کد مطلب : ۳۴۸۹۴
محمدرضا فخر روحانی، عضو هیئت علمی دانشگاه قم
شگفت‌زدگی مستشرق انگلیسی از روایات «غررالحکم» امیرمؤمنان(ع)
محمدرضا فخر روحانی، عضو هیئت علمی دانشگاه قم، به تبیین نقش زیارت‌نامه‌ها در معرفی شخصیت امیرالمؤمنین(ع) پرداخت و اظهار کرد: به طور کلی ائمه معصومین(ع) جایگاه بلندی دارند که بخشی از آن جایگاه بلند و رفیع را می‌توانیم در زیارت‌نامه‌هایشان ببینیم؛ به عبارت دیگر مناسبت‌ترین و صادقانه‌ترین توصیف از شخصیت هر امام معصوم همان چیزی است که در زیارت‌نامه‌ها آمده است، به شرطی که آن زیارت‌نامه را شخصی که تربیت‌شده آن امام معصوم است ارائه داده باشد.
وی افزود: درباره وجود مقدس امیرالمؤمنین(ع) باید گفت که ایشان شخصیتی استثنایی و به معنای واقعی کلمه جانشین رسول خدا(ص) هستند؛ یعنی اگر فرض کنیم امیرالمؤمنین(ع) هیچ موقعیت دیگری در دین اسلام نداشتند بجز اینکه جانشین رسول خدا(ص) باشند، همین امر نشان می‌دهد که ایشان چه شخصیت بزرگی دارند و همین یک فضیلت کافی است.
وی افزود: بهترین توصیفات از شخصیت حضرت در زیارت‌نامه‌های ایشان آمده است؛ به ویژه اینکه از ناحیه امام هادی(ع) دو توصیف درباره امیرالمؤمنین(ع) صادر شده است. از امام هادی(ع) دو زیارت‌نامه روایت شده است؛ یکی زیارت جامعه کبیره است که می‌توان گفت یک دایرةالمعارف بسیار قابل توجه و جامع در خصوص اوصاف معصومین(ع) است. شروحی مختلفی تاکنون بر این زیارت نوشته شده و کماکان هم جای کار دارد. مهم این است که امام هادی(ع) زیارت‌نامه‌ای برای امیرالمؤمنین(ع) در روز غدیر بیان کرده‌اند.
وی با بیان اینکه یکی از آداب زیارت امیرالمؤمنین(ع) در روز غدیر خواندن زیارت غدیریه است، تصریح کرد: این زیارت را امام هادی(ع) انشا کرده است. زیارت امیرالمؤمنین(ع) در روز عید غدیر نشان می‌دهد که حضرت چه اوصافی دارند. در واقع تفسیر، تأویل و شأن نزول نزدیک ۵۰ آیه از قرآن کریم را در زیارت امیرالمؤمنین(ع) در روز عید غدیر می‌بینید. وقتی این‌ها را می‌خوانیم حس می‌کنیم خداوند عنایتی به بشریت کرده است و بشر را در این درجه از شایستگی دیده که شخصیتی مثل امیرالمؤمنین(ع) را بعد از وجود مقدس رسول الله(ص) برای اداره دین و اداره جامعه منصوب کرده است.
استاد زیان و ادبیات انگلیسی ادامه داد: بسیاری از مستشرقان و شخصیت‌هایی که در کشورهای دیگر هستند وقتی می‌خواهند درباره شخصیت امیرالمؤمنین(ع) صحبت کنند صرفاً رفتار اجتماعی امیرالمؤمنین(ع) را بررسی می‌کنند؛ مثلاً شیوه حکومت‌داری یا برخوردهای اجتماعی دیگر حضرت را مطالعه می‌کنند. این افراد بیشتر بر مبنای مطالبی که در کتاب‌ها دیده‌اند به تحقیق می‌پردازند که عموماً هم منابع غیرشیعی را ملاحظه می‌کنند. اگر این افراد واقعاً بخواهند به شخصیت امیرالمؤمنین(ع) پی ببرند باید به کلمات حضرت توجه کنند و براساس خود فرمایشات حضرت یا زیارت‌نامه‌هایی که در خصوص آن حضرت انشا شده است، درباره حضرت تحقیق کنند. بنده تاکنون هیچ کدام از مستشرقان را ندیده‌ام که به زیارت‌نامه‌ها توجهی هرچند سطحی کرده باشد؛ یعنی حتی در حد روخوانی هم به زیارت‌نامه‌ها توجه نکرده‌اند. تعداد زیادی از مستشرقان را از نزدیک دیدم و حضوری با آنها صحبت کردم. عموماً به من می‌گفتند که اصلاً کاری به زیارت‌نامه‌ها نداریم.
وی در ادامه از کار تحقیقی «سایمن اوکلی»، استاد دانشگاه کمبریج، تجلیل کرد و گفت: اهمیت کار «سایمن اوکلی» این است که ایشان نخستین کسی است که ۱۶۹ فقره از کلمات قصار امیرالمؤمنین(ع) را از غررالحکم استخراج کرده و آنها را به انگلیسی ترجمه کرده که کار جالبی است. وی مقدمه بسیار کوتاه، ولی پرمغزی برای ترجمه انگلیسی خود نوشته است. در آنجا اشاره می‌کند که نه همه این کلمات بلکه تک‌تک این جملاتی که در صحبت‌های علی بن ابی‌طالب(ع) آمده است به مراتب حکیمانه‌تر از همه چیزهایی است که در طول تاریخ دستاوردهای فکری و فلسفی بشر از سوی بزرگترین اندیشمندان یونان و روم بیان شده است. ایشان همچنین گفته است که اگر کسی تمام عمرش را در بیابان‌های سوزناک و داغ و بی‌آب و علف عربستان بگذارند تا عربی یاد بگیرد و فقط یکی از این جملات غررالحکم را به عربی بفهمد. به نظر من اصلاً کار بیهوده‌ای انجام نداده، بلکه کار شایسته‌ای است. این نکته جالب را در مقدمه کتاب خود ذکر کرده است.
وی در ادامه تأکید کرد: در مورد زیارت‌نامه‌ها باید بگویم که اعتقادی که انسان با خواندن این متون پیدا می‌کند این است که زیارت‌نامه‌ها صرفاً تشریفات خشک دینی نیستند. زیارت‌نامه‌ها کلاس درسی هستند که ائمه اطهار(ع) برای اصحابشان می‌گذاشتند و نوعی ادب‌ورزی دینی را در قالب آن یاد می‌دادند تا وقتی خدمت بزرگی می‌رویم چگونه صحبت کنیم و با چه الفاظی این شخص بزرگ را مورد خطاب قرار دهیم، قبل از ورود به حرم چگونه رفتار کنیم و وقتی وارد می‌شویم چگونه صحبت کنیم. زیارت‌نامه در واقع به معنای واقعی کلمه نشانه این است که ادب‌ورزی جزئی از برنامه سلوک فردی و اجتماعی دین است. زیارت‌نامه به ما می‌آموزد که وقتی خدمت فرد بزرگی می‌رسیم چگونه با او سخن بگوییم و چه چیزهایی بگوییم. مطالبی که در زیارت‌نامه‌ها آمده عموماً در حوزه اعتقادات است. در زیارت‌نامه‌ها توحید، نبوت و امامت را می‌بینید، اصول دین را مشاهده می‌کنید و در قسمت پایانی زیارت‌نامه‌ها زائر نه برای خودش بلکه برای همه دعا می‌کند. این امر نشان می‌دهد که فردگرا نیستیم و منافع جمع را در نظر می‌گیریم. همه این آموزه‌ها درس و سلوک اجتماعی است. به همین خاطر جا دارد با نگاه جدیدی به مسئله زیارت‌نامه‌ها پرداخته شود.
در ادامه قسمتی از مقاله محمدرضا فخرروحانی در معرفی اثر پژوهشی «سایمن اوکلی» از نظر می‌گذرد؛
«به تازگی مجله «الموسم» چاپ هلند در شماره ۷۲ ـ ۷۱ (۲۰۰۹) نسخه عکسی، ترجمه‌ای از واژه‌های برگزیده و کلمات قصار حضرت علی بن ابی طالب(ع) را منتشر کرده است. در روی جلد این کتاب، نام مترجم «سایمن اوکلی» [Siman Ockley] درج شده که استاد زبان عربی در دانشگاه کمبریج انگلستان بوده و کتاب را از روی نسخه اصلی، که به زبان عربی است و در کتابخانه بادلین دانشگاه آکسفورد نگهداری می‌شود، به زبان انگلیسی برگردانده است. در این کتاب که ۳۴ صفحه دارد، روی هم ۱۶۹ فقره از کلمات قصار را به انگلیسی برگردانده و کتاب به وسیله برنارد لینتوت، به سال ۱۷۱۷ در لندن چاپ و منتشر شد. بعدها این کتاب را در سال ۱۸۹۲ انتشارات دانشگاه کمبریج تجدید چاپ کرد.
اوکلی (۱۷۲۰ـ ۱۶۷۸) در تقدیم‌نامه‌ای دوصفحه‌ای، خطاب به توماس فریک [Thomas Freke] می‌نویسد: «نمونه موجود سخنان حضرت امام علی(ع) نمونه خوبی است برای پیروی کردن». وی در دیباچه‌ای هشت صفحه‌ای، ابتدا عملکرد غربیان در تحقیر اقوام شرق را به باد انتقاد و سخره گرفته و آنگاه ایشان را به تأمل و تفکّر در حکمت‌های موجود در سخنان حضرت علی(ع) دعوت می‌کند. اوکلی از وام‌داری غربیان به حکمت و تعقّل عمیق عربی و شرقی سخن گفته و سخنان حضرت امام علی(ع) را برتر از تمامی کلمات قصار و ضرب‌المثل‌های سایر ملل می‌داند و از ژرفای آنها به وجد می‌آید و شگفت‌زده می‌شود و همین مجموعه از کلمات آن امام همام را، در ارزشمندی، بالاتر از اناجیل اربعه ـ عهد جدید ـ ارزیابی می‌کند. سرانجام همین امر او را بر آن داشته تا در جلد دوم کتاب دیگر خود (تاریخ شرقیان) به تفصیل به زندگی آن بزرگوار بپردازد. نظر به عمق تجربیات و معانی موجود در سخنان حضرت امام علی(ع)، وی قدمت و پیشینه این سخنان را احتمالاً بسیار بیشتر از عمر شریف و زمان زندگی آن حضرت می‌داند و احتمال می‌دهد که شاید بخشی از آنها ضرب‌المثل‌هایی بود که از کلام آن حضرت نیز جمله‌های حکیمانه‌ای بدانها اضافه شده است.
اوکلی در جایی دیگر تأسف می‌خورد که چرا باید این کتاب ترجمه شود، بلکه برای فهم و درک عمق آن، سزاوار است که آدمی به ممالک شرقی (اسلامی) سفر کند. وی اهمیت این کتاب را بسی بالاتر و بیشتر از عهد عتیق و سخنان انبیای بنی‌اسرائیل می‌داند و می‌گوید: «این کلمات قصار، مشحون از هدفمندی بوده و دارای روح عشق و شیدایی خالص است. دقت در حیات و بالاترین ثقل فکری و عمیق ترین تجربیات بشر در امور انسانی را به دست می‌دهد». از نظر اوکلی، تعجبی ندارد که انسان در برابر هر یک از جمله‌های این کتاب بهت زده شود!
سایمن اوکلی در ۱۷۱۷ در شهر اکستر انگلستان به دنیا آمد و در رشته زبان عربی در دانشگاه کیمبریج تحصیل کرد. وی مدت‌های طولانی در کتابخانه بادلین ـ کتابخانه مرکزی دانشگاه آکسفورد ـ به مطالعات مخطوطات عربی پرداخت و در سال ۱۷۱۱ به سمت استادی دانشگاه کیمبریج در رشته مطالعات عربی برگزیده شد. او به سبب بدهکاری های مالی در ۱۷۱۷ زندانی و در ۱۷۱۸ آزاد شد، لیکن شرایط جسمی نامناسب منجر به فوت وی در ۱۷۲۰شد.
از آثار اوکلی می‌توان کتاب‌های مقدمه زبان‌های شرقی (۱۷۰۶)، ترجمه تاریخ یهودیان معاصر اثر سیمون مودینا فرانسوی (۱۷۰۸)، تطور عقل انسانی در کتاب حیّ بن یقطان اثر ابن طفیل (۱۷۰۸) و تاریخ شرقیان (جلد اول ۱۷۰۸ و جلد دوم ۱۷۱۸) و نیز گزیده‌ای از سخنان حضرت علی(ع)» (۱۷۱۷) را نام برد.
هرچند نویسنده مشهور لبنانی مقیم قاهره، آقای نجیب العقیقی در کتاب ارزشمند خود المستشرقون (جلد۲، ص۴۶) می‌گوید: «اوکلی کتاب حاضر را از غررالحکم و دررالکلم آمدی گرفته»، لیکن خود اوکلی در هیچ جای کتاب به نام متن دست‌نویس عربی که وی این کلمات و جمله‌های حضرت را از آن ها برگفته است اشاره ای نکرده است.»
وی افزود: درباره وجود مقدس امیرالمؤمنین(ع) باید گفت که ایشان شخصیتی استثنایی و به معنای واقعی کلمه جانشین رسول خدا(ص) هستند؛ یعنی اگر فرض کنیم امیرالمؤمنین(ع) هیچ موقعیت دیگری در دین اسلام نداشتند بجز اینکه جانشین رسول خدا(ص) باشند، همین امر نشان می‌دهد که ایشان چه شخصیت بزرگی دارند و همین یک فضیلت کافی است.
وی افزود: بهترین توصیفات از شخصیت حضرت در زیارت‌نامه‌های ایشان آمده است؛ به ویژه اینکه از ناحیه امام هادی(ع) دو توصیف درباره امیرالمؤمنین(ع) صادر شده است. از امام هادی(ع) دو زیارت‌نامه روایت شده است؛ یکی زیارت جامعه کبیره است که می‌توان گفت یک دایرةالمعارف بسیار قابل توجه و جامع در خصوص اوصاف معصومین(ع) است. شروحی مختلفی تاکنون بر این زیارت نوشته شده و کماکان هم جای کار دارد. مهم این است که امام هادی(ع) زیارت‌نامه‌ای برای امیرالمؤمنین(ع) در روز غدیر بیان کرده‌اند.
وی با بیان اینکه یکی از آداب زیارت امیرالمؤمنین(ع) در روز غدیر خواندن زیارت غدیریه است، تصریح کرد: این زیارت را امام هادی(ع) انشا کرده است. زیارت امیرالمؤمنین(ع) در روز عید غدیر نشان می‌دهد که حضرت چه اوصافی دارند. در واقع تفسیر، تأویل و شأن نزول نزدیک ۵۰ آیه از قرآن کریم را در زیارت امیرالمؤمنین(ع) در روز عید غدیر می‌بینید. وقتی این‌ها را می‌خوانیم حس می‌کنیم خداوند عنایتی به بشریت کرده است و بشر را در این درجه از شایستگی دیده که شخصیتی مثل امیرالمؤمنین(ع) را بعد از وجود مقدس رسول الله(ص) برای اداره دین و اداره جامعه منصوب کرده است.
استاد زیان و ادبیات انگلیسی ادامه داد: بسیاری از مستشرقان و شخصیت‌هایی که در کشورهای دیگر هستند وقتی می‌خواهند درباره شخصیت امیرالمؤمنین(ع) صحبت کنند صرفاً رفتار اجتماعی امیرالمؤمنین(ع) را بررسی می‌کنند؛ مثلاً شیوه حکومت‌داری یا برخوردهای اجتماعی دیگر حضرت را مطالعه می‌کنند. این افراد بیشتر بر مبنای مطالبی که در کتاب‌ها دیده‌اند به تحقیق می‌پردازند که عموماً هم منابع غیرشیعی را ملاحظه می‌کنند. اگر این افراد واقعاً بخواهند به شخصیت امیرالمؤمنین(ع) پی ببرند باید به کلمات حضرت توجه کنند و براساس خود فرمایشات حضرت یا زیارت‌نامه‌هایی که در خصوص آن حضرت انشا شده است، درباره حضرت تحقیق کنند. بنده تاکنون هیچ کدام از مستشرقان را ندیده‌ام که به زیارت‌نامه‌ها توجهی هرچند سطحی کرده باشد؛ یعنی حتی در حد روخوانی هم به زیارت‌نامه‌ها توجه نکرده‌اند. تعداد زیادی از مستشرقان را از نزدیک دیدم و حضوری با آنها صحبت کردم. عموماً به من می‌گفتند که اصلاً کاری به زیارت‌نامه‌ها نداریم.
وی در ادامه از کار تحقیقی «سایمن اوکلی»، استاد دانشگاه کمبریج، تجلیل کرد و گفت: اهمیت کار «سایمن اوکلی» این است که ایشان نخستین کسی است که ۱۶۹ فقره از کلمات قصار امیرالمؤمنین(ع) را از غررالحکم استخراج کرده و آنها را به انگلیسی ترجمه کرده که کار جالبی است. وی مقدمه بسیار کوتاه، ولی پرمغزی برای ترجمه انگلیسی خود نوشته است. در آنجا اشاره می‌کند که نه همه این کلمات بلکه تک‌تک این جملاتی که در صحبت‌های علی بن ابی‌طالب(ع) آمده است به مراتب حکیمانه‌تر از همه چیزهایی است که در طول تاریخ دستاوردهای فکری و فلسفی بشر از سوی بزرگترین اندیشمندان یونان و روم بیان شده است. ایشان همچنین گفته است که اگر کسی تمام عمرش را در بیابان‌های سوزناک و داغ و بی‌آب و علف عربستان بگذارند تا عربی یاد بگیرد و فقط یکی از این جملات غررالحکم را به عربی بفهمد. به نظر من اصلاً کار بیهوده‌ای انجام نداده، بلکه کار شایسته‌ای است. این نکته جالب را در مقدمه کتاب خود ذکر کرده است.
وی در ادامه تأکید کرد: در مورد زیارت‌نامه‌ها باید بگویم که اعتقادی که انسان با خواندن این متون پیدا می‌کند این است که زیارت‌نامه‌ها صرفاً تشریفات خشک دینی نیستند. زیارت‌نامه‌ها کلاس درسی هستند که ائمه اطهار(ع) برای اصحابشان می‌گذاشتند و نوعی ادب‌ورزی دینی را در قالب آن یاد می‌دادند تا وقتی خدمت بزرگی می‌رویم چگونه صحبت کنیم و با چه الفاظی این شخص بزرگ را مورد خطاب قرار دهیم، قبل از ورود به حرم چگونه رفتار کنیم و وقتی وارد می‌شویم چگونه صحبت کنیم. زیارت‌نامه در واقع به معنای واقعی کلمه نشانه این است که ادب‌ورزی جزئی از برنامه سلوک فردی و اجتماعی دین است. زیارت‌نامه به ما می‌آموزد که وقتی خدمت فرد بزرگی می‌رسیم چگونه با او سخن بگوییم و چه چیزهایی بگوییم. مطالبی که در زیارت‌نامه‌ها آمده عموماً در حوزه اعتقادات است. در زیارت‌نامه‌ها توحید، نبوت و امامت را می‌بینید، اصول دین را مشاهده می‌کنید و در قسمت پایانی زیارت‌نامه‌ها زائر نه برای خودش بلکه برای همه دعا می‌کند. این امر نشان می‌دهد که فردگرا نیستیم و منافع جمع را در نظر می‌گیریم. همه این آموزه‌ها درس و سلوک اجتماعی است. به همین خاطر جا دارد با نگاه جدیدی به مسئله زیارت‌نامه‌ها پرداخته شود.
در ادامه قسمتی از مقاله محمدرضا فخرروحانی در معرفی اثر پژوهشی «سایمن اوکلی» از نظر می‌گذرد؛
«به تازگی مجله «الموسم» چاپ هلند در شماره ۷۲ ـ ۷۱ (۲۰۰۹) نسخه عکسی، ترجمه‌ای از واژه‌های برگزیده و کلمات قصار حضرت علی بن ابی طالب(ع) را منتشر کرده است. در روی جلد این کتاب، نام مترجم «سایمن اوکلی» [Siman Ockley] درج شده که استاد زبان عربی در دانشگاه کمبریج انگلستان بوده و کتاب را از روی نسخه اصلی، که به زبان عربی است و در کتابخانه بادلین دانشگاه آکسفورد نگهداری می‌شود، به زبان انگلیسی برگردانده است. در این کتاب که ۳۴ صفحه دارد، روی هم ۱۶۹ فقره از کلمات قصار را به انگلیسی برگردانده و کتاب به وسیله برنارد لینتوت، به سال ۱۷۱۷ در لندن چاپ و منتشر شد. بعدها این کتاب را در سال ۱۸۹۲ انتشارات دانشگاه کمبریج تجدید چاپ کرد.
اوکلی (۱۷۲۰ـ ۱۶۷۸) در تقدیم‌نامه‌ای دوصفحه‌ای، خطاب به توماس فریک [Thomas Freke] می‌نویسد: «نمونه موجود سخنان حضرت امام علی(ع) نمونه خوبی است برای پیروی کردن». وی در دیباچه‌ای هشت صفحه‌ای، ابتدا عملکرد غربیان در تحقیر اقوام شرق را به باد انتقاد و سخره گرفته و آنگاه ایشان را به تأمل و تفکّر در حکمت‌های موجود در سخنان حضرت علی(ع) دعوت می‌کند. اوکلی از وام‌داری غربیان به حکمت و تعقّل عمیق عربی و شرقی سخن گفته و سخنان حضرت امام علی(ع) را برتر از تمامی کلمات قصار و ضرب‌المثل‌های سایر ملل می‌داند و از ژرفای آنها به وجد می‌آید و شگفت‌زده می‌شود و همین مجموعه از کلمات آن امام همام را، در ارزشمندی، بالاتر از اناجیل اربعه ـ عهد جدید ـ ارزیابی می‌کند. سرانجام همین امر او را بر آن داشته تا در جلد دوم کتاب دیگر خود (تاریخ شرقیان) به تفصیل به زندگی آن بزرگوار بپردازد. نظر به عمق تجربیات و معانی موجود در سخنان حضرت امام علی(ع)، وی قدمت و پیشینه این سخنان را احتمالاً بسیار بیشتر از عمر شریف و زمان زندگی آن حضرت می‌داند و احتمال می‌دهد که شاید بخشی از آنها ضرب‌المثل‌هایی بود که از کلام آن حضرت نیز جمله‌های حکیمانه‌ای بدانها اضافه شده است.
اوکلی در جایی دیگر تأسف می‌خورد که چرا باید این کتاب ترجمه شود، بلکه برای فهم و درک عمق آن، سزاوار است که آدمی به ممالک شرقی (اسلامی) سفر کند. وی اهمیت این کتاب را بسی بالاتر و بیشتر از عهد عتیق و سخنان انبیای بنی‌اسرائیل می‌داند و می‌گوید: «این کلمات قصار، مشحون از هدفمندی بوده و دارای روح عشق و شیدایی خالص است. دقت در حیات و بالاترین ثقل فکری و عمیق ترین تجربیات بشر در امور انسانی را به دست می‌دهد». از نظر اوکلی، تعجبی ندارد که انسان در برابر هر یک از جمله‌های این کتاب بهت زده شود!
سایمن اوکلی در ۱۷۱۷ در شهر اکستر انگلستان به دنیا آمد و در رشته زبان عربی در دانشگاه کیمبریج تحصیل کرد. وی مدت‌های طولانی در کتابخانه بادلین ـ کتابخانه مرکزی دانشگاه آکسفورد ـ به مطالعات مخطوطات عربی پرداخت و در سال ۱۷۱۱ به سمت استادی دانشگاه کیمبریج در رشته مطالعات عربی برگزیده شد. او به سبب بدهکاری های مالی در ۱۷۱۷ زندانی و در ۱۷۱۸ آزاد شد، لیکن شرایط جسمی نامناسب منجر به فوت وی در ۱۷۲۰شد.
از آثار اوکلی می‌توان کتاب‌های مقدمه زبان‌های شرقی (۱۷۰۶)، ترجمه تاریخ یهودیان معاصر اثر سیمون مودینا فرانسوی (۱۷۰۸)، تطور عقل انسانی در کتاب حیّ بن یقطان اثر ابن طفیل (۱۷۰۸) و تاریخ شرقیان (جلد اول ۱۷۰۸ و جلد دوم ۱۷۱۸) و نیز گزیده‌ای از سخنان حضرت علی(ع)» (۱۷۱۷) را نام برد.
هرچند نویسنده مشهور لبنانی مقیم قاهره، آقای نجیب العقیقی در کتاب ارزشمند خود المستشرقون (جلد۲، ص۴۶) می‌گوید: «اوکلی کتاب حاضر را از غررالحکم و دررالکلم آمدی گرفته»، لیکن خود اوکلی در هیچ جای کتاب به نام متن دست‌نویس عربی که وی این کلمات و جمله‌های حضرت را از آن ها برگفته است اشاره ای نکرده است.»
مرجع : ایکنا
