کد مطلب : ۳۴۹۷۶
یادداشتی از حجت الاسلام رسول جعفریان؛
دست بردن در یک روایت درباره قم به قصد تفسیر آن برای نزدیکی ظهور
متن زیر یادداشتی از حجت الاسلام رسول جعفریان است که در ادامه می خوانید؛
این روزها، باز از علائم ظهور بحث می شود، و البته این امری طبیعی است. هر بار که اخباری منتشر می شود که بوی جنگ و درهم ریختگی اوضاع را می دهد، یا به اصطلاح بلایای طبیعی رخ می دهد، اخبار مربوط به نزدیکی ظهور در میان مردم رواج می یابد. متاسفانه در قم هم کسی از این مطالب انتقاد نمی کند و گویی تلقی به قبول می شود. در اینجا، یک تجربه جالب را از یک نمونه تحریف در یک روایت نقل می کنم، تا روشن شود برخی عمدا کارهایی می کنند یا بحث از نزدیکی ظهور را داغ کنند، در حالی که نمی دانند با این کار، در دنیایی که این همه فشار برای بی دین کردن مردم هست، این قبیل کارها، مشکل دین و دینداران را بیشتر می کند.
این نمونه مربوط به تحریف دست خط علامه مجلسی در یک روایت و تبدیل آن به گونه ای است که نشان دهد وقتی قم مرکز علم دینی شود، باید ظهور را نزدیک دانست. امیدوارم با اندکی دقت به متن زیر نگریسته شده و اگر بنده خطایی در فهم آن مرتکب شده ام، راهنمایی فرمایید.
حکایت این است که در روایتی در تاریخ قم (متن از قرن چهارم) آمده است که علم در قم ظاهر خواهد شد، و این در نزدیکی غیبت [توجه کنید: غیبت] خواهد بود. این روایت که در تاریخ قم به فارسی بوده، در کتاب بحار و به خط علامه مجلسی عینا همین طور منعکس شده است، اما بعدا این کلمه تحریف شده و به جای «نزدیکی غیبت» تعبیر «نزدیکی ظهور» را گذاشته شده تا برآمدن قم در قرن چهاردهم از نظر علمی را، علامت نزدیکی ظهور بدانند، در حالی که اصل آن مربوط به آغاز عصر غیبت [قرن سوم] و زمانی است که قم مرکز حدیثی شیعه شده است. در واقع، روایت ارتباط با بیان علائم ظهور ندارد و فقط اشاره دارد که در وقت غیبت، قم مرکز علمی خواهد شد.
در اینجا تفصیل ماجرا را به این شرح خدمت دوستداران عرض می کنم:
مرحوم میرجهانی در مجلد سوم کتاب نوائب الدهور فی علائم الظهور، بخش هفتم را به روایات منسوب به امام صادق (ع) در باره علائم ظهور اختصاص داده است. یکی از روایاتی که در بحث‌های ظهور در چند دهه اخیر محل بحث بوده، روایتی است که ظهور علم از قم را در نزدیکی ظهور مطرح کرده است:
ثُمَّ یَظْهَرُ الْعِلْمُ بِبَلْدَةٍ یُقَالُ لَهَا قُمُّ وَ تَصِیرُ مَعْدِناً لِلْعِلْمِ وَ الْفَضْلِ حَتَّی لَا یَبْقَی فِی الْأَرْضِ مُسْتَضْعَفٌ فِی الدِّینِ حَتَّی الْمُخَدَّرَاتُ فِی الْحِجَالِ وَ ذَلِکَ عِنْدَ قُرْبِ ظُهُورِ قَائِمِنَا فَیَجْعَلُ اللَّهُ قُمَّ وَ أَهْلَهُ قَائِمِینَ مَقَامَ الْحُجَّة [بحار: ۵۷/۲۱۳].
میرجهانی این روایت را آورده و ترجمه کرده و نوشته است که از جمله علائم ظهور «آن که از قم علم به مشرق و مغرب جهان رسد» همانجا اشارتی به پیدا شدن نفت در قم هم دارد که آن سالها خبری از آن شده بود و همه جا صحبت از آن بود [ج ۳، ص ۲۳] به هر حال میرجهانی در این باره شرح مبسوطی داده است [ تا ص ۲۶]
اما شرح این که چطور در این روایت تحریف شده جالب توجه است.
اولا باید تأکید کرد که متاسفانه فقط متن فارسی این روایت به دست ما رسیده نه عربی آن. به عبارت دیگر، اصل آن در «تاریخ قم» آمده که در قرن چهارم نوشته شده و در قرن هفتم به فارسی ترجمه شده و از متن عربی اصلی آن خبری نداریم و تنها ترجمه فارسی آن به دست آمده و از جمله این حدیث هم در آن آمده است.
نکته دوم آن است که در متن فارسی تعبیری که در بحار چاپی فعلی ترجمه شده، نیامده است. آنچه در بحار چاپی فعلی آمده، شیوع علم از قم «عند قرب ظهور قائمنا» است. یعنی علم از قم منتشر می شود در نزدیکی ظهور. در حالی که آنچه در تاریخ قم آمده، «در نزدیکی غیبت» است. روشن است که بین اینها فاصله و تفاوت زیادی است. به عبارت دیگر، در تاریخ قم به جای نزدیکی ظهور، نزدیکی «غیبت» دارد. این مسأله توجیه اش با وضعیت قم در وقت غیبت درست است. آن زمان قم مرکز علمی ـ حدیثی شیعه بود و دهها بلکه صدها راوی حدیث از اشعری ها و غیر آنان در قم بود.
روایت مزبور در تاریخ قم ص ۹۶ چنین است: «و ایضا بدین اسانید روایت است از صادق علیه السّلام که او ذکر کرد و یاد کوفه میکرد و میفرمود: عن قریب باشد که کوفه روزگاری از مؤمنان خالی گردد و علم و دانش در آن ناپدید شود، چنانچ مار که در سوراخ رود و پنهان شود، و از وی اثر نماند، و علم و دانش بشهری که آن را قم گویند ظاهر شود و روشن گردد، و معدن اهل علم و فضل شود که بر روی زمین هیچ مستضعفی و سست دینی بنماند تا غایت که زنان پرده نشین در پرده ها بعلم امامت و ولایت عالم گردند، و این حکم بدیشان برسد و این معنی به نزدیک غیبت و ناپدید شدن حجّة اللّه بود پس حقّ سبحانه و تعالی قم را و اهل قم را قایم مقام و حجت گرداند بر خلق او».
نکته سوم و از همه شگفت تر آن است که در نسخه اصلی «بحار» به «خط مجلسی» هم که در کتابخانه مرعشی نگه داری می شود (ش ۹۸۵۴) در برگ ۱۴۵ همین روایت با تعبیر «و ذلک عند قرب غیبه قائمنا» است نه «عند ظهور». روشن نیست چه کسی این تعبیر را عوض کرده است! اما هر چه هست یک کار عمدی صورت گرفته و آثار بدی از خود برجای گذاشته است.
بدین ترتیب شاهدیم که مدافعان نزدیکی ظهور تا چه اندازه حاضر بودند روایات را دستکاری کنند تا با محاسبات آنان جور در بیاید.
این روزها، باز از علائم ظهور بحث می شود، و البته این امری طبیعی است. هر بار که اخباری منتشر می شود که بوی جنگ و درهم ریختگی اوضاع را می دهد، یا به اصطلاح بلایای طبیعی رخ می دهد، اخبار مربوط به نزدیکی ظهور در میان مردم رواج می یابد. متاسفانه در قم هم کسی از این مطالب انتقاد نمی کند و گویی تلقی به قبول می شود. در اینجا، یک تجربه جالب را از یک نمونه تحریف در یک روایت نقل می کنم، تا روشن شود برخی عمدا کارهایی می کنند یا بحث از نزدیکی ظهور را داغ کنند، در حالی که نمی دانند با این کار، در دنیایی که این همه فشار برای بی دین کردن مردم هست، این قبیل کارها، مشکل دین و دینداران را بیشتر می کند.
این نمونه مربوط به تحریف دست خط علامه مجلسی در یک روایت و تبدیل آن به گونه ای است که نشان دهد وقتی قم مرکز علم دینی شود، باید ظهور را نزدیک دانست. امیدوارم با اندکی دقت به متن زیر نگریسته شده و اگر بنده خطایی در فهم آن مرتکب شده ام، راهنمایی فرمایید.
حکایت این است که در روایتی در تاریخ قم (متن از قرن چهارم) آمده است که علم در قم ظاهر خواهد شد، و این در نزدیکی غیبت [توجه کنید: غیبت] خواهد بود. این روایت که در تاریخ قم به فارسی بوده، در کتاب بحار و به خط علامه مجلسی عینا همین طور منعکس شده است، اما بعدا این کلمه تحریف شده و به جای «نزدیکی غیبت» تعبیر «نزدیکی ظهور» را گذاشته شده تا برآمدن قم در قرن چهاردهم از نظر علمی را، علامت نزدیکی ظهور بدانند، در حالی که اصل آن مربوط به آغاز عصر غیبت [قرن سوم] و زمانی است که قم مرکز حدیثی شیعه شده است. در واقع، روایت ارتباط با بیان علائم ظهور ندارد و فقط اشاره دارد که در وقت غیبت، قم مرکز علمی خواهد شد.
در اینجا تفصیل ماجرا را به این شرح خدمت دوستداران عرض می کنم:
مرحوم میرجهانی در مجلد سوم کتاب نوائب الدهور فی علائم الظهور، بخش هفتم را به روایات منسوب به امام صادق (ع) در باره علائم ظهور اختصاص داده است. یکی از روایاتی که در بحث‌های ظهور در چند دهه اخیر محل بحث بوده، روایتی است که ظهور علم از قم را در نزدیکی ظهور مطرح کرده است:
ثُمَّ یَظْهَرُ الْعِلْمُ بِبَلْدَةٍ یُقَالُ لَهَا قُمُّ وَ تَصِیرُ مَعْدِناً لِلْعِلْمِ وَ الْفَضْلِ حَتَّی لَا یَبْقَی فِی الْأَرْضِ مُسْتَضْعَفٌ فِی الدِّینِ حَتَّی الْمُخَدَّرَاتُ فِی الْحِجَالِ وَ ذَلِکَ عِنْدَ قُرْبِ ظُهُورِ قَائِمِنَا فَیَجْعَلُ اللَّهُ قُمَّ وَ أَهْلَهُ قَائِمِینَ مَقَامَ الْحُجَّة [بحار: ۵۷/۲۱۳].
میرجهانی این روایت را آورده و ترجمه کرده و نوشته است که از جمله علائم ظهور «آن که از قم علم به مشرق و مغرب جهان رسد» همانجا اشارتی به پیدا شدن نفت در قم هم دارد که آن سالها خبری از آن شده بود و همه جا صحبت از آن بود [ج ۳، ص ۲۳] به هر حال میرجهانی در این باره شرح مبسوطی داده است [ تا ص ۲۶]
اما شرح این که چطور در این روایت تحریف شده جالب توجه است.
اولا باید تأکید کرد که متاسفانه فقط متن فارسی این روایت به دست ما رسیده نه عربی آن. به عبارت دیگر، اصل آن در «تاریخ قم» آمده که در قرن چهارم نوشته شده و در قرن هفتم به فارسی ترجمه شده و از متن عربی اصلی آن خبری نداریم و تنها ترجمه فارسی آن به دست آمده و از جمله این حدیث هم در آن آمده است.
نکته دوم آن است که در متن فارسی تعبیری که در بحار چاپی فعلی ترجمه شده، نیامده است. آنچه در بحار چاپی فعلی آمده، شیوع علم از قم «عند قرب ظهور قائمنا» است. یعنی علم از قم منتشر می شود در نزدیکی ظهور. در حالی که آنچه در تاریخ قم آمده، «در نزدیکی غیبت» است. روشن است که بین اینها فاصله و تفاوت زیادی است. به عبارت دیگر، در تاریخ قم به جای نزدیکی ظهور، نزدیکی «غیبت» دارد. این مسأله توجیه اش با وضعیت قم در وقت غیبت درست است. آن زمان قم مرکز علمی ـ حدیثی شیعه بود و دهها بلکه صدها راوی حدیث از اشعری ها و غیر آنان در قم بود.
روایت مزبور در تاریخ قم ص ۹۶ چنین است: «و ایضا بدین اسانید روایت است از صادق علیه السّلام که او ذکر کرد و یاد کوفه میکرد و میفرمود: عن قریب باشد که کوفه روزگاری از مؤمنان خالی گردد و علم و دانش در آن ناپدید شود، چنانچ مار که در سوراخ رود و پنهان شود، و از وی اثر نماند، و علم و دانش بشهری که آن را قم گویند ظاهر شود و روشن گردد، و معدن اهل علم و فضل شود که بر روی زمین هیچ مستضعفی و سست دینی بنماند تا غایت که زنان پرده نشین در پرده ها بعلم امامت و ولایت عالم گردند، و این حکم بدیشان برسد و این معنی به نزدیک غیبت و ناپدید شدن حجّة اللّه بود پس حقّ سبحانه و تعالی قم را و اهل قم را قایم مقام و حجت گرداند بر خلق او».
نکته سوم و از همه شگفت تر آن است که در نسخه اصلی «بحار» به «خط مجلسی» هم که در کتابخانه مرعشی نگه داری می شود (ش ۹۸۵۴) در برگ ۱۴۵ همین روایت با تعبیر «و ذلک عند قرب غیبه قائمنا» است نه «عند ظهور». روشن نیست چه کسی این تعبیر را عوض کرده است! اما هر چه هست یک کار عمدی صورت گرفته و آثار بدی از خود برجای گذاشته است.
بدین ترتیب شاهدیم که مدافعان نزدیکی ظهور تا چه اندازه حاضر بودند روایات را دستکاری کنند تا با محاسبات آنان جور در بیاید.
