان، آهنگسازان و پژوهشگران حوزه موسیقی سنتی و مذهبی در ایران و سراسر جهان ارایه شود تا فرهنگ شفاهی و سنتی ایران ترویج شود و به نسل های آینده انتقال یابد.
تاکنون در ایران کتابی که به نوحه خوانی اصیل از جنبه های موسیقیایی، اشعار و ادبیات بپردازد، نوشته نشده بود.نویسنده برای جمع آوری مطالب مجموعه نوحه نواحی پس از کسب اطلاعات اولیه، به شهرهای مورد نظر سفر و صدای نوحه خوان های پیشکسوت آن جا را ضبط کرده است.
در این کتاب ها ضمن آوردن نوحه ها، آوانگاری و نت موسیقی آن ها نیز درج شده است. همچنین همراه این آثار مکتوب، لوح فشرده ای با هدف آموزش و آگاهی از نحوه صحیح خواندن نوحه ها تدوین شده است.
این مجموعه از چند طیف مخاطب بهره می برد. نخست، نوحه خوانان به ویژه نوحه خوانان جوان که به اطلاعاتی کامل و مستند در حوزه اشعار و موسیقی نیاز دارند. دوم، محققان و پژوهشگران مسلط به ادبیات و موسیقی می توانند به کمک مجموعه نوحه نواحی و لوح فشرده آن زوایای مختلف فرهنگ شفاهی و سنتی را واکاوی کنند. سوم، برخی آهنگسازان که می توانند از مطالب این آثار استفاده کنند و آهنگ هایی را بر پایه موسیقی نوحه ها اما به شیوه ای مدرن بسازند.
http://neyestanbook.com/fa/?p=391
دهم ماه (سعید کیایی 1394)
ویژگی شاخص کتاب: جدید بودن سوژه و نو آورانه بودن روش کار
اين کتاب، ثمره ي پروژه اي پنج ساله با هدف مستندنگاري تصويري مجالس روضه ي زنانه در شهر تهران است و در آن 58 قطعه عکس از اين مجالس همراه با توضيحاتي کوتاه آمده است مؤلف در مقام پژوهشگر عکاس کوشيده است به رويکردي مرد منگارانه، اجزاء و ابعاد مختلف روضه ها و مجالس مذهبي زنان را ثبت کرده و فرهنگ مادي اين اجتماعات پويا، متکثر، فراوان اما ناشناخته را تصوير کند. اين کتاب را ميتوان نخستين کتاب مجموعه عکس مستند از روضه هاي زنانه دانست
در مقدمه این اثر هنری و مردمنگارانه استفاده از متن نویسنده ای دیگر جلب توجه می کند؛ که بنظر میرسد با هدف تأثیر گذاری بیشتر بر مخاطب صورت گرفته است .اما نقدی به استفاده از چنین مقدمه ای وارد است و آن احتمال سویافتگی ذهن مخاطب قبل از تماشای تصاویر کتاب است که طبعا" از جذابیت مشاهده یک کار خالص هنری می کاهد .
3- آثار نوع بندی شده در گفتمان علمی-آکادمیک
در این گونه گفتمانی که معمولا"درمیان افراد تحصیلکرده ودانشگاهی که دارای عقاید وعلقه های مذهبی اند وهمچنین معدودی از روحانیون دانشگاهی که درفضای آکادمیک و علوم جدید ورود یافته اند رواج دارد؛ شاهد نگاهی ژرفانگر ،دقیق ومنتقدانه به موضوع عاشورا هستیم که در آن بررسی ومطالعه پیرامون عاشورا لزوما" با مبناقرار دادن روشهای علمی متداول میسردانسته شده است وازاینروبا تتبعی آسیب شناسانه در پی درک وقایع تاریخی عاشورا وحذف مطالب نادرست وگزافه پیرامون آن است والبته در این میان به طور مشخصی وجه اجتماعی موضوع عاشورا که از خلال اجرای مناسک عاشورادرجامعه شکل می گیرد بیشتر مورد توجه قرار گرفته است ولذا با تکیه برمتدهای علمی رایج درجهت تبیین کارکردهای اجتماعی مثبت ومنفی مناسک عزاداری عاشورا وآشکارشدن زوایای مختلف آن در جامعه تلاش شده است .در این گونه گفتمانی،اگرچه درمورداصل وفلسفه اجرای مناسک عاشورا تشکیکی صورت نمی گیرد و مناسک عزاداری عاشورا به مثابه رسانه دینی در نظر گرفته می شود که مهمترین و مؤثرترین ابزارتبلیغ وترویج معارف شیعه در طول تاریخ بوده است واکنون نیزعامل انسجام وهمبستگی این جوامع است ولیکن درمورد اشکال وصورتبندیهای مختلف این مناسک که تحت تأثیرشرایط اجتماعی وسیاسی است به کنکاش علمی می پردازد این گفتمان علمی ،همچنین تغییر وتحولات ایجاد شده درمناسک عاشورا را مستقیما" متأثر از تغییر و تحولات جامعه برمی شمرد واز اینروآسیب های مختلفی که متوجه عزاداریهای عاشوراست را بازتابی ازآسیبهای اجتماعی موجود در جامعه میداند که دامن گیر دین ومناسک دینی هم شده است وطبعا" نیازمند به راهکارهایی اجتماعی ومتکی بر متدهای علمی در این زمینه است . همچنین در این گونه گفتمانی شاهد نقدجدی بردینداری عوامانه ، تحت مضامینی چون سطحی نگر،احساسی وعاطفی وبدون پشتوانه فکری وعقلانی هستیم.
در این نوع گفتمان آثار ی با رویکردهای مختلف تاریخی ، سیاسی ،جامعه شناختی ، مردم شناختی منتشر شده است که در ادامه نگاهی به چند اثر شاخص از آنها داشته ایم :
جامعه‌شناسی تحریفات عاشورا(سیدعبدالحمید ضیائی -1384 )
ویژگی شاخص کتاب: نگاهی عقلانی –انتقادی نسبت به روایتهای مختلف از عاشورا
این کتاب در زمینه جامعه‌شناسی تشیع و نقد داده های تاریخی منابع شیعه درباره ی عاشورا ، نوشته دکتر سید عبدالحمید ضیایی است که توسط انتشارات هزاره ققنوس در سال 1389 منتشر شده است. این اثر اگر چه به لحاظ محتوا و معانی که ارائه می دهد در ذیل گفتمان علمی نوع بندی شده است ، اما برخی از منتقدین این اثر را در غایت اثری اعتقادی می دانند که در آن نویسنده به دنبال اثبات مشروعیت یک نوع روایت خاص از عاشوراست :
((به نظر می رسد تلاش نویسنده در اصل تاکید بر نگاه عقلانی به عاشورا و عقلانیت در آن است . این کتاب با رویکرد انتقادی ـ عقلانی خودش، بخوبی حواشی و اضافات تاریخی روایت کربلا را نشان داده و نقاط عاطفی که این افزودههای تاریخی را بدین گفتمان افزوده، نشان داده است.اما نکته اصلی در اینجاست که این کتاب راشاید در اصل نتوان کتابی جامعه‌شناختی،در معنای دقیق کلمه دانست، زیرا نویسنده، بیآنکه رویکردو نظریه جامعه‌شناختی صریح خاصی داشته باشد، سعی نکرده مسأله عاشورا یا آنچه که بدون بیان معیار جامعه‌شناختی،تحریف نامیده، را با ارجاع به امراجتماعی تبیین و تحلیل کند، بلکه باارجاع به معیارهای عقلانی به نقد آنها پرداخته است و البته در این کار بسیار هم موفق بوده است . همانطور که گفته شد، این کتاب نکات ارزشمند بسیاری در باب تحولات تاریخی گفتمان کربلا در بردارد، اما دغدغه عقلانیت در ذهن نویسنده او را بیشتر معطوف به بازخوانی عقلانی و پیرایش عقلانی روایتهای این گفتمان و متون ادبی مربوط به آن کرده است. به هر حال همچنان رویکردنخبگان برای نقد عقلانی داشتهها و باورهای دینی مردم در این کتاب سیطره دارد.
اما پاسخی به این سوال جامعه‌شناختی داده نشده که چرامردم چنین باورهایی را میسازند و این باورهای چه نقشی در زندگی آنها دارند به نظر میرسد این سوال مبنای بازخوانی انتقادی گفتمان کربلا باشد،سوالی که عموماَ مغفول میماند))[4].
در بخش نخست (شامل شش فصل) به مبانی نظری تحریف‌شناسی، بررسی رویکردهای متفاوت به فرهنگ عاشورا، رویکرد جامعه‌شناختی به فرهنگ عاشورا، عاشورا، نگاه بشری یا فرابشری، فرهنگ عاشورا و نگرش‌های تحریف آلود، واقعه و در نهایت فرهنگ عاشورا در روزگار مدرن اختصاص دارد. بخش دوم نیز که حدود دو فصل است، نقد و تحلیل منابع مکتوب فرهنگ عاشورا و نیز تحریف‌شناسی و فرهنگ عاشورا را شامل میشود. در عین حال، بخش سوم کتاب، حدود چهار بخش است و بحث حوزه ادبیات عاشورا را مطرح میکند. بخش چهارم کتاب نیز به تحریف‌شناسی در حوزه عزاداری و تغذیه اختصاص دارد
((این کتاب از یک فکر نو و پایگاه روشنفکری به طرح اندیشه‌های مبارزه با خرافه‌ستیزی پرداخته است. در این زمینه، باید در نظر داشت که به طور کلی انتخاب این سوژه، به خصوص در فرهنگ ما که به ترویج مداحی‌گری می‌پردازد، بسیار مهم است. از سوی دیگر، کتاب تلاش کرده مستند و محققانه باشد و در همین راستا، نویسنده سخن خود را با رجوع و استناد به منابع علمی زیادی بیان میکند. نکته دیگر، وجود تحلیل‌های زیادی در کتاب است که آن را از حالت صرفاً نقد نظریات خارج کرده و به تجزیه و تحلیل و حتی گاهی بیان نظریه جدید می‌پردازد. علاوه بر این، در این کتاب، با اشراف نسبت به پدیده عاشورا، تلاش شده این موضوع، از جنبه‌های تاریخی، ادبی و جامعه‌شناسی مورد بررسی قرار گیرد که البته طبعاً کاستی‌هایی هم در آن دیده میشود)).
http://www.isa.org.ir//368/1187
کتاب تحول گفتمان در گزارش واقعی کربلا ( رقیه میرابوالقاسمی-1393)
ویژگی شاخص کتاب : رویکرد علمی و طرح مباحث تاریخی مغفول مانده از واقعه عاشورا
این کتاب نتیجه پژوهشي است از رقیه میر ابولقاسمی كه در گروه تاريخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه سامانه يافته و سپس در سال 1393 به بازار نشر عرضه شده است .
بزعم میرابولقاسمی نویسنده کتاب گفتمان تاريخي واقعه كربلا، نه تنها يگانه گفتمان موجود در ميان آثار متنوع نگاشته شده در باره واقعه كربلا نبوده؛ بلكه به تدريخ اهميت آن نيز كاهش يافته است. اين سير نزولي، به برجسته شدن گفتمان هاي ديگري انجاميده كه يا رويكرد تاريخي آن در درجه دوم اهميت قرار داشته يا جز طرحي كم رنگ از تاريخ ندارند. نتيجه اين تاريخ گريزي، كمرنگ شدن يا مغفول ماندن بعد سياسي ـ اجتماعي واقعه كربلا و برجسته شدن بعد عاطفي و ماورائي آن بوده است كه به تدريج بر طرز تلقي نخبگان و به تبع آن توده ها، تأثيرات پايداري برجاي گذاشته است .
در بیشتر آثار مرتبط با واقعه کربلا صحت واقعه مورد ارزیابی و بررسی قرار گرفته است در صورتی‌که در این اثر سیر تحول گفتمانی و توجه ویژه به مهمترین آنها یعنی گفتمان تاریخی در گزارش واقعه کربلا مورد تحلیل بوده است ؛گفتمانی که نتایج بدست آمده در این پژوهش حاکی ازاین است که وجود داشته است اما به تدریج این نوع نگرش به گفتمان عاطفی تغییر جهت داده است.
کتاب آیین و اسطوره در ایران شیعی( جبار رحمانی-1394)
ویژگی شاخص کتاب: رویکرد انسانشناختی به مناسک عاشورا و استفاده نو آورانه از نظریات اسطوره شناختی در تبیین رفتار مناسکی ایرانیان
این کتاب مجموعه ای از مقالات است که در موضوعات مختلف نوشته شده است و برمفهوم اسطوره تاکید زیادی نموده است.نویسنده در این اثرتلاش نموده که با رویکرد انسان شناختی فرهنگی بخشی از واقعه تاریخی عاشورا که در زندگی روزمره ایرانیان حضور دارد را بررسی کند و ((در این جهت از یک کار چند روشی بهره برداری شده است. تمام متن و مقاله های این کتاب به نوعی با چارچوب تفهمی دید عامیانه سر و کار دارد.این کتاب آگاهانه از تاریخ استفاده کرده است و به دنبال یک کار تاریخی نبوده است. به طوری که به منابع تاریخی ارجاع نداده و خود را درگیر نقد تاریخی نکرده است))
در این کتاب نویسنده به دنبال بیان این موضوع بوده است که تفکیکی بین اسطوره و آیین به مفهومی که یکی صرفا عملو دیگری صرفا معنا است وجود ندارد و این دو دائما در هم متداخل هستند. اگر اسطوره ای زنده باشد مستلزم این است که آیین های خود را داشته باشد و اگر آیینی زنده باشد مستلزم این است که باورهای اساطیری خود را داشته باشد.
نویسنده کتاب «آیین و اسطوره در ایران شیعی» با اشاره به اینکه سه مولفه معنا، کنش و تردد در نظام های اساطیری و کانتکست های آیینی به هم پیوند می خورند اظهار داشته دراین کتاب به دنبال نشان دادن این دیدگاه بوده است که : فرهنگ شیعی ایران امروز ما با روایتی شکل می گیرد که ما می توانیم آن را حول تحولات و باورهایی بدانیم که بر محور تحولات، باورها و روایت های عاشورا شکل گرفته است.
فرهنگ سوگ شیعی( محسن حسام مظاهری،1395)
ویژگی شاخص کتاب:تلاش فکری گروهی با رویکرد علمی و روشمند و نگاهی میان رشته ای به موضوع عزاداری عاشورا
«فرهنگ سوگ شیعی » به قلم و پژوهش گروهی از پژوهشگران به سرپرستی و ویراستاری محسن‌حسام مظاهری گردآورده و تنظیم شده است. این کتاب یک دانشنامه در حوزه سوگواری در میان شیعیان و آیینها و آداب آن است که ویراست نخست از دانشنامه ای تخصصی و میا ن رشته ای با موضوع شناخت و معرفی روشمند و علمیِ آیینها و رسوم عزاداری و مقولات مرتبط است و 271 مدخل را شامل می شود که در 10 گروه موضوعی گنجانده می شوند: مفاهیم و اصطلاحات؛ آثار مکتوب؛ اشخاص؛ آیینها، آداب و رسوم؛ واحدهای جغرافیایی؛ اما کن؛ اشیاء؛ زما نها؛ سازما نها؛ و دوره های تاریخی و دولتها. تحقیق و نگارش این مداخل را 43 نویسنده و پژوهشگر با هدایت شورای علمی متشکل از دبیران گروههای ششگانه( ادبیات، گروه فرهنگ و تاریخ رشته ی پژوهش اجتماعی تاریخ، جغرافیای فرهنگی، دین، هنر و مرد مشناسی) برعهده داشته اند.
تمرکز اصلی این دانشنامه، بر مقوله‌ی عزاداری مذهبی شیعیان در کشورهای مختلف (با تأکید ویژه بر ایران) است و موضوعاتی که مستقیم یا با واسطه به این مقوله مرتبط می‌شوند. به‌تبع این رویکرد، مداخل این دانشنامه، ۱۰ گروه موضوعی را شامل میشود.
مظاهری در مورد این اثر چنین اظهارنظر نموده است : پروژه‌ی «فرهنگ سوگ شیعی» با هدف رفع آشفتگیِ مفهومی ـ نظری موجود در مطالعات آیین‌های عزاداری طراحی شده است. این پروژه تلاشی میان‌رشته‌ای و گروهی در راستای شناخت و معرفی روشمند و علمیِ آیینها و رسوم عزاداری و مقولات مرتبط با آنها با روش دانشنامه‌ای است.
در طول مدت انجام پروژه ، بیش از ۵۰ از صاحبنظران، پژوهشگران و نویسندگان جوان از حوزه‌های مطالعات تاریخی، مردم‌شناسی، ادبی، دینی و هنری در قالبهای مختلف از مشاوره‌های تخصصی تا نگارش مقاله با این پروژه همکاری کردهاند. برای بسیاری از این افراد، مطالعات آیین‌های عزاداری، حوزه‌ی اصلی یا یکی از حوزه‌های مطالعاتی و پژوهشی بوده است. به‌همین‌دلیل، به‌ویژه در نگارش مقالات مربوط به آیینها و آداب و رسوم، نویسندگان علاوه بر مطالعات اسنادی و کتابخانه‌ای، از تجربیات زیسته، مشاهدات شخصی و پژوهش‌های میدانی خود نیز بهره برده‌اند.
مناسک مذهبی زنانه (مژگان دستوری،1394)
ویژگی شاخص کتاب: ارائه نتایج یک کار میدانی جامع در حوزه مناسک زنانه
این کتاب برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد مژگان دستوری در رشته مطالعات زنان است که نگاهی جامعه‌شناختی به فرایند تکوین هیئت‌های مذهبی زنان دارد.
در این مطالعه فرایند تاریخی آیین عزاداری را به‌مثابه واقعیتی اجتماعی در جامعه شیعی ایرانی و عمدتاً در جامعه فعلی تهران بررسی شده است . همچنین، فهم الگوهای تجربی آن در تاریخی چند قرنه، از فرهنگ اسلامی شیعی ایران و رابطه آن با بستر فرهنگی اجتماعی، مقصد اصلی این نوشتار بوده است. دراین‌راستا، قسمت اعظم این مطالعه در بخش سوم و چهارم کتاب، این پدیده اجتماعی را در مقاطع مختلف تاریخی و به‌تبع تغییرات فرهنگی و اجتماعی و سیاسی جامعه بررسی میکند.
نویسنده در مقدمه این کتاب می گوید : بسیاری از مطالعات در شاخه‌های مختلف علوم‌انسانی و اجتماعی، به مقوله دین و مناسک مذهبی تشیع در ایران توجه کردهاند. در محدودۀ جامعه‌شناسی دین، تحقیقات توصیفی بسیاری صورت گرفته که به‌طور عام، مناسک مذهبی را مدنظر قرار داده‌اند. به‌رغم توجه گسترده‌ای که محققان علوم اجتماعی به این شاخه از مطالعات نشان داده‌اند، بخش اندکی از این حجم انبوه به مطالعه آیین‌های عزاداری دینی زنانه اختصاص یافته است. اگرچه پژوهش‌هایی درخصوص مشارکت‌های مذهبی زنان، درباره انگیزه‌ها و کارکردهای آن صورت گرفته، باز هم ادبیات پژوهشی، درباره مشارکت زنان در بخش مناسک دینی با فقر چشمگیری مواجه است که بخشی از آن به ماهیت فرهنگی این نوع مشارکت و موانع آن بازمی‌گردد. در اسناد تاریخی و گزارش‌های مطالعات مردم‌شناسانه شرق‌شناسان نیز حجم انبوهی از ادبیات، به مناسک عزاداری و سوگواری مذهبی ایرانیان اختصاص دارد. درحالی‌که به‌سختی میتوان درخصوص الگو یا الگوهای آیین‌های عزاداری در مجالس اختصاصی زنانه مطلبی یافت. تحقیق حاضر نیز از مواجهه با حجم درخور توجهی از این موانع بی‌نصیب نبود .
دراین اثر پژوهشی ،از یک سو دین به مثابه امر اجتماعی درنظر گرفته شده و رابطه مناسک دینی و ویژگی های فرهنگی، اجتماعی زنان مورد نظر بوده است و نویسنده در مجموع و با توجه به موقعیت اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی زنان سه شکل ازهیاتها ی مذهبی زنانه را قابل شناسایی میداند: ..هیاتهای سنتی ، هیاتهای عامه پسند نوین و هیاتهای معرفت گرا .وی به دسته ای دیگر از شبه هیأتها اشاره می کند که به اعتقاد برخی صاحب نظران ،به دلیل سازمان نامنسجم و فقدان برخی عناصر هویتی دیگر، هیات محسوب نمی شوند وبه "حسین پارتی" یا "ولنتاین محرم" معروف هستند. دستوری معتقد است هر یک از این هیاتها و گونه های مناسکی اگر چه به عبارتی مناسک خاص تشیع د ر میان زنان هستند؛اما به سبب ویژگی های متفاوت دین ورزان آنها ،رویکرد های متفاوت به دین و در نتیجه گفتمان های دینی و اخلاقی گوناگونی پدید آمده است که با معیارهای اخلاقی و دینی در فهم و تفسیر نخبگان دینی موافقت چندانی ندارد.
دستوری در این کتاب همچنین به طور خلاصه به عمده ترین تحولاتی که در هیات های مذهبی زنانه در دهه های اخیر رخ داده است اشاره می کند :
اگر آثار و متون عاشورایی به مثابه پرکتیسهای گفتمانی درنظر گرفته شود با اتکاء به بحث نظری تحلیل گفتمان[1] میتوان این آثار را به 3 گونه گفتمانی کلی نوع بندی نمود: 1 - گفتمان کلامی – اعتقادی 2-گفتمان ادبی-هنری 3-گفتمان علمی-آکادمیک
ذیل این 3 نوع گونه گفتمانی در دهه های اخیر آثار شاخصی در حوزه نشر عاشورایی منتشر شده است . در ادامه به بررسی محتوایی تعدادی از این آثار پرداخته ایم :
1 – آثار نوع بندی شده در گفتمان اعتقادی
این آثار در واقع ذیل گفتمانی تقسیم بندی می شوند که متکی برقرآن ،معارف ،احادیث ،روایات ائمه و منابع درون دینی است از اینرو این آثار اغلب توسط علماء و روحانیون و بعضا"محققین خارج از حوزه و نهاد دین اما علاقمند به مباحث کلامی – اعتقادی نوشته می شود. در این گفتمان توجه به عاشوراوبزرگداشت آن، اقامه شعائرالله واز فرایض دینی محسوب می شود. درآثار منتشر شده ذیل این گفتمان شاهد برجسته بودن محتوای روایی هستیم که بعضا" گرایشهای حکمی - فلسفی و عرفانی هم دارند . نکته قابل توجه اینکه درآثار منتشر شده سالهای اخیر ذیل این نوع گفتمان ،استفاده از روشهای علمی و آکادمیک رواج بیشتری پیدا کرده است و همین موضوع باعث شده است که این گونه آثار، محققین و مخاطب دانشگاهی را نیز جذب نمایند.
در ادامه به بررسی تعدادی از کتابهای برجسته این حوزه که در سالهای اخیر منتشر شده اند پرداخته ایم .
مقتل الحسین (ع) ابو مِخْنفَ(ترجمه وگردآوری :حجت الله جودکی -1393)
ویژگی شاخص کتاب : توجه به مقوله سندیت منابع و روایات
این کتاب مرجع ارزشمند از انتشارات خیمه است که بشدت از سوی مخاطبین خود که جامعه علمی و دانشگاهی است مورد توجه قرار گرفته است.علت اهمیت این کتاب و استقبال مخاطب نه در بیان گزارش های صرف عاشورایی که این موضوع خود تکراری است، بلکه در ارائه اطلاعات جدید است. بخصوص اینکه کتاب مقتل الحسین ابو مِخْنَف لوط بن يحيی أزدی غامدی (متوفی ۱۵۷ق.) يکی از مشهورترین و قدیمی‌ترین گزارشگران واقعه‌ی عاشورا است. ابومخنف از شيعیان امامی کوفه و تاريخدان و سيره‌نويس بوده است. کتاب «مقتل الحسین» او ازجمله‌ی مشهورترین منابع تاریخ عاشورا به حساب می‌آید. در گذر زمان، اصل این کتاب از بین رفته است. تنها آنچه از آن مقتل ارزشمند قابل دسترسی است، روایت‌هایی است که به‌طور مستقیم ابوجعفر محمد بن جرير طبری (متوفی ۳۱۰ق.) در کتاب تاریخ خود نقل کرده است و مجموعاً ۱۱۳ روایت کوتاه و بلند را شامل میشود.در کتاب حاضر، دکتر حجت‌الله جودکی ـ پژوهشگر تاریخ و محقق در کتاب‌شناسی مقاتل ـ به روشی نقادانه و علمی به استخراج روایات مذکور از تاریخ طبری همت گماشته و آنها را به ترتیب حوادث تاریخی مدون کرده است.
از نظر نویسنده کتاب : به لحاظ محتوایی مقاتل را می توان به سه دوره زمانی تقسیم کرد. نخست مقاتلی که تا قرن پنجم هجری نگاشته شده است. این مقاتل به دلیل نزدیکی زمانی با حادثه عاشورا دارای کمترین اشکال هستند و به ندرت مطالب سخیف و بی پایه و خلاف عقل در آنها وجود دارد. دوم مقاتلی که تا دوره تیموریان نوشته شده اند که میکروب تحریف در آنها به وفور رسوخ کرده است. تحریف، جابه جایی، کاستی، فزونی ها و دگرگونی متون به جا مانده را شامل می شود. در این مقاتل نویسندگان تلاش کرده اند بهترین ها را برای خود و بدترین ها را برای دشمن بنویسند. معجزات و کرامات غیرواقعی به سپاهیان امام نسبت داده اند و مطالب خلاف عقل و عرف در آنها فراوان است. نسل سوم مقاتل با نگارش کتاب روضه الشهدا توسط ملاحسین کاشفی شروع می شود و در دوران صفویه و قاجاریه به اوج خود می رسد. در این مقاتل به کلی اهداف نهضت حسینی واژگونه شده اند و تلاش فراوانی صورت گرفته تا شیعیان صرفاً بر مصائب سیدالشهدا گریه کنند. آنچه که در این مقاتل آمده با آنچه که توسط مقتل نویسان نخستین نوشته شده، بسیار متفاوت است. در این مقاتل به دلیل برجسته شدن مسائل منفی الحاقی به نهضت کربلا، اهداف اصلی و مهم و به عبارتی پیام اصلی عاشورا و کربلا به دست فراموشی سپرده شده است. در عوض مسائل حاشیه یی که اغلب جنبه هایی از حقیقت را هم دربردارد، به شکلی محوری همه چیز را تحت الشعاع خود قرار داده است.
عاشورا شناسی (محمد اسفندیاری-1393)
ویژگی شاخص کتاب : رویکرد تحلیلی - تبیینی نسبت به حادثه عاشورا
کتاب حاضرکه اثری از محمد اسفندیاری است به دنبال ارائه هدف‌شناسی از قیام امام‌حسین ـ علیه‌السلام ـ است، و در پی پاسخ بدین پرسش که هدف امام در هجرت از مدینه به مکه، و از آنجا به کوفه چه بود: پرهیز از بیعت، یا تشکیل حکومت، یا استقبال از شهادت، و یا اموری دیگر؟
بر پایه‌ی این پژوهش، هفت نظریه درباره‌ی هدف آن حضرت وجود دارد: 1. امتناع از بیعت (دفاع)، 2. حکومت ـ شهادت، 3. شهادت عرفانی، 4. شهادت تکلیفی، 5. شهادت فدیه‌ای، 6. شهادت سیاسی و 7. تشکیل حکومت.
پاره‌ی اول کتاب در پی تبیین و سنجش این نظریات و تحریر محل نزاع است. در پاره‌ی دوم، نویسنده عهده‌دار اثبات این موضوع شده است که رفتن امام حسین به طرف کوفه، اگرچه به قصد تشکیل حکومت، انتخابی درست بود. پاره‌ی سوم کتاب به دیدگاه اعلام شیعه درباره‌ی هدف امام حسین، که تأیید نظر مختار نویسنده است، اختصاص دارد.
http://shabestan.ir/detail/News/463403
آنگونه که نویسنده در مقدمه آورده، دو گونه هدف درجه اول و درجه دوم در قیام امام حسین (ع) وجود داشته و هفت نظریه که به بررسی اهداف درجه دوم می‌پردارند:
«لازم می‌آید مقصود خود را هدف یا اهداف امام حسین (ع) روشن کنیم. معمولاً هنگامی‌که از اهداف آن حضرت سخن می‌رود، اموری چون احقاق حق، ابطال باطل، امر به معروف، نهی از منکر، برپایی عدالت، احیای سنت و اماته بدعت به یاد می‌آید؛ یعنی مسائلی که در سخنان امام حسین(ع) بدان تصریح شده است؛ این‌ها اهداف درجه اول آن حضرت است و در آنها هیچ اختلافی نیست. آنچه مورد اختلاف است و موضوع بحث این کتاب، اهداف درجه دوم امام یا برنامه‌های اوست. یعنی هدف آن حضرت در هجرت از مدینه به مکه، و از آنجا به کوفه چه بود؛ پرهیز از بیعت یا تشکیل حکومت یا استقبال از شهادت و یا اموری دیگر».
در ادامه مقدمه، نویسنده از موضع خود و جمع‌بندی کتاب در باب این نظریات می‌گوید:
نویسنده در کتاب حاضر یک نظریه حداقلی و نظریه‌ای حداکثری ارائه کرده است. نظریه حداقلی این است که امام حسین (ع) به قصد شهادت قیام نکرد و هدفش تضحیه نبود.
نظریه حداکثری نویسنده نیز این است که به گواهی تاریخ، امام حسین (ع) به هدف تشکیل حکومت (اقامه امامت یا اعاده خلافت) قیام کرد.
https://www.mehrnews.com/news/3820732
نویسنده با مقدمه ده صفحه ای که نوشته، عملا حرف آخرش را همان اول کار گفته است و میشود به جای مقدمه کتاب، نام خلاصه کتاب را نیز بدان داد.
نقطه قوت اصلی کتاب پی نوشت های مفصل و گرد آوردن تقریبا اکثر منابع متقدم و متاخر دینی در خصوص هدف شناسی عاشورا( شاید بشود گفت، ذکر رای هر نویسنده ای که در این خصوص قلم زده است، از نگاه اسفندیاری دور نمانده، چه موافق و چه مخالف نظر نهایی نویسنده، از اشاره به مقاله مجید محمدی در کتاب «عاشورا در گذار به عصور سکولار» تا برخی ابیات مولانا درباره حادثه عاشورا!) و بررسی صحت و سقم آنها در دایره برون دینی تاریخ است، هرچند بحث نسبتا مفصلی هم در خصوص علم امام، محدود یا نامحدود بودنش و تمییز درست علم امام به شهادت و قصد شهادت کرده است.
https://www.goodreads.com/book/show/27650934
منطق عاشورا پژوهی (محمد صحتی سردرودی-1395)
ویژگی شاخص کتاب: رویکرد پژوهشی و ارائه اصول روش شناختی در حوزه مطالعات عاشورا
این کتاب اثری از محمد صحتی سردرودی است که توسط انتشارات خیمه در سال 95 منتشر شده و در آن به مقوله عاشورا پژوهی که امروز مورد توجه محققان و اساتید است پرداخته است.کتاب حاضر دو بخش دارد: در بخش نخست با عنوان«اصول و مبانی عاشورا پژوهی» از ۲۶ قاعده ی لازم در پژوهش عاشورا سخن گفته شده است؛ اعم از «اصول عام» یعنی اصول تحقیق بما هو تحقیق قطع نظر از موضوع تحقیق، «اصول خاص» یعنی اصول و مبانی مطرح در علوم و معارف اسلامی و «اصول اخص» یعنی اصولی که رعایت آن ها مشخصاً در عاشوراپژوهی ضروری است. بخش دوم کتاب هم به «تحریف شناسی فرهنگ و تاریخ عاشورا و امام حسین(ع)» اختصاص یافته است و به مباحث علل و عوامل تحریف، تحریف های حدیثی و روایی، تحریف های رجالی، تحریف های تاریخی، تحریف های معنوی و معرفی کتاب های تحریف ساز پرداخته شده است.
نویسنده این کتاب معتقد است :«در بحث مأخذشناسی تاریخ امام حسین علیه السلام ، برخی کتب، تحریف ساز هستند؛ یعنی منبعی هستند برای اقوال دروغین و نه تنها زبان حال های دروغین بلکه زبان قال های جعلی را نیز وارد تاریخ امام حسین علیه السلام کرده اند. چون برخی از این زبان حال ها رنگ زبان قال به خود گرفته اند، مخصوصا آنهایی که به عربی ساخته شده بودند؛ بعدها پنداشته شد که چون عربی است پس حتما حدیث یا روایت است .نزدیک به ده عنوان کتاب در این زمینه وجود دارد که از کتب تحریف سازند؛ یعنی در این کتب مطالب غیرمحققانه و خیالی و فرضی به امام و یارانش نسبت داده اند و کم کم اصطلاح: جا داشت چنین شود ... تبدیل شده است به: قطعا چنین شده است ... یا: چنین گفته است ... اگر بخواهیم بر اساس سیر تاریخی از این کتب نام ببریم اولین آنها مقتلی جعلی است که به ابی مخنف نسبت داده شده است و این در حالی است که اصل آن مقتل باقی نمانده و تنها بخشهایی از آن در تاریخ طبری درج است. کتابی که به نام مقتل الحسین ابی مخنف در دسترس است کاملا جنبه سودجویانه دارد و به جای کتاب اصلی نشسته است. کتاب بعدی ، کتاب نورالعین است که در قرن چهارم به نام ابواسحاق اسفراینی نگاشته شده و حال آنکه اسفراینی هیچ کتابی در این زمینه ننوشته و نداشته است.سومین کتاب، روضه الشهداء کاشفی است در قرن نهم؛ که بیشترِ کتاب، قصه پردازی است گویا می خواهد رمان خیالی بلندی بنویسد .کتب بعدی از این سه کتاب بهره برده اند. مانند منتخب طریحی، اسرار الشهاده دربندی و تظلم الزهرا و معالی السبطین و الدمعة الساکبة بهبهانی تا در نهایت به کتاب ناسخ التواریخ نوشته مورخ السلطنه معروف به سپهر می رسیم. این کتاب بیشتر به جهت خوشایند ناصرالدین شاه نوشته شده و اصولا یکی از علل ترویج تحریفات در فرهنگ عاشورا، حرکت های به ظاهر دینی ناصرالدین شاه است در راستای عوام فریبی؛ که می خواهد بگوید من مروج فرهنگ عاشورا هستم. بعد از این سیل کتب تحریف ساز، جریانی توسط علمای آگاه دینی در ستیز با تحریفات عاشورا به راه می افتد و در رد کتب تحریف ساز، آثار متعددی می نویسند. البته قبل از این حرکت تحریف ستیز، از سالیانی پیش، در حوزه های دینی، دو حرکت مهم برای جلوگیری از بروز و گسترش تحریف در حوزه های مختلف اعتقادی و فقهی و تاریخی آغاز شده بود؛ یک، پایه گذاری علمی تحت عنوان حدیث شناسی و درایة الحدیث و دیگر، علم رجال الحدیث».
(دکترغلامحسین ابراهیمی دینانی- 1393) عقل و عشق در حریم عاشورا
ویژگی شاخص کتاب: توجه دادن ذهن مخاطب به وجه حکمی و عرفانی موضوع عاشورا با استفاده از قالب مؤثر ایجاد پرسش
مجموع گفتارهای حکمی عرفانی دکترغلامحسین ابراهیمی دینانی در باب قیام عاشورا ؛که سال 93 در قالب کتاب« عقل و عشق در حریم عاشورا» منتشر شده است ازجمله آثار عاشورایی برجسته درگفتمان درون دینی است .
از ویژگی‌های بارز این کتاب میتوان به بیان مطالب عمیق حکمی و عرفانی در قالب الفاظ و اصطلاحات روشن برای فهم دقیق مطلب برای عامه مردم در کنار خواص اشاره کرد
کتاب به صورت پرسش و پاسخ تنظیم شده، دقیقاً به همان صورت که در برنامه تلویزیونی بین مجری-کارشناس و استاد جریان دارد.
کتاب دیدگاهی تازه نسبت به ماجرای عاشورا و واقعه ی کربلا ارائه می کند که می تواند برای مخاطبان علاقمندبه مباحث فلسفی عرفانی جذابیت ویژه داشته باشد.
کتاب "عقل و عشق در حریم عاشورا" روایتی تاریخی از حادثه عاشورا نیست، بلکه در حد خود به مبانی معرفتی این حادثه پرداخته که در آن میان، بحث از عقل و عشق برجستگی بیشتری دارد.
پرداختن به آیات و روایات و اشعار بزرگان برای درک بهتر مطالب، از جمله ویژگی‌های محتوایی این است که با بیانات دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی در پاسخ به پرسش‌هایی که دکتر اسماعیل منصوری لاریجانی مطرح میکند، روح مخاطب را با عمق مفاهیم حکمی آیات و روایات همراه میکند.
www.isna.ir/news/94072919244/
تصحیح و منبع شناسی کتاب اللهوف(مصطفی صادق کاشانی-1395)
ویژگی شاخص کتاب: نسخه‌شناسی و منبع شناسی
اثر ی از مصطفی صادق کاشانی است این کتاب در اصل بخش دوم طرحی به نام تاریخ نگاری سید بن طاووس بوده است. به دلیل مفصل شدن بخش لهوف وبه صلاحدید مقرر شد تاریخ نگاری سید جداگانه منتشر شود و منبع شناسی لهوف همراه با متن تصحیح شده آن، به طور مستقل عرضه شود.کتاب الملهوف مشهور به لهوف نوشته سید بن طاووس از مقتل هایی است که جای خود را در میان منابع اصلی حادثه عاشورا باز کرده است. در کتاب «تصحیح و منبع شناسی کتاب الملهوف سید بن طاووس» به مباحثی ازقبیل مرجعیت کتاب لهوف، نسخه شناسی، اختلاف نسخ، معرفی نسخه مورد اعتماد، منبع شناسی کتاب لهوف و ... پرداخته شده است.دو بخش اصلی کتاب شامل : 1- کلیات و نسخه‌شناسی 2-متن لهوف و منبع شناسی می باشد.
کتاب الملهوف مشهور به لهوف از مقتل‌هایی است که در سده‌های اخیر شهرت زیادی یافته و حتی محققان و عاشوراپژوهان به عنوان یکی از منابع واقعه عاشورا بدان نگریسته‌اند. البته مؤلف آن سید ابن طاووس که از عالمان پرکار و مشهور امامیه است، آن را نه به عنوان اثری تاریخی و گزارش دقیق واقعه کربلا بلکه به منظور ایجاد حزن بر سیدالشهدا و یاران مظلومش به رشته تحریر در آورده است. پرسش این است که ابن‌طاووس در لهوف از چه منابعی بهره برده و بدانها اعتماد کرده است؟ نویسنده پس از شروع این بررسی متوجه اختلاف نسخ این کتاب شد و برای اطلاع صحیح از منابع کتاب لازم بود نسخه‌های آن نیز بررسی شود. از این رو با استفاده از 57 نسخه خطی و چندین چاپ سنگی لهوف، متنی از این کتاب ارائه شد که با چاپ‌های رایج تفاوت‌هایی دارد.
http://www.mirasmaktoob.ir/fa/news/6202
عاریا شعار؛ قمه‌زنی در ترازوی عقل و شرع(مهدی مسائلی -1395)
ویژگی شاخص کتاب: رویکرد تحلیلی –تبیینی نسبت به موضوع قمه زنی
کتاب «عار یا شعار؛ قمه‌زنی در ترازوی عقل و شرع» اثری از مهدی مسائلی ست که توسط نشر آرما منتشر شده است . پیش از این کتابی با عنوان «قمه زنی سنت یا بدعت» نیز از این نویسنده منتشر شده بود، ولی با این حال در اثر جدید مطالب جامعیت بیشتری یافته و بر علمیت مباحث افزوده شده است.
در بازنويسي جديد بسياري از روايات مورد طرفداران قمه‌زني به صورت دقيق مورد بررسي و نقد قرار گرفته است، که عناوين بعضي از اين روايات عبارتند از: «لطمه زنان فاطمي»، «داستانِ سر به محمل کوبيدن»، «خون گريه کردن امام زمان عليه‌السلام»، «خون‌گريه‌کردن امام‌سجاد عليه‌السلام»، «زخم‌شدن پلک چشمان اهل‌بيت عليهم‌السلام»، «نسبت شکستن سر و صورت به امام سجاد عليه‌السلام» ، «بيهوش‌شدن امام‌رضا عليه‌السلام»، «جاري‌شدن خون از بدن پيامبران الهي در کربلا» و...
http://azadpajooh.com/291
در فصل اول توضیحات جدید و مفصلی درباره ماهیت و چگونگی قمه‌زنی داده و افزون بر بررسی سیر تاریخی قمه‌زنی، عوامل پیدایش و گسترش آن نیز مورد بحث قرار گرفته است.
نویسنده کتاب در فصل سوم بحث‌های فقهی حرمت قمه‌زنی و توجیهات طرفداران آن را به صورت مبسوط مطرح کرده است. اضافه بر این در این کتاب فتواهای جواز و تحریم قمه‌زنی به صورتی جامع بررسی شده و در هنگام ذکر بعضی فتواهای مهم، توضیحی مختصر درباره آنها بیان شده است. نکته مهم در ویرایش جدید این کتاب فتواهای جدید و تأثیرگذاری از علمای بزرگ شیعه در تحریم قمه‌زنی است که میتوان به فتوای شیخ اعظم مرتضی انصاری و مرحوم سیدمحمدکاظم یزدی صاحب عروةالوثقی و مرحوم سیدابوالحسن اصفهانی اشاره کرد.گزارشی از حرکت اصلاحی آیت‌الله سیدمحسن امین و همچنین حرکت اصلاحی آیت‌الله سیدمحمدمهدی قزوینی از دیگر قسمت‌های مهم این کتاب است که مطالب جدیدی را به همراه دارد.
https://www.isna.ir/news/95082819359/
سلوک ماتم(سیدمسعود عمرانی-1395)
ویژگی شاخص کتاب: رویکرد توصیفی–تبیینی نسبت به موضوع عزاداری عاشورا
کتاب «سلوک ماتم» به قلم سیدمسعود عمرانی پژوهش مفصل حدیثی در بررسی شیوه‌های عزاداری ائمه معصومین(ع) است.در این کتاب، مؤلف به بررسی شیو ه های مختلف عزاداری از دیدگاه اهل بیت (ع) پرداخته است. در این پژوهش حدیثی، مصادیق، فلسفه و تاریخچه ی عزاداری بررسی شده و آیینها و اقسام عزادار یها ارزشیابی شد ه اند. همچنین مؤلف کوشیده است مدلی برای ارزیابی عزاداریهای نوظهور براساس تعالیم معصومان(ع) ارایه دهد. این کتاب، ثمره ی رساله ی دکترای مؤلف با عنوان «شیوه های سوگواری در رثاء معصومان از دیدگاه روایات شیعه » بوده است .
2- آثار نوع بندی شده در گفتمان ادبی-هنری
در این گونه گفتمانی که معمولا"در میان شاعران ،ادیبان وهنرمندان رایج است ؛ شاهد نگرشی کاملا" انتزاعی به موضوع عاشورا هستیم که به شدت مفهوم غم وسوگ را می نمایاند در واقع معنای غم و اندوه و واژگانی که به نوعی باآن هم آوا و در ارتباطند در این گفتمان محوریت وتفوق کاملی دارند .ازاینرو میتوان 1-غم ازدست دادن عزیزان ،2- سوگ وحزن ناشی از فراغ وجدایی 3-درد ناکی توصیف صحنه های تشنگی کودکان ،اسارت زنان، و کشته شدن امام ویارانش را به عنوان حلقه های اصلی معنایی تعیین کننده این گونه گفتمانی یا به طور کلی سوگ واندوه را به عنوان معنای غالب بر این گفتمان درنظر گرفت که درجهت توصیف وقایع ((عاشورا)) به کرات درمتون مورد بررسی به کارگرفته شده اندوبه تبع آن حضور عاطفه واحساس را دراین گفتمان بسیارپررنگ و برجسته نموده اند؛ احساس وعاطفه ای که در پرکتیسهای گفتمانی موجود مرتبا" تقویت شده وتکثیرمی یابد وگاها"هم درتوصیف وقایع عاشورا و بیان مصائب امام حسین (ع) ویارانش با نوعی همذات پنداری همراه می شود به طوری که در بسیاری از موارد تحت تأثیر شرایط غالب اجتماعی وفرهنگی گویندگان، معانی ومفاهیم و تفسیرهایی نابجا ونادرستی نیز از محتوای عاشورا ارائه می شود.البته در این گفتمان پرداختن وافر به این مضامین از برخی جنبه ها قابل تبیین است چرا که این مضامین دارای ویژگیهایی هستند ازجمله : 1-ظرفیت بیشتر قرارگرفتن در قالبهای شعری ومنظوم 2-امکان تأثیر گذاری سریعتروآسانتر برمخاطب 3-ایجاد نوعی همذات پنداری نسبت به موضوع در ذهن مخاطب که باعث میشود، بیشتر مورد استفاده شاعران قرار گیرند.البته باید به این نکته نیز توجه داشت که یکی از مهمترین مناسک مذهبی شیعه که در آن حضور شعر ومرثیه تعریف میشود مناسک عزاداری عاشوراست وجای جای حادثه عاشورا نیز سوای مقولات ناظر به محتوا از نظر شکلی هم بستر مساعدی است برای پروراندن تخیل ها وبرجسته سازیهای شاعرانه وخلق صحنه های تراژیک ودلخراش ؛ نابرابری میان دوسپاه ، حضور زنان وکودکان در میانه کارزار،عطش و تشنگی ، خون وجنایت ، بی رحمی و شقاوت ،همه وهمه برحضور پررنگ عاطفه و احساس می افزاید وازطرفی هم باور هنرمندان ومخاطبان چنین اشعاری برگریستن به عنوان نشانه ای از برقراری نوعی ارتباط متقابل با یک منبع قدسی وفرابشری، تقویت کننده چنین فضای احساسی و عاطفی پر رنگی می باشد.
به عبارتی صرف گریستن ،وپرداختن به حادثه عاشورا به عنوان یک واقعه غم انگیز در گذشته و منقطع از واقعیتهای تاریخی و اجتماعی مرتبط با آن صورت می گیرد وباغفلت و بی توجهی نسبت به تفکرواندیشه ای که زمینه ساز این حادثه بزرگ بوده است همراه است به طوری که مشاهده می شود در غالب این متون به طور غلو آمیزو با شاخ وبرگ دادن فراوان ازچگونه کشته شدن امام حسین (ع) ویارانش در جهت متأثر ساختن وگریاندن هر چه بیشتر مخاطب استفاده می شود. بی آنکه حتی یک عبارت وجمله کوتاه از چرایی این کشته شدن وشهادت درگوشه ای به چشم بیاید.در این گونه گفتمانی همچنین بیان نوعی عشق مقدس ،محبت ودوستی متعالی نسبت به امام حسین (ع)و اهل بیت ایشان نیز در جای جای متون مورد بررسی مشاهده می شودواز آنجا که در قالب ادبی وشعر قرارگرفته به نظر می رسد بی پرواتر وبی پرده تر به بیان این عشق ورابطه دوستی می پردازد ولی در هر حال اگرچه این حلقه معنایی درگفتمان اخیر از اهمیت زیادی برخوردار است ولی همچنان در سایه وتحت تأثیر نگاه سوگوارانه وتراژیک به موضوع عاشورا قرار گرفته است .ولی به طورکلی در این گفتمان میتوان ویژگی های زیررا در مورد بکارگیری مضامین دراشعار ومتون برشمرد
الف. بی توجهی به ابعاد عرفانى، حماسى و ایدئولوژیک عاشورا واستیلای بُعد سوگوارى و عاطفى
ب. بی توجهی به مبانی فکری وفلسفی عاشورا
ج .استفاده از روایات مجعول وتحریف شده وغیر مستند
د. عدم شناخت لازم نسبت به شخصیت امام حسین (ع) وقهرمانان کربلا
ه. تقلید و ضعف در خلق وآفرینش هنری
و. مستقیم پردازی در القای معانی
با تمام این اوصاف در سالهای اخیر شاهد انتشار آثار خوب و برجسته ای نیز در این نوع گفتمان بوده ایم که مورد توجه قرار گرفته اند از جمله برگزیدگان جایزه کتاب سال عاشورایی دعبل که در ادامه به برخی از این آثار پرداخته ایم :
آتش مهر( غلامرضا سازگار- چاپ اول: 1384)
ویژگی شاخص کتاب: بیان محتوای غنی در قالب اشعار ساده و سلیس
این کتاب اثری از غلامرضا سازگاراست این اولین مجموعه از این شاعر است که در آن به صورت کلی تمامی غزلیات آیینی‌اش را به چاپ رسانده است . این اشعار نه اینکه از لحاظ ادبی دارای پیچیدگی‌ها و اتفاقات زبانی خاصی باشند، بلکه اتفاقاً سهل ممتنع و همه فهم بوده و از اینروست که بسیار مورد توجه قرار می گیرد.
اندیشه متعالی و حرف‌های روشنگرانه در شعر به همراه سلامت کلام و صحیح و مستند بودن وقایع در بیان مدح و مراثی اهل بیت(ع) نکته بسیار مهمی است که غلامرضا سازگار همیشه به آنها توجه دارد و در اشعارش کمتر میتوان به ایرادات محتوایی برخورد.[2]
ماه به روایت آه(ابوالفضل زرویی نصرآباد-1396)
ویژگی شاخص کتاب:ادبیات جذاب داستانی در ارائه شخصیت و ناگفته های زندگی حضرت ابولفضل (ع)
ماه به روایت آه اثر منتشر شده ی ابوالفضل زرویی نصرآباد و روایت او از زندگانی و شخصیت حضرت ابوالفضل العباس(ع) است. نویسنده در این کتاب کوشیده تا از زبان دوازده راوی ، ناگفته هایی از قبل و بعد از شهادت پرچمدار کربلا را با امانتداری ، پایبندی به مستندات تاریخی و روایی و پرهیز از اغراق ، روایت کند. بر خلاف انتظار ، در کتاب به شکل و شیوه ی شهادت حضرت ابوالفضل(ع) اشاره ای نشده و نویسنده عمده ی همت خود را صرف بازگویی و رازگشایی از اموری کرده که با وجود جذابیت برای مخاطب ، متاسفانه کمتر بدانها پرداخته شده است ؛ اموری همچون خانواده ی مادری ، کودکی ، ازدواج ، فرزندان ، برادران ، حیطه ی دانش و معرفت و جایگاه آن حضرت در میان اهل بیت و مسلمانان آن روزگار. از دیگر جذابیتهای این کتاب ، ذکر تاریخ شمسی تمامی رخدادهاست که خواننده ی فارسی زبان را با زمان وقوع حوادث در روز و ماه و سال هجری شمسی آن وقایع آشنا می کند. زرویی در نگارش این دوازده روایت ، با تکیه بر منابع دست اول تاریخی و مطالعه و فیش برداری از قریب شصت کتاب ،ضمن رعایت ایجاز ، پرهیز از اطناب و نگاه احساسی ، متنی خواندنی و قابل اعتماد و استناد فراهم آورده است؛ متنی که در عین سادگی ساختار ادبی محکم و قابل تاملی دارد. به جز یک راوی (زید بازرگان) تمام راویان کتاب (مسلم بن عقیل ، فاطمه کلابیه ، حضرت زینب ، امام حسین علیه السلام ، ام کلثوم ، لبابه ، عبدالله بن ابی محلّ ، کزمان، شبث بن ربعی ، سرجون و عبیدالله بن عباس) شخصیتهای واقعی اند.
زرویی نصرآباد همواره سعدی را به عنوان محبوبترین شخصیت ادبی خود معرفی میکند نشان این علاقه در جای جایِ شعر او به وضوح قابل مشاهده است. از طنز و نثر سره و روان زرویی که بگذریم ویژگی دیگری از کارنامه ادبی زرویی که ما را به یاد شیخ اجل می‌اندازد. تبحر زرویی در دو حوزه شعر و نثر است. زرویی از معدود ادیبانی‌ست که در این دو حوزه آثار خوب و قابل قبولی دارد
نکته دیگر در مورد این شاعر-نویسنده معاصر این است که با وجود اینکه به عنوان طنزپرداز شناخته میشود هم در شعر و هم در داستان آثار غیر طنز بسیار خوبی دارد.ماه به روایت آه نیز یکی از این مجموعه‌های غیر طنز زرویی است که اثر خوب و تحسین برانگیزی در ادبیات عاشورایی به حساب می‌آید.
https://www.goodreads.com/book/show/24007229?ac=1&from_search=true
پژوهشی در تعزیه خوانی تهران در دوره ی قاجار (عنایت الله شهیدی -1379)
ویژگی شاخص کتاب: جامع بودن و توجه همزمان به اطلاعات کتابخانه ای و میدانی پیرامون هنرعاشورایی تعزیه
تالیف زنده یاد دکتر عنایت الله شهیدی مهمترین کتاب در این زمینه است اگر چه به عنوان پژوهشی فرهنگی برگزیده سال ۱۳۷۹ معرفی شده، اما هنوز مفصل‌ترین و مستندترین کتاب درباره تعزیه است و در بررسی آثار سالهای اخیر جایگزینی برای آن یافت نشده است ؛ چرا که از نظر صاحبنظران بر همه کتاب‌هایی که تاکنون دراین‌باره نوشته‌اند، رجحان دارد.
نویسنده کتاب، که از کودکی در مجالس تعزیه حضور داشته، این کتاب را در طی نه سال، با همکاری یکی از بزرگترین متخصّصان فرهنگ عامه، فراهم آورده است. این پژوهش، کتابخانه‌ای-میدانی است و نویسنده علاوه بر استناد به دیده‌ها و شنیده‌ها و تجربه‌های خود، از متون دست اول تعزیه‌ها و کتاب‌ها و مقاله‌ها استفاده کرده است. وی عهده‌دار نقد تعزیه‌ها و بررسی خرافات و تحریفات در آنها نشده و چنین کاری را بیرون از وظیفه خود دانسته است. درباره محدوده این پژوهش در پیش‌گفتار آن می‌خوانیم: «در این کتاب موضوع‌های تاریخی، اجتماعی، فرهنگی، هنری و ادبی تعزیه و تعزیهخوانی در ایران به طور اعم و تعزیه و تعزیهخوانی در حوزه جغرافیایی-فرهنگی تهران و نواحی پیرامون آن به طور اخص، به بحث و گفتگو گذاشته شده است. در مواقع و موارد لازم نیز به مسائل و موضوع‌های مربوط به تعزیهخوانی در بعضی از شهرها و روستاهای ایران اشاره شده است.
کتاب مزبور شامل مقدمه‌ای است با عنوان «تعزیهخوانی : حدیث قدسی مصائب در نمایشی آیینی»، از علی بلوکباشی، که به صورت مستقل نیز منتشر شده (چاپ اول: تهران انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۳)، و سیزده بخش. در بخش اول و دوم از تعزیهخوانی در دوره پیش و پس از قاجار سخن رفته و شامل مباحثی درباره پیدایی و پیشینه تعزیه و سیر تحول آن و انواع تعزیهخوانی و منتقدان آن است. بخش سوم و چهارم به تعزیه‌خوانی‌های دوره قاجار در تهران و شکل‌ها و مکان‌های آن اختصاص دارد. بخش پنجم و ششم درباره اقسام تعزیه و مجالس آن و تعزیه‌خوانان و گردانندگان آن است. در بخش هفتم و هشتم از لباس تعزیه و اسباب آن و موسیقی آن سخن رفته است. بخش نهم تا یازدهم ویژه منابع ادبی تعزیه‌نامه‌ها و زبان و ادبیات تعزیه و شیوه گفتار در تعزیهخوانی است. بخش دوازدهم به امثال تعزیه و بخش سیزدهم به شرح‌حال اجراکنندگان آن اختصاص دارد. پایان بخش کتاب، که به ارزش آن افزوده، شصت تصویر درباره تعزیه است.
پژوهشگر این اثر تلاش می‌نماید تا علاوه بر مطالعات کتابخانه‌ای از اطلاعات غیر ثبت شده نیز در تکمیل پژوهش استفاده نماید و علاوه بر آوردن نظر سایر صاحبنظران در بابهایی که چالشی میانشان وجود دارد نویسده سعی در مستدل و مستند کردن ادعاها و گفته‌هایش حتی در طرح مسائل جدید دارد، که در این راه نیز موفق بوده است. دسته‌بندی‌ها و تقسیم بندی های این مجموعه جزء اولین گامها محسوب میشود، هرچند که برخی از این دسته‌بندی‌ها به قلم نگارنده‌ی این یادداشت مورد انتقاد واقع شد اما در مجموع از جامعیت و دقت کافی جهت مطالعه‌ی بهتر برخوردار است. از سوی دیگر این دسته بندی تنها آغازی در این عرصه است تا مورد نقد واقع شود و اصلاح گردد که متاسفانه این مهم تاکنون رخ نداده‌است.
بایستی اشاره داشت که این اثر پژوهشی درخور توجه را نمی‌توان در دست مطالعات تعزیه مناطق دسته بندی نمود چرا که اگرچه بخش اعظم اثر محدود به تعزیه‌های منطقه تهران است اما به علت مرکزیت تهران بخصوص در عصر قجرها باید آنرا نمونه و نماینده تعزیه معیار ایران دانست چرا که در بسیاری از نقاط کشورمان تاثیرات بسیاری بویژه در همین عصر از پایتخت گرفته است.
بخش ابتدایی کتاب شهیدی پژوهشی مربوط به علی بلوکباشی است که بعدها در کتاب تعزیهخوانی: حدیث قدسی م‍ص‍ای‍ب در نمایش آئ‍ی‍ن‍ی(1383) بصورت مجزا به چاپ رسیده است. در این بخش نویسنده تلاش نموده است تا تعزیه را به عنوان نمایشی آیینی مورد مطالعه قرار دهد، ریشه‌های اسطوره‌ای آنرا بشکافد، پیوند آنرا با دین و مذهب تشیع مورد کالبدشکافی قرار دهد و پایگاه تکوین تعزیهخوانی را بکاود.
پژوهشگر این اثر تلاش دارد که به تعبیر خویش ویژگی‌های این بازی نمایشی مقدس را مطالعه نماید و منظوم، و تراژیک و نمادین بودن را در کنار زمینه تاریخ، مذهبی و اسطوره‌ای تعزیه را به زیر ذره‌بین ببرد و در نهایت کارکرد تعزیه را چون ایجا وهم و خیال، تزکیه نفس، تسکین آلام، گشودن باب توسل جویی، تحکیم همبستگی و وحدت، حفظ و استمرار موسیقی سنتی و... در جامعه خویش بررسی نماید. و در پایان نیز ناسازگاریهای آنرا با ساختارهای اجتماعی فرهنگی جامعه کنونی بررسی می‌نماید. اما نکته اینجاست که این بخش کتاب چندان تناسبی با عنوان کتاب نداشته و اگرچه میتوان آنرا مقدمه‌ی کتاب آنرا دانست اما بهتر بود این بخش از همان ابتدا بصورت مجزا به چاپ می‌رسید.
http://anthropology.ir/article/8379.html
تشنه در میقاتگه(حسین اسماعیلی -1389 )
ویژگی شاخص کتاب : گردآوری نسخ قدیمی و دست اول تعزیه
کتاب" تشنه در میقاتگه" مجموعه پانزده مجلس از مجالس تعزیهخوانی با گردآوری لیتن و تألیف حسین اسماعیلی است .آقای لیتن کنسول آلمانها در بغداد، تعداد زیادی از این متون تعزیه را گردآوری کرده است. اقامت بلندمدّت او در ایران و عراق ـ جایی که این نمایش‌ها برگزار می‌شد ـ همچنین آشنایی دقیقش با زبان فارسی ـ چه نوشتاری و چه شفاهی ـ پیش شرط و رکن اساسی موفّقیت وی در این امر است.این نخستین باری بوده است که نسخه های تعزیه به زبان اصلی در اختیار غربی ها قرار گرفته است .
http://ketabmah.ir/MagazinePdf/27870.pdf
مجموعه ی این رستخیز عام (غلامعلی و مسلم ناد علیزاده-1395)
ویژگی شاخص کتاب: ارائه متون تعزیه در قالب نو با توجه به زمینه های هنری مانند موسیقی ، شعر ، نمایش
این اثر مجموعه 10 جلدی شامل مجالس تعزیه‌ی «عاشورا»، «شهادت حضرت ابوالفضل(ع)»، «شهادت حضرت علی‌اکبر(ع)»، «شهادت حرّ بن یزید ریاحی» و «شهادت پسران امام حسن(ع)» مجالس تعزیه‌ی «شهادت حضرت مسلم‌بن عقیل(ع) » و «طفلان مسلم(ع)» مجلس تعزیه‌ی "شهادت پسران ام‌البنین (ع)" مجالس تعزیه‌ی "بازار شام" و "وفات حضرت رقیه (ع)"می باشد .مجالس تعزیه‌ای که در این مجموعه منتشر شده است، مجالسی است که در سالهای پیش تر توسط استاد غلامعلی نادعلی‌زاده، اصلاح و بازآفرینی شده و باهمکاری مسلم ناد علی زاده به چاپ رسیده است .
در متون تعزیه، به علت نسخه برداری های بسیار و دخل و تصرف های صورت گرفته، اشکالات زیادی وجود دارد. بعضی از این اشکالات، ضعف های فنی موجود در اشعار (وزن، قافیه، ضعف تالیف و...) است و پاره ای دیگر، به روایات ضعیف و تحریفات و گزارش های خلاف واقع مرتبط می گردد. لزوم تصحیح عالمانه ی متون کهن تعزیه از دو حیث یادشده، همواره مورد تأکید صاحب نظران دلسوز بوده است؛ لیکن بدیهی است که این مهم از عهده ی هر کسی بر نمی آید. تنها کسانی می توانند به تصحيح متون تعزیه دست يازند که هم خود در دامان تعزیه رشد یافته باشند و هم از دانش ها و مهارت هایی همچون تاریخ، موسیقی، شعر و اقسام مختلف هنر برخوردار باشند.
استاد غلامعلی نادعلی زاده از معدود کسانی است که شرایط یادشده را داراست. هم از کودکی در صحنه ی تعزیه حاضر بوده و این هنر بزرگ را از پدر و استادان دیگرش آموخته، و هم شاعر و موسیقی دان و هنرمندی تواناست و هم مطالعات گسترده ای در تاریخ و تفسیر و معارف داشته است. مجموعه ی این رستخیز عام، حاصل زحمات چهل ساله ی استاد نادعلی زاده است که نمونه ای عالی برای تصحیح متون تعزیه به شمار می رود. در این مجموعه، اشکالات فنی در اشعار به شدت کاهش یافته و ابیات سست و ضعیف تا حد امکان، حذف شده اند. همچنین روایات تحریف شده و غیر قابل قبول از متون تعزیه زدوده شده است. مجلدات کامل این مجموعه بیش از پنجاه جلد است[3].
نوحه نواحی(متین رضوانی پور-1395)
ویژگی شاخص کتاب: اطلاعات میدانی گسترده و توجه به جنبه های آموزشی کار مانند: توجه دادن به آوانگاری و نت موسیقی در نوحه ها
در این مجموعه هدف این بوده است نوحه های اصیل ایرانی جمع آوری شود و در قالب نمونه فرهنگی مکتوب و صوتی به شیوه ای مدرن به نوحه خوانان، آهنگسازان و پژوهشگران حوزه موسیقی سنتی و مذهبی در ایران و سراسر جهان ارایه شود تا فرهنگ شفاهی و سنتی ایران ترویج شود و به نسل های آینده انتقال یابد.
تاکنون در ایران کتابی که به نوحه خوانی اصیل از جنبه های موسیقیایی، اشعار و ادبیات بپردازد، نوشته نشده بود.نویسنده برای جمع آوری مطالب مجموعه نوحه نواحی پس از کسب اطلاعات اولیه، به شهرهای مورد نظر سفر و صدای نوحه خوان های پیشکسوت آن جا را ضبط کرده است.
در این کتاب ها ضمن آوردن نوحه ها، آوانگاری و نت موسیقی آن ها نیز درج شده است. همچنین همراه این آثار مکتوب، لوح فشرده ای با هدف آموزش و آگاهی از نحوه صحیح خواندن نوحه ها تدوین شده است.
این مجموعه از چند طیف مخاطب بهره می برد. نخست، نوحه خوانان به ویژه نوحه خوانان جوان که به اطلاعاتی کامل و مستند در حوزه اشعار و موسیقی نیاز دارند. دوم، محققان و پژوهشگران مسلط به ادبیات و موسیقی می توانند به کمک مجموعه نوحه نواحی و لوح فشرده آن زوایای مختلف فرهنگ شفاهی و سنتی را واکاوی کنند. سوم، برخی آهنگسازان که می توانند از مطالب این آثار استفاده کنند و آهنگ هایی را بر پایه موسیقی نوحه ها اما به شیوه ای مدرن بسازند.
http://neyestanbook.com/fa/?p=391
دهم ماه (سعید کیایی 1394)
ویژگی شاخص کتاب: جدید بودن سوژه و نو آورانه بودن روش کار
اين کتاب، ثمره ي پروژه اي پنج ساله با هدف مستندنگاري تصويري مجالس روضه ي زنانه در شهر تهران است و در آن 58 قطعه عکس از اين مجالس همراه با توضيحاتي کوتاه آمده است مؤلف در مقام پژوهشگر عکاس کوشيده است به رويکردي مرد منگارانه، اجزاء و ابعاد مختلف روضه ها و مجالس مذهبي زنان را ثبت کرده و فرهنگ مادي اين اجتماعات پويا، متکثر، فراوان اما ناشناخته را تصوير کند. اين کتاب را ميتوان نخستين کتاب مجموعه عکس مستند از روضه هاي زنانه دانست
در مقدمه این اثر هنری و مردمنگارانه استفاده از متن نویسنده ای دیگر جلب توجه می کند؛ که بنظر میرسد با هدف تأثیر گذاری بیشتر بر مخاطب صورت گرفته است .اما نقدی به استفاده از چنین مقدمه ای وارد است و آن احتمال سویافتگی ذهن مخاطب قبل از تماشای تصاویر کتاب است که طبعا" از جذابیت مشاهده یک کار خالص هنری می کاهد .
3- آثار نوع بندی شده در گفتمان علمی-آکادمیک
در این گونه گفتمانی که معمولا"درمیان افراد تحصیلکرده ودانشگاهی که دارای عقاید وعلقه های مذهبی اند وهمچنین معدودی از روحانیون دانشگاهی که درفضای آکادمیک و علوم جدید ورود یافته اند رواج دارد؛ شاهد نگاهی ژرفانگر ،دقیق ومنتقدانه به موضوع عاشورا هستیم که در آن بررسی ومطالعه پیرامون عاشورا لزوما" با مبناقرار دادن روشهای علمی متداول میسردانسته شده است وازاینروبا تتبعی آسیب شناسانه در پی درک وقایع تاریخی عاشورا وحذف مطالب نادرست وگزافه پیرامون آن است والبته در این میان به طور مشخصی وجه اجتماعی موضوع عاشورا که از خلال اجرای مناسک عاشورادرجامعه شکل می گیرد بیشتر مورد توجه قرار گرفته است ولذا با تکیه برمتدهای علمی رایج درجهت تبیین کارکردهای اجتماعی مثبت ومنفی مناسک عزاداری عاشورا وآشکارشدن زوایای مختلف آن در جامعه تلاش شده است .در این گونه گفتمانی،اگرچه درمورداصل وفلسفه اجرای مناسک عاشورا تشکیکی صورت نمی گیرد و مناسک عزاداری عاشورا به مثابه رسانه دینی در نظر گرفته می شود که مهمترین و مؤثرترین ابزارتبلیغ وترویج معارف شیعه در طول تاریخ بوده است واکنون نیزعامل انسجام وهمبستگی این جوامع است ولیکن درمورد اشکال وصورتبندیهای مختلف این مناسک که تحت تأثیرشرایط اجتماعی وسیاسی است به کنکاش علمی می پردازد این گفتمان علمی ،همچنین تغییر وتحولات ایجاد شده درمناسک عاشورا را مستقیما" متأثر از تغییر و تحولات جامعه برمی شمرد واز اینروآسیب های مختلفی که متوجه عزاداریهای عاشوراست را بازتابی ازآسیبهای اجتماعی موجود در جامعه میداند که دامن گیر دین ومناسک دینی هم شده است وطبعا" نیازمند به راهکارهایی اجتماعی ومتکی بر متدهای علمی در این زمینه است . همچنین در این گونه گفتمانی شاهد نقدجدی بردینداری عوامانه ، تحت مضامینی چون سطحی نگر،احساسی وعاطفی وبدون پشتوانه فکری وعقلانی هستیم.
در این نوع گفتمان آثار ی با رویکردهای مختلف تاریخی ، سیاسی ،جامعه شناختی ، مردم شناختی منتشر شده است که در ادامه نگاهی به چند اثر شاخص از آنها داشته ایم :
جامعه‌شناسی تحریفات عاشورا(سیدعبدالحمید ضیائی -1384 )
ویژگی شاخص کتاب: نگاهی عقلانی –انتقادی نسبت به روایتهای مختلف از عاشورا
این کتاب در زمینه جامعه‌شناسی تشیع و نقد داده های تاریخی منابع شیعه درباره ی عاشورا ، نوشته دکتر سید عبدالحمید ضیایی است که توسط انتشارات هزاره ققنوس در سال 1389 منتشر شده است. این اثر اگر چه به لحاظ محتوا و معانی که ارائه می دهد در ذیل گفتمان علمی نوع بندی شده است ، اما برخی از منتقدین این اثر را در غایت اثری اعتقادی می دانند که در آن نویسنده به دنبال اثبات مشروعیت یک نوع روایت خاص از عاشوراست :
((به نظر می رسد تلاش نویسنده در اصل تاکید بر نگاه عقلانی به عاشورا و عقلانیت در آن است . این کتاب با رویکرد انتقادی ـ عقلانی خودش، بخوبی حواشی و اضافات تاریخی روایت کربلا را نشان داده و نقاط عاطفی که این افزودههای تاریخی را بدین گفتمان افزوده، نشان داده است.اما نکته اصلی در اینجاست که این کتاب راشاید در اصل نتوان کتابی جامعه‌شناختی،در معنای دقیق کلمه دانست، زیرا نویسنده، بیآنکه رویکردو نظریه جامعه‌شناختی صریح خاصی داشته باشد، سعی نکرده مسأله عاشورا یا آنچه که بدون بیان معیار جامعه‌شناختی،تحریف نامیده، را با ارجاع به امراجتماعی تبیین و تحلیل کند، بلکه باارجاع به معیارهای عقلانی به نقد آنها پرداخته است و البته در این کار بسیار هم موفق بوده است . همانطور که گفته شد، این کتاب نکات ارزشمند بسیاری در باب تحولات تاریخی گفتمان کربلا در بردارد، اما دغدغه عقلانیت در ذهن نویسنده او را بیشتر معطوف به بازخوانی عقلانی و پیرایش عقلانی روایتهای این گفتمان و متون ادبی مربوط به آن کرده است. به هر حال همچنان رویکردنخبگان برای نقد عقلانی داشتهها و باورهای دینی مردم در این کتاب سیطره دارد.
اما پاسخی به این سوال جامعه‌شناختی داده نشده که چرامردم چنین باورهایی را میسازند و این باورهای چه نقشی در زندگی آنها دارند به نظر میرسد این سوال مبنای بازخوانی انتقادی گفتمان کربلا باشد،سوالی که عموماَ مغفول میماند))[4].
در بخش نخست (شامل شش فصل) به مبانی نظری تحریف‌شناسی، بررسی رویکردهای متفاوت به فرهنگ عاشورا، رویکرد جامعه‌شناختی به فرهنگ عاشورا، عاشورا، نگاه بشری یا فرابشری، فرهنگ عاشورا و نگرش‌های تحریف آلود، واقعه و در نهایت فرهنگ عاشورا در روزگار مدرن اختصاص دارد. بخش دوم نیز که حدود دو فصل است، نقد و تحلیل منابع مکتوب فرهنگ عاشورا و نیز تحریف‌شناسی و فرهنگ عاشورا را شامل میشود. در عین حال، بخش سوم کتاب، حدود چهار بخش است و بحث حوزه ادبیات عاشورا را مطرح میکند. بخش چهارم کتاب نیز به تحریف‌شناسی در حوزه عزاداری و تغذیه اختصاص دارد
((این کتاب از یک فکر نو و پایگاه روشنفکری به طرح اندیشه‌های مبارزه با خرافه‌ستیزی پرداخته است. در این زمینه، باید در نظر داشت که به طور کلی انتخاب این سوژه، به خصوص در فرهنگ ما که به ترویج مداحی‌گری می‌پردازد، بسیار مهم است. از سوی دیگر، کتاب تلاش کرده مستند و محققانه باشد و در همین راستا، نویسنده سخن خود را با رجوع و استناد به منابع علمی زیادی بیان میکند. نکته دیگر، وجود تحلیل‌های زیادی در کتاب است که آن را از حالت صرفاً نقد نظریات خارج کرده و به تجزیه و تحلیل و حتی گاهی بیان نظریه جدید می‌پردازد. علاوه بر این، در این کتاب، با اشراف نسبت به پدیده عاشورا، تلاش شده این موضوع، از جنبه‌های تاریخی، ادبی و جامعه‌شناسی مورد بررسی قرار گیرد که البته طبعاً کاستی‌هایی هم در آن دیده میشود)).
http://www.isa.org.ir//368/1187
کتاب تحول گفتمان در گزارش واقعی کربلا ( رقیه میرابوالقاسمی-1393)
ویژگی شاخص کتاب : رویکرد علمی و طرح مباحث تاریخی مغفول مانده از واقعه عاشورا
این کتاب نتیجه پژوهشي است از رقیه میر ابولقاسمی كه در گروه تاريخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه سامانه يافته و سپس در سال 1393 به بازار نشر عرضه شده است .
بزعم میرابولقاسمی نویسنده کتاب گفتمان تاريخي واقعه كربلا، نه تنها يگانه گفتمان موجود در ميان آثار متنوع نگاشته شده در باره واقعه كربلا نبوده؛ بلكه به تدريخ اهميت آن نيز كاهش يافته است. اين سير نزولي، به برجسته شدن گفتمان هاي ديگري انجاميده كه يا رويكرد تاريخي آن در درجه دوم اهميت قرار داشته يا جز طرحي كم رنگ از تاريخ ندارند. نتيجه اين تاريخ گريزي، كمرنگ شدن يا مغفول ماندن بعد سياسي ـ اجتماعي واقعه كربلا و برجسته شدن بعد عاطفي و ماورائي آن بوده است كه به تدريج بر طرز تلقي نخبگان و به تبع آن توده ها، تأثيرات پايداري برجاي گذاشته است .
در بیشتر آثار مرتبط با واقعه کربلا صحت واقعه مورد ارزیابی و بررسی قرار گرفته است در صورتی‌که در این اثر سیر تحول گفتمانی و توجه ویژه به مهمترین آنها یعنی گفتمان تاریخی در گزارش واقعه کربلا مورد تحلیل بوده است ؛گفتمانی که نتایج بدست آمده در این پژوهش حاکی ازاین است که وجود داشته است اما به تدریج این نوع نگرش به گفتمان عاطفی تغییر جهت داده است.
کتاب آیین و اسطوره در ایران شیعی( جبار رحمانی-1394)
ویژگی شاخص کتاب: رویکرد انسانشناختی به مناسک عاشورا و استفاده نو آورانه از نظریات اسطوره شناختی در تبیین رفتار مناسکی ایرانیان
این کتاب مجموعه ای از مقالات است که در موضوعات مختلف نوشته شده است و برمفهوم اسطوره تاکید زیادی نموده است.نویسنده در این اثرتلاش نموده که با رویکرد انسان شناختی فرهنگی بخشی از واقعه تاریخی عاشورا که در زندگی روزمره ایرانیان حضور دارد را بررسی کند و ((در این جهت از یک کار چند روشی بهره برداری شده است. تمام متن و مقاله های این کتاب به نوعی با چارچوب تفهمی دید عامیانه سر و کار دارد.این کتاب آگاهانه از تاریخ استفاده کرده است و به دنبال یک کار تاریخی نبوده است. به طوری که به منابع تاریخی ارجاع نداده و خود را درگیر نقد تاریخی نکرده است))
در این کتاب نویسنده به دنبال بیان این موضوع بوده است که تفکیکی بین اسطوره و آیین به مفهومی که یکی صرفا عملو دیگری صرفا معنا است وجود ندارد و این دو دائما در هم متداخل هستند. اگر اسطوره ای زنده باشد مستلزم این است که آیین های خود را داشته باشد و اگر آیینی زنده باشد مستلزم این است که باورهای اساطیری خود را داشته باشد.
نویسنده کتاب «آیین و اسطوره در ایران شیعی» با اشاره به اینکه سه مولفه معنا، کنش و تردد در نظام های اساطیری و کانتکست های آیینی به هم پیوند می خورند اظهار داشته دراین کتاب به دنبال نشان دادن این دیدگاه بوده است که : فرهنگ شیعی ایران امروز ما با روایتی شکل می گیرد که ما می توانیم آن را حول تحولات و باورهایی بدانیم که بر محور تحولات، باورها و روایت های عاشورا شکل گرفته است.
فرهنگ سوگ شیعی( محسن حسام مظاهری،1395)
ویژگی شاخص کتاب:تلاش فکری گروهی با رویکرد علمی و روشمند و نگاهی میان رشته ای به موضوع عزاداری عاشورا
«فرهنگ سوگ شیعی » به قلم و پژوهش گروهی از پژوهشگران به سرپرستی و ویراستاری محسن‌حسام مظاهری گردآورده و تنظیم شده است. این کتاب یک دانشنامه در حوزه سوگواری در میان شیعیان و آیینها و آداب آن است که ویراست نخست از دانشنامه ای تخصصی و میا ن رشته ای با موضوع شناخت و معرفی روشمند و علمیِ آیینها و رسوم عزاداری و مقولات مرتبط است و 271 مدخل را شامل می شود که در 10 گروه موضوعی گنجانده می شوند: مفاهیم و اصطلاحات؛ آثار مکتوب؛ اشخاص؛ آیینها، آداب و رسوم؛ واحدهای جغرافیایی؛ اما کن؛ اشیاء؛ زما نها؛ سازما نها؛ و دوره های تاریخی و دولتها. تحقیق و نگارش این مداخل را 43 نویسنده و پژوهشگر با هدایت شورای علمی متشکل از دبیران گروههای ششگانه( ادبیات، گروه فرهنگ و تاریخ رشته ی پژوهش اجتماعی تاریخ، جغرافیای فرهنگی، دین، هنر و مرد مشناسی) برعهده داشته اند.
تمرکز اصلی این دانشنامه، بر مقوله‌ی عزاداری مذهبی شیعیان در کشورهای مختلف (با تأکید ویژه بر ایران) است و موضوعاتی که مستقیم یا با واسطه به این مقوله مرتبط می‌شوند. به‌تبع این رویکرد، مداخل این دانشنامه، ۱۰ گروه موضوعی را شامل میشود.
مظاهری در مورد این اثر چنین اظهارنظر نموده است : پروژه‌ی «فرهنگ سوگ شیعی» با هدف رفع آشفتگیِ مفهومی ـ نظری موجود در مطالعات آیین‌های عزاداری طراحی شده است. این پروژه تلاشی میان‌رشته‌ای و گروهی در راستای شناخت و معرفی روشمند و علمیِ آیینها و رسوم عزاداری و مقولات مرتبط با آنها با روش دانشنامه‌ای است.
در طول مدت انجام پروژه ، بیش از ۵۰ از صاحبنظران، پژوهشگران و نویسندگان جوان از حوزه‌های مطالعات تاریخی، مردم‌شناسی، ادبی، دینی و هنری در قالبهای مختلف از مشاوره‌های تخصصی تا نگارش مقاله با این پروژه همکاری کردهاند. برای بسیاری از این افراد، مطالعات آیین‌های عزاداری، حوزه‌ی اصلی یا یکی از حوزه‌های مطالعاتی و پژوهشی بوده است. به‌همین‌دلیل، به‌ویژه در نگارش مقالات مربوط به آیینها و آداب و رسوم، نویسندگان علاوه بر مطالعات اسنادی و کتابخانه‌ای، از تجربیات زیسته، مشاهدات شخصی و پژوهش‌های میدانی خود نیز بهره برده‌اند.
مناسک مذهبی زنانه (مژگان دستوری،1394)
ویژگی شاخص کتاب: ارائه نتایج یک کار میدانی جامع در حوزه مناسک زنانه
این کتاب برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد مژگان دستوری در رشته مطالعات زنان است که نگاهی جامعه‌شناختی به فرایند تکوین هیئت‌های مذهبی زنان دارد.
در این مطالعه فرایند تاریخی آیین عزاداری را به‌مثابه واقعیتی اجتماعی در جامعه شیعی ایرانی و عمدتاً در جامعه فعلی تهران بررسی شده است . همچنین، فهم الگوهای تجربی آن در تاریخی چند قرنه، از فرهنگ اسلامی شیعی ایران و رابطه آن با بستر فرهنگی اجتماعی، مقصد اصلی این نوشتار بوده است. دراین‌راستا، قسمت اعظم این مطالعه در بخش سوم و چهارم کتاب، این پدیده اجتماعی را در مقاطع مختلف تاریخی و به‌تبع تغییرات فرهنگی و اجتماعی و سیاسی جامعه بررسی میکند.
نویسنده در مقدمه این کتاب می گوید : بسیاری از مطالعات در شاخه‌های مختلف علوم‌انسانی و اجتماعی، به مقوله دین و مناسک مذهبی تشیع در ایران توجه کردهاند. در محدودۀ جامعه‌شناسی دین، تحقیقات توصیفی بسیاری صورت گرفته که به‌طور عام، مناسک مذهبی را مدنظر قرار داده‌اند. به‌رغم توجه گسترده‌ای که محققان علوم اجتماعی به این شاخه از مطالعات نشان داده‌اند، بخش اندکی از این حجم انبوه به مطالعه آیین‌های عزاداری دینی زنانه اختصاص یافته است. اگرچه پژوهش‌هایی درخصوص مشارکت‌های مذهبی زنان، درباره انگیزه‌ها و کارکردهای آن صورت گرفته، باز هم ادبیات پژوهشی، درباره مشارکت زنان در بخش مناسک دینی با فقر چشمگیری مواجه است که بخشی از آن به ماهیت فرهنگی این نوع مشارکت و موانع آن بازمی‌گردد. در اسناد تاریخی و گزارش‌های مطالعات مردم‌شناسانه شرق‌شناسان نیز حجم انبوهی از ادبیات، به مناسک عزاداری و سوگواری مذهبی ایرانیان اختصاص دارد. درحالی‌که به‌سختی میتوان درخصوص الگو یا الگوهای آیین‌های عزاداری در مجالس اختصاصی زنانه مطلبی یافت. تحقیق حاضر نیز از مواجهه با حجم درخور توجهی از این موانع بی‌نصیب نبود .
دراین اثر پژوهشی ،از یک سو دین به مثابه امر اجتماعی درنظر گرفته شده و رابطه مناسک دینی و ویژگی های فرهنگی، اجتماعی زنان مورد نظر بوده است و نویسنده در مجموع و با توجه به موقعیت اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی زنان سه شکل ازهیاتها ی مذهبی زنانه را قابل شناسایی میداند: ..هیاتهای سنتی ، هیاتهای عامه پسند نوین و هیاتهای معرفت گرا .وی به دسته ای دیگر از شبه هیأتها اشاره می کند که به اعتقاد برخی صاحب نظران ،به دلیل سازمان نامنسجم و فقدان برخی عناصر هویتی دیگر، هیات محسوب نمی شوند وبه "حسین پارتی" یا "ولنتاین محرم" معروف هستند. دستوری معتقد است هر یک از این هیاتها و گونه های مناسکی اگر چه به عبارتی مناسک خاص تشیع د ر میان زنان هستند؛اما به سبب ویژگی های متفاوت دین ورزان آنها ،رویکرد های متفاوت به دین و در نتیجه گفتمان های دینی و اخلاقی گوناگونی پدید آمده است که با معیارهای اخلاقی و دینی در فهم و تفسیر نخبگان دینی موافقت چندانی ندارد.
دستوری در این کتاب همچنین به طور خلاصه به عمده ترین تحولاتی که در هیات های مذهبی زنانه در دهه های اخیر رخ داده است اشاره می کند :
حضور ضعیف نسل جوان در هیات های سنتی
کم رنگ شدن و یا حذف نقش ترویج و تبلیغ اصول اعتقادی ومباحث فقهی و احکام درهیات های نوین زنانه
ورود آلات موسیقی به هیات های نوین مذهبی و تاکید بر وجه زیبایی شناسانه مراسم مذهبی
کنار رفتن هنجار های حاکم برظواهر و نوع پوشش شرکت کنندگان زن در مجالس مذهبی جدید به گونه ای که حضور زنان با هر نوع سلیقه وپوشش در مراسم پذیرفته شده است.
کنار رفتن وجه سوگواری مراسم در هیات های عامه پسند نوین و جایگزینی آن با جشن ها و مولودی ها
توجه بیشتر به وجه های معرفتی و عقلی وقایع تاریخی دینی و و شخصیت های مقدس در هیات های معرفت گرا
کم رنگ شدن و یا حذف نقش ترویج و تبلیغ اصول اعتقادی ومباحث فقهی و احکام درهیات های نوین زنانه
ورود آلات موسیقی به هیات های نوین مذهبی و تاکید بر وجه زیبایی شناسانه مراسم مذهبی
کنار رفتن هنجار های حاکم برظواهر و نوع پوشش شرکت کنندگان زن در مجالس مذهبی جدید به گونه ای که حضور زنان با هر نوع سلیقه وپوشش در مراسم پذیرفته شده است.
کنار رفتن وجه سوگواری مراسم در هیات های عامه پسند نوین و جایگزینی آن با جشن ها و مولودی ها
توجه بیشتر به وجه های معرفتی و عقلی وقایع تاریخی دینی و و شخصیت های مقدس در هیات های معرفت گرا
منابع
خانیکی ،هادی ،1387در جهان گفتگو، تهران ،هرمس
رحمانی،جبار،1386 مناسک عزاداری و گفتمان کربلا در دین ورزی اقشار فرودست ،،پایان نامه کارشناسی ارشد ،دانشگاه تهران،دانشکده علوم اجتماعی
کاهیرده ، نسیم ،1389 ،تحلیل گونه های گفتمانی متاثر از محتوای مناسک عاشورا (از خلال تحلیل گفتمان نشریات مرتبط با موضوع عاشورا) ، پژوهش جوانان، فرهنگ و جامعه ،شماره:, دوره پاييز و زمستان - شماره 5
ویژه نامه گزارش دومین دوره جایزه کتاب سال دعبل ،1396، بنیاد دغبل خزاعی
