کد مطلب : ۳۳۴۹۶
دیلمیان پایه گذار شبیه خوانی
هرچند برخی معتقدند که نخستین تعزیه توسط توابین در سال 65 هجری در کربلا و البته بیشتر به صورت یک عزاداری عمومی و تعزیت بزرگ انجام شد، اما ریشه‌های برگزاری چنین آیینی را باید در ایران دوران باستان و حماسه‌هایی مانند سوگ سیاوش و اجرای مراسم سووشون جست‌وجو کرد. با این اوصاف، باید در نظر داشت در دوره آل‌بویه بویژه در دوران حکومت معزالدوله دیلمی بود که پایه‌های عزاداری برای شهدای کربلا به صورت روایی و داستانگویی آغاز شد. معزالدوله سال 352 دستور داد تا برای نخستین بار در بغداد برای برگزاری مراسم عاشورا بازارها تعطیل شوند و زنان با گیسوان آشفته و چهره‌های سیاه کرده و جامه‌های پاره و سیاه به خیابان آمده، عزاداری کنند. در ادامه همین مراسم بود که آیین شبیه‌خوانی و نه تعزیه در همین زمان شکل گرفته و اجرا می‌شد.
پس از آل‌بویه یعنی 600 سال پس از آنان بود که صفویان بار دیگر آیین‌های عزاداری ماه محرم و بزرگداشت شهدای کربلا را از نو زنده کردند و تعزیه نیز به آن مفهومی که امروز می‌شناسیم پا به عرصه وجود گذاشت. می‌دانیم که شاه‌اسماعیل یک شیعی‌مذهب متعصب بود و به برگزاری عزاداری ایام محرم سخت توجه نشان می‌داد، اما درباره چگونگی برگزاری تعزیه و در زمان او اطلاع کامل و دقیقی در دست نیست. این در صورتی است که با توجه به اسناد تاریخی موجود و مهم‌تر از همه نوشته‌های سفرنامه‌نویسان، می‌دانیم که دوران شاه‌عباس اول دوران اوج تعزیه در ایران بوده است. باید توجه داشت تکایا که به نوعی بازمانده سنت اهل تصوف بودند، نیز در این دوران گسترش یافت. به عنوان مثال کنت دوگوبینو از تکایایی با ظرفیت 20 تا 30 هزار تماشاگر برای دیدن تعزیه یاد کرده است.
دبروین، جهانگرد هلندی در خاطرات خود از مراسمی نمایشی یاد می‌کند که بسیار استادانه اجرا می‌شده و بازیگران بدن‌های خودرا برای نشان دادن جراحات حاضرین در کربلا به رنگ قرمز و سیاه درمی‌آوردند. غیر از اصفهان، شهرهای دیگری در دوره صفویه وجود داشت که بنا به دلایل مذهبی یا به دلیل علاقه شخصی شاهان صفویه برگزاری این مراسم در آنها با وسواس بیشتری انجام می‌شد. از جمله در اردبیل که خاستگاه صفویان بود. حرکت دادن اسبان خون‌آلود و تابوت‌های سیاهپوش شده و کودکان به زنجیر کشیده شده در این مراسم حتمی بود. همچنین مراسم نعش‌گردانی از جمله آیین‌های مهم بود که قبل از طلوع آفتاب برگزار می‌شد. پس از صفویه، حکام متعصب و شیعه زندیه باردیگر اجرای تعزیه‌خوانی را رونق بخشیدند. تعزیه حضرت قاسم(ع) و شهادت امام حسین(ع) از جمله تعزیه‌های مهمی بود که در این دوره اجرا می‌شد. بدون تردید برگزاری تعزیه در شهرها و روستاهای مختلف ایران برگزار می‌شد، اما آنچه در شیراز اتفاق می‌افتاد نسبت به سایر جا‌ها از اهمیت بیشتر برخوردار بود.
در دوره قاجار تعزیه و مراسم سوگواری شهدای کربلا در دوران اوج و شکوه خود قرار گرفت. از همان ابتدای تشکیل حکومت قاجار و با انتخاب تهران به پایتختی، این شهر تبدیل به مرکزی برای حضور علما و البته تجمع مساجد و تکایا شد. رونق تعزیه در این دوران حتی باعث رکود روضه‌خوانی‌ها شده بود. جالب آنجا بود که در دوره قاجار حتی تعزیه‌های زنانه نیز برگزارمی شد. با رونق یافتن هرچه بیشتر تعزیه و ورود برخی حاشیه‌ها و شدت یافتن نمادهای نمایشی درآن، گروهی از علما مانند شیخ هادی نجم‌آبادی و شیخ جعفر نجفی از در مخالفت با شبیه‌خوانی و تعزیه درآمدند. یکی از مهم‌ترین محل‌هایی که در دوره قاجار محل برگزاری تعزیه بود، تکیه دولت بود. تکیه دولت یا تکیه همایونی به دستور ناصرالدین‌شاه در جنوب شرقی کاخ گلستان در سه طبقه و به شکل مدور ساخته شده بود. مکانی که پس از تخریب در دوره پهلوی تبدیل به محل فعلی بانک ملی شد. تکیه دولت از جمله عوامل مهم در گسترش تعزیه‌خوانی در ایران بود.
پس از آل‌بویه یعنی 600 سال پس از آنان بود که صفویان بار دیگر آیین‌های عزاداری ماه محرم و بزرگداشت شهدای کربلا را از نو زنده کردند و تعزیه نیز به آن مفهومی که امروز می‌شناسیم پا به عرصه وجود گذاشت. می‌دانیم که شاه‌اسماعیل یک شیعی‌مذهب متعصب بود و به برگزاری عزاداری ایام محرم سخت توجه نشان می‌داد، اما درباره چگونگی برگزاری تعزیه و در زمان او اطلاع کامل و دقیقی در دست نیست. این در صورتی است که با توجه به اسناد تاریخی موجود و مهم‌تر از همه نوشته‌های سفرنامه‌نویسان، می‌دانیم که دوران شاه‌عباس اول دوران اوج تعزیه در ایران بوده است. باید توجه داشت تکایا که به نوعی بازمانده سنت اهل تصوف بودند، نیز در این دوران گسترش یافت. به عنوان مثال کنت دوگوبینو از تکایایی با ظرفیت 20 تا 30 هزار تماشاگر برای دیدن تعزیه یاد کرده است.
دبروین، جهانگرد هلندی در خاطرات خود از مراسمی نمایشی یاد می‌کند که بسیار استادانه اجرا می‌شده و بازیگران بدن‌های خودرا برای نشان دادن جراحات حاضرین در کربلا به رنگ قرمز و سیاه درمی‌آوردند. غیر از اصفهان، شهرهای دیگری در دوره صفویه وجود داشت که بنا به دلایل مذهبی یا به دلیل علاقه شخصی شاهان صفویه برگزاری این مراسم در آنها با وسواس بیشتری انجام می‌شد. از جمله در اردبیل که خاستگاه صفویان بود. حرکت دادن اسبان خون‌آلود و تابوت‌های سیاهپوش شده و کودکان به زنجیر کشیده شده در این مراسم حتمی بود. همچنین مراسم نعش‌گردانی از جمله آیین‌های مهم بود که قبل از طلوع آفتاب برگزار می‌شد. پس از صفویه، حکام متعصب و شیعه زندیه باردیگر اجرای تعزیه‌خوانی را رونق بخشیدند. تعزیه حضرت قاسم(ع) و شهادت امام حسین(ع) از جمله تعزیه‌های مهمی بود که در این دوره اجرا می‌شد. بدون تردید برگزاری تعزیه در شهرها و روستاهای مختلف ایران برگزار می‌شد، اما آنچه در شیراز اتفاق می‌افتاد نسبت به سایر جا‌ها از اهمیت بیشتر برخوردار بود.
در دوره قاجار تعزیه و مراسم سوگواری شهدای کربلا در دوران اوج و شکوه خود قرار گرفت. از همان ابتدای تشکیل حکومت قاجار و با انتخاب تهران به پایتختی، این شهر تبدیل به مرکزی برای حضور علما و البته تجمع مساجد و تکایا شد. رونق تعزیه در این دوران حتی باعث رکود روضه‌خوانی‌ها شده بود. جالب آنجا بود که در دوره قاجار حتی تعزیه‌های زنانه نیز برگزارمی شد. با رونق یافتن هرچه بیشتر تعزیه و ورود برخی حاشیه‌ها و شدت یافتن نمادهای نمایشی درآن، گروهی از علما مانند شیخ هادی نجم‌آبادی و شیخ جعفر نجفی از در مخالفت با شبیه‌خوانی و تعزیه درآمدند. یکی از مهم‌ترین محل‌هایی که در دوره قاجار محل برگزاری تعزیه بود، تکیه دولت بود. تکیه دولت یا تکیه همایونی به دستور ناصرالدین‌شاه در جنوب شرقی کاخ گلستان در سه طبقه و به شکل مدور ساخته شده بود. مکانی که پس از تخریب در دوره پهلوی تبدیل به محل فعلی بانک ملی شد. تکیه دولت از جمله عوامل مهم در گسترش تعزیه‌خوانی در ایران بود.
مرجع : جام جم
