کد مطلب : ۳۵۹۵۱
نگاهی به تاریخ سنت وقف فرش برای حرم مطهر حضرت رضا(ع)
فرش‌هایی که وقف عرش شدند
آن طور که آدم گاهی درمی‌ماند، زمین را دریابد یا آسمان را.
بخشی از این همه زیبایی را آنانی ساخته‌اند که قرن‌هاست دست‌های بخشنده‌شان ریز تا درشت نیازمندی‌های زائر را دریافته و پیِ
رتق و فتقِ آن گردن نهاده‌اند. فرش کردن حرم برای نشست و برخاستِ زائران، یکی از هزاران کار خوبی است که از گذشته تا امروز تداوم یافته و سوای بجای آوردن اسباب آسایش زائر، آداب میزبانی را هم رعایت کرده است.
فرش و نخستین وقف‌نامه‌هایش
اسناد نشان می‌دهند از دوره صفوی تا قاجار اهدای فرش به حرم حضرت خورشید، به دو صورت خرید فرش و یا اهدای اموالی برای خرید آن انجام می‌شده است. برای نمونه «خواجه علاءالدین حاجی» نخستین واقفی است که در سال ۹۳۳ هجری قمری مزرعه‌ای در شهرستان تربت حیدریه برای تأمین فرش حرم مطهر رضوی وقف آستان حضرت رضا(ع) کرده است. سوای او در میان اسناد وقفی می‌توان نام‌هایی مانند «بیگ آغا خانم ذوالقدر»، «مهدی قلی بیگ جغتای»، «گنجعلی خان زیگ»، «آقاخان بابا و آقا فرج»، «مرتضی قلی بیگ»، «یلداش بیگ»، «جعفرخان بیگا»، «کربلایی مرادعلی» و «ولد شاه محمد باکری» را هم دید که در دوران مختلف تاریخی اموالی را برای مخارج فرش حرم مطهر و وقف حضرت رضا(ع) در نظر گرفته‌اند.
ناگفته نماند دایره موقوفاتی که واقف اموالی را برای تأمین فرش بارگاه منور رضوی وقف کرده تنها محدود به این اسامی نمی‌شود و علاوه بر مشهد و اطراف آن می‌توان در شهرهایی مانند ساری، نیشابور، قزوین و کرمان نیز موقوفاتی را با این محوریت پیدا کرد. قدیمی‌ترین سندی هم که به وقف مستقیم فرش اشاره دارد، مقارن با سال ۱۱۱۳هجری قمری است که نشان می‌دهد زائری قاینی، نمدِ کرک الوانی را به حرم مطهر وقف کرده است.
همچنین نخستین سندی که در آن به موضوع فرش کردن حرم مطهر اشاره شده، سیاهه‌ای متعلق به سال ۱۰۲۱ هجری قمری است که عنوان آن «صورت ابعاد قالی‌های مورد نیاز جهت مفروش نمودن برخی اماکن حرم مطهر در ماه شعبان» است. اما بررسی سفرنامه‌ها و کتاب‌های تاریخی نشان می‌دهد با اینکه قدمتِ قدیمی‌ترین فرش‌های حرم مطهر رضوی یادگار دوره صفوی است اما پیشینه استفاده از فرش در آستانه مبارکه قدمتی پیش از این دارد؛ «ابن‌بطوطه» در سال ۷۳۳ هجری قمری هنگام دیدارش از حرم به توصیف فرش‌هایی پرداخته که گویا از آن‌ها برای پوشش بقعه مبارکه استفاده می‌کرده‌اند.
وقفی که سال به سال رونق گرفته است
ناگفته نماند برابر بررسی‌های اسنادی، وقف فرش یکی از موارد وقفی بوده که با گسترش و توسعه حرم افزایش پیدا کرده است. مثلاً در میان اسناد دوره صفوی از سال ۱۰۲۷ تا ۱۱۳۵ هجری قمری تنها پنج مورد وقف با موضوع فرش وجود دارد اما این تعداد در دوره افشاری تا عدد۴۰ افزایش پیدا می‌کند.
بررسی اسناد مکتوب دوره قاجار هم بیانگر این است که تنها در دوره ناصرالدین شاه، ۲۲۰تخته انواع فرش بر حرم مطهر رضوی وقف شده است. قدیمی‌ترین فرش کتیبه‌دار وقفی موجود در گنجینه فرش آستان قدس رضوی نیز متعلق به همین دوران است؛ قالیچه‌ای با نقشِ گلدانی مربوط به سال ۱۲۸۷ هجری قمری که در کتیبه آن نام «محمدحسین خان این‌غالی» به عنوان واقف ثبت شده است.
در گنجینه حرم مطهر رضوی حدود ۷۰۰ قالی قدیمی وجود دارد که از این تعداد ۱۰۰ قالی را می‌توان جزو شاهکارهای هنر فرش‌بافی دانست. «قالی‌افشان شاه‌عباسی» یا گلابتون‌دار که قدمتش از نامش پیداست و احتمال می‌رود در خود مشهد بافته شده باشد، یکی از این شاهکارهاست که ۲۰ گل شاه‌عباسی با ظرافتی بی‌مانند در باغ آن نقش خورده است و واقف آن کسی نیست جز شاه عباس صفوی.
«قالی افشان عمو اوغلی» نمونه دیگری است که طرح آن هنر «عبدالحمید صنعت‌کار» است و تار و پود را هم اواسط قرن ۱۴، بافنده معروف مشهد «عبدالمحمد عمواوغلی» گره زده است. این قالی دارای هفت حاشیه مزین به گل‌های شاه‌عباسی به رنگ‌های سورمه‌ای، سوسنی و قهوه‌ای است.
نام قالی «لچک ترنج» هم در فهرست زیبانقش‌های ارزشمند در گنجینه حرم مطهر رضوی قرار دارد که در سال ۱۳۱۷ خورشیدی به دست «علی‌خان عمو اوغلی» بافته شده و نقش گره خورده روی آن به طرح شیخ صفی مشهور است. از این دست نمونه‌ها در حرم مطهر امام مهربانی‌ها کم نیست و به واسطه خیل عاشقانی که سلسله‌شان پیوسته است، ادامه می‌یابد تا هرگز برای سنت زیبایی با عنوان «مفروش کردن حرم» پایانی نباشد.
بخشی از این همه زیبایی را آنانی ساخته‌اند که قرن‌هاست دست‌های بخشنده‌شان ریز تا درشت نیازمندی‌های زائر را دریافته و پیِ
رتق و فتقِ آن گردن نهاده‌اند. فرش کردن حرم برای نشست و برخاستِ زائران، یکی از هزاران کار خوبی است که از گذشته تا امروز تداوم یافته و سوای بجای آوردن اسباب آسایش زائر، آداب میزبانی را هم رعایت کرده است.
فرش و نخستین وقف‌نامه‌هایش
اسناد نشان می‌دهند از دوره صفوی تا قاجار اهدای فرش به حرم حضرت خورشید، به دو صورت خرید فرش و یا اهدای اموالی برای خرید آن انجام می‌شده است. برای نمونه «خواجه علاءالدین حاجی» نخستین واقفی است که در سال ۹۳۳ هجری قمری مزرعه‌ای در شهرستان تربت حیدریه برای تأمین فرش حرم مطهر رضوی وقف آستان حضرت رضا(ع) کرده است. سوای او در میان اسناد وقفی می‌توان نام‌هایی مانند «بیگ آغا خانم ذوالقدر»، «مهدی قلی بیگ جغتای»، «گنجعلی خان زیگ»، «آقاخان بابا و آقا فرج»، «مرتضی قلی بیگ»، «یلداش بیگ»، «جعفرخان بیگا»، «کربلایی مرادعلی» و «ولد شاه محمد باکری» را هم دید که در دوران مختلف تاریخی اموالی را برای مخارج فرش حرم مطهر و وقف حضرت رضا(ع) در نظر گرفته‌اند.
ناگفته نماند دایره موقوفاتی که واقف اموالی را برای تأمین فرش بارگاه منور رضوی وقف کرده تنها محدود به این اسامی نمی‌شود و علاوه بر مشهد و اطراف آن می‌توان در شهرهایی مانند ساری، نیشابور، قزوین و کرمان نیز موقوفاتی را با این محوریت پیدا کرد. قدیمی‌ترین سندی هم که به وقف مستقیم فرش اشاره دارد، مقارن با سال ۱۱۱۳هجری قمری است که نشان می‌دهد زائری قاینی، نمدِ کرک الوانی را به حرم مطهر وقف کرده است.
همچنین نخستین سندی که در آن به موضوع فرش کردن حرم مطهر اشاره شده، سیاهه‌ای متعلق به سال ۱۰۲۱ هجری قمری است که عنوان آن «صورت ابعاد قالی‌های مورد نیاز جهت مفروش نمودن برخی اماکن حرم مطهر در ماه شعبان» است. اما بررسی سفرنامه‌ها و کتاب‌های تاریخی نشان می‌دهد با اینکه قدمتِ قدیمی‌ترین فرش‌های حرم مطهر رضوی یادگار دوره صفوی است اما پیشینه استفاده از فرش در آستانه مبارکه قدمتی پیش از این دارد؛ «ابن‌بطوطه» در سال ۷۳۳ هجری قمری هنگام دیدارش از حرم به توصیف فرش‌هایی پرداخته که گویا از آن‌ها برای پوشش بقعه مبارکه استفاده می‌کرده‌اند.
وقفی که سال به سال رونق گرفته است
ناگفته نماند برابر بررسی‌های اسنادی، وقف فرش یکی از موارد وقفی بوده که با گسترش و توسعه حرم افزایش پیدا کرده است. مثلاً در میان اسناد دوره صفوی از سال ۱۰۲۷ تا ۱۱۳۵ هجری قمری تنها پنج مورد وقف با موضوع فرش وجود دارد اما این تعداد در دوره افشاری تا عدد۴۰ افزایش پیدا می‌کند.
بررسی اسناد مکتوب دوره قاجار هم بیانگر این است که تنها در دوره ناصرالدین شاه، ۲۲۰تخته انواع فرش بر حرم مطهر رضوی وقف شده است. قدیمی‌ترین فرش کتیبه‌دار وقفی موجود در گنجینه فرش آستان قدس رضوی نیز متعلق به همین دوران است؛ قالیچه‌ای با نقشِ گلدانی مربوط به سال ۱۲۸۷ هجری قمری که در کتیبه آن نام «محمدحسین خان این‌غالی» به عنوان واقف ثبت شده است.
در گنجینه حرم مطهر رضوی حدود ۷۰۰ قالی قدیمی وجود دارد که از این تعداد ۱۰۰ قالی را می‌توان جزو شاهکارهای هنر فرش‌بافی دانست. «قالی‌افشان شاه‌عباسی» یا گلابتون‌دار که قدمتش از نامش پیداست و احتمال می‌رود در خود مشهد بافته شده باشد، یکی از این شاهکارهاست که ۲۰ گل شاه‌عباسی با ظرافتی بی‌مانند در باغ آن نقش خورده است و واقف آن کسی نیست جز شاه عباس صفوی.
«قالی افشان عمو اوغلی» نمونه دیگری است که طرح آن هنر «عبدالحمید صنعت‌کار» است و تار و پود را هم اواسط قرن ۱۴، بافنده معروف مشهد «عبدالمحمد عمواوغلی» گره زده است. این قالی دارای هفت حاشیه مزین به گل‌های شاه‌عباسی به رنگ‌های سورمه‌ای، سوسنی و قهوه‌ای است.
نام قالی «لچک ترنج» هم در فهرست زیبانقش‌های ارزشمند در گنجینه حرم مطهر رضوی قرار دارد که در سال ۱۳۱۷ خورشیدی به دست «علی‌خان عمو اوغلی» بافته شده و نقش گره خورده روی آن به طرح شیخ صفی مشهور است. از این دست نمونه‌ها در حرم مطهر امام مهربانی‌ها کم نیست و به واسطه خیل عاشقانی که سلسله‌شان پیوسته است، ادامه می‌یابد تا هرگز برای سنت زیبایی با عنوان «مفروش کردن حرم» پایانی نباشد.
مرجع : قدس آنلاین
