کد مطلب : ۳۶۳۱۴
طاووسی‌مسرور تشریح کرد؛
هشدارهای شیخ عباس قمی به مداحان
سعید طاووسی‌مسرور، استاد دانشگاه علامه طباطبایی، در آخرین جلسه از سلسله نشست‌های «بررسی مقاتل دوره صفویه، قاجاریه و پهلوی» که از سوی مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام خمینی(ره) برگزار شد، گفت: اتفاقی که در اواخر دوره قاجار افتاد این بود که شیخ عباس قمی، تحت تاثیر استادش، محدث نوری، نسبت به مسئله عزاداری حساس شده و تلاش کرد تا مقتل مناسبی را بنویسد و کار ایجابی کند. سه کتاب یعنی نفس المهموم، نفسة المستور و منتهی الآمال را نوشت که منتهی الآمال برگرفته از نفس المهموم و درباره ۱۴ معصوم(ع) است.
وی افزود: نفس المهموم از حیث روش و بینش و انتخاب گزارشات از مقاتل دوره قاجاره ممتاز شد گرچه به معنای آن نیست که گزارش ضعیف ندارد. در این کتاب گزافه‌گویی‌ها، آمارسازی‌هایی که تا بیش از یک میلیون هم برآورد شد در کتاب شیخ عباس وجود ندارد.
وی اضافه کرد: همچنین مرحوم محدث قمی در منتهی الآمال به وعاظ و روضه‌خوان‌ها درباره برخی روضه‌ها هشدار داده است که در نفسة المستور هم این تذکرات آمده است؛ از جمله این تذکرات آن است که بر خاندان اهل بیت(ع) دروغ و افتار نبندید. غنا و خوانندگی با الحان اهل فسوق(اعم از متن و لحن و صوت) هم از جمله هشدارهای شیخ عباس به وعاظ و مادحین است.
اقتباس از خوانندگان لس‌آنجلسی برای مداحی جایز نیست
طاووسی مسرور گفت: بنده در کودکی فردی را می‌شناختم که نوار خوانندگان لس‌آنجلسی اعم از زن و مرد را گوش می‌داد و از مضامین و سبک و آهنگ آن کمک می‌گرفت. شیخ عباس حدود صد سال قبل به این موضوع هشدار داده ولی هنوز هم درگیر آن هستیم. یا تذکر دیگر وی این است که به انبیا برای بالابردن جایگاه ائمه(ع) اهانت نکنید زیرا برخی برای بالابردن شأن اهل بیت(ع) خیال می‌کنند باید شأن انبیا را پایین بیاورند. مثلا نستجیربالله می‌گویند حضرت مریم(س) جاروکش خانه حضرت زهرا(س) هم نیست یا وقتی حسین(ع) هست مسیح(ع)(نستجیربالله) کیست.
هشدار شیخ عباس قمی به طولانی بودن مجالس عزا
استاد دانشگاه علامه طباطبایی با بیان اینکه طول دادن مجالس از دیگر هشدارهای محدث قمی به منبری‌ها و مادحین است زیرا باعث بیان مسائل نادرست می‌شود، تصریح کرد: همچنین ایشان تأکید ویژه دارند که روضه باز نخوانید و جزئیات شهادت را تفصیل ندهید. رویکرد شیخ عباس در کتبش توجه به تاریخ صحیح عاشورا و اجتناب از پیرایه‌های آن است.
وی با تأکید بر تاریخی‌نویسی حادثه عاشورا نه صرفاً دغدغه نوشتن برای روضه‌خوانی، افزود: از جمله این نمونه‌ها در دوره پهلوی، کتاب بررسی تاریخ عاشورای آیتی است که استاد مطهری هم در حماسه حسینی خود از آن استفاده و به شدت از نویسنده آن ستایش کرده است و گفته آیتی خودش، سند است زیرا روش او استناد و تکیه بر منابع است؛ البته اشکالاتی هم در این کتاب هست ولی مبنا و روش او تاریخی است.
طاووسی مسرور بیان کرد: از دیگر نمونه‌های دارای رویکرد تاریخی، اثر قاضی طباطبایی است. از جمله چیزهایی که باعث ضعف مقتل جامع سیدالشهدا(ع) می‌شود این است که زمین و زمان بهم بافته شده تا بگویند اهل بیت(ع) در اربعین به کربلا رسیدند در حالی که عمده مطالب این کتاب روشمند و مستدل است.
وی با بیان اینکه سیدبن طاووس هم با اینکه یکجا از این نظریه دفاع کرده در جای دیگر آن را زیر سؤال برده است ولی برخی باز از ابن طاووس اخذ می‌کنند، اضافه کرد: برخی به مثیرالاحزان استناد می‌کنند که آن هم از ابن طاووس گرفته است و ابن حیان قرطبی که سنی هم بوده گفته شیعیان اینطور می‌گویند که اهل بیت(ع) در اربعین به کربلا رسیدند. در کتاب ۴۰ منزل با حسین(ع) هم این مسئله بیان شده در حالی که نویسنده آن خودش به بنده گفت که من خودم این گزاره تاریخی را قبول ندارم ولی به خاطر اینکه مردم دوست دارند آوردم.
استاد دانشگاه علامه طباطبایی بیان کرد: اگر چنین فرضی درست باشد در این صورت اسرارالشهدا و روضه و معالی السبطین و منتخب طریحی هم خوب هستند چون مردم آن دوره از این چیزها خوششان می‌آمد. بنابراین باید علمی و تحقیقی سخن بگوییم و خوب است اشاره کنم که بنده با تحقیقاتی که کردم معتقدم که مقبره احمدبن موسی شاهچراغ در شیراز نیست و این مقبره فعلی متعلق به احمدبن موسی مبرقع است.
علمی شدن و فاخر شدن عاشورانگاری
این پژوهشگر تصریح کرد: در دوره پهلوی با تلاش محدث قمی و شیخ عباس و سیدمحسن امین فضای تاریخ‌نگاری عاشورا علمیتر و وزینتر شد. در این دوره، جریان انقلاب اسلامی به عنوان اتفاق مهمی بود و سبب شد برخلاف قرن‌ها نگاه مصیبتی به عاشورا، نگاه سیاسی به آن صورت گرفت. البته آیت‌الله سیدمحمدسعید حکیم در کتاب فاجعه عاشورا انحصار به بعد سیاسی را مورد نقد قرار داده است.
وی افزود: یکی از مهمترین آثار عاشورانگاری در دوره پهلوی دوم، کتاب «شهید جاوید» نوشته آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی است. او معتقد بود امام حسین(ع) برای تشکیل حکومت قیام کرد. اگر ما بگوییم امام می‌دانسته که شهید می‌شود پس نمی‌توان گفت برای تشکیل حکومت قیام کرده است و این دو در تناقض است. یعنی امام علم کلی به شهادت در کربلا داشت ولی علم جزئی نداشت. این امر باعث مخالفت‌های سنگینی با این کتاب شد و آن را رد و نقد کردند و برخی هم حمایت کردند. البته نظر مشهور شیعه این است که امام(ع) علم به شهادت با همه جزئیات داشتند.
وی با بیان اینکه این کتاب واقعاً قابل استفاده و مفید است، افزود: بنده نظریه مرحوم صالحی نجف‌آبادی را قبول دارم؛ ضمن اینکه علم امام به غیب را هم قبول دارم. امام حسین(ع) برای تشکیل حکومت قیام کرد و امام خمینی(ره) هم همین نظر را داشتند در حالی که قطعاً مخالف علم امام به غیب نبودند.
ماجرای شهید جاوید و شهید آگاه
طاووسی‌مسرور اظهار کرد: کتاب «شهید آگاه» از آیت‌الله صافی گلپایگانی و پرتوی از عظمت حسین(ع) در رد شهید جاوید نوشته شد و علامه جعفری کتاب پرتوی از عظمت حسین(ع) را بهترین کتاب در مورد عاشورا می‌دانست. البته شیخ علی پناه اشتهاردی هم نقدی بر صالحی نوشت ولی آنقدر مطالب سستی گفت که خودش را نقد کرد از جمله اینکه امام حسین(ع) اصلاً قیام نکرد بلکه از زیر بیعت با یزید فرار کرد. این تعبیر متأسفانه در این دوره و زمانه هم گفته می‌شود ولی هیچ سازگاری با عاشورا ندارد.
وی اضافه کرد: بدتر از حرف قبلی این نظر است که دنیا و حکومت برای شاهان است و هدایت برای ائمه(ع) و ائمه(ع) کاری با حکومت نداشتند و این نظریه مرحوم اشتهاردی حتی صدای مرحوم آیت‌الله اراکی را هم درآورد. دکتر شریعتی هم در کتاب «حسین وارث آدم» و «بینش تاریخی شیعه» هدف از قیام را شهادت می‌داند و اینکه با شهادتش دولت بنی امیه را رسوا و مردم را بیدار کند.
طاووسی‌مسرور بیان کرد: رایجترین نظر برای کسانی که هدف حکومت را قبول ندارند همین نظر است؛ مانند سیدمحمدسعید حکیم گرچه کسانی مانند آیت‌الله مکارم و استادی و ... نظریه حکومت را قبول دارند. آقای حکیم می‌گوید اگر بگوییم هدف، حکومت بوده شکست خورده ولی اگر هدف، شهادت بوده در مسیر احیای حکومت حق پیروز شده است که به نظر بنده شهادت، نتیجه جهاد است و این نوع مرگ هم در دست خداست پس شهادت نمی‌تواند هدف باشد.
استاد دانشگاه علامه طباطبایی تصریح کرد: کتاب دیگری در مورد عاشورا، تاریخ سیدالشهدا(ع) از علی صفایی است که جای خود را باز نکرد. او معتقد است که عاشورانگاران اولیه یعنی اهل سنت، یکسری مطالب را تحریف کردند که مردم فهم مورد دلخواه آنها را از عاشورا داشته باشند، البته برخی مصادیق ذکر شده از سوی وی محل تأمل است؛ مثلاً اینکه گفته کشته‌های دشمن را کم نوشته‌اند(۸۸نفر) تحریف است در صورتی که بنده این نظر را قبول ندارم. اشکال صفایی این است که می‌گوید مقاتل می‌خواسته‌اند رشادت امام حسین و اصحاب را زیر سؤال ببرند لذا تعداد کشته‌های دشمن را کم بنویسند.
جنگ ناجوانمردانه دشمن در کربلا
وی اضافه کرد: من معتقدم چون سپاه دشمن ناجوانمردانه می‌جنگید لذا آمار ۸۸ نفر درست است. مثلاً حضرت قاسم وقتی یکی دو نفر را می‌کشت بقیه او را محاصره کرده و سنگ و نیزه و شمشیر به سمت او می‌زدند. او یک نفر بوده و در مقابل او چند ده و چند صد نفر. در مورد پرتاب سنگ هم باید گفت که سنگ سلاح جنگی بود و وقتی با فلاخن پرت می‌کردند اگر به پیشانی و سینه می‌خورد آن را می‌شکست.
طاووسی مسرور گفت: از آثار مهم دیگر این دوره، تاریخ سیدالشهدا(ع) است که ویرایش جدید آن در دهه ۷۰ چاپ شد. البته یکی از مهمترین آثار دوره پهلوی حماسه حسینی است که مجموعه سخنرانی‌ها و یادداشت‌های او در سال‌های ۴۸ تا ۵۶ توسط محمدحسین حق‌جو چاپ می‌شود. بعداً به صورت دوجلدی چاپ شد. در سال ۷۷ هم در یک جلد چاپ شد.
وی افزود: اهمیت این کتاب به خاطر تحلیل‌های عاشورایی است و قصد دارد فهمی جدید از عاشورا عرضه کند و در تحلیل حرکت حضرت، گفته است که امام(ع) قصدش امر به معروف و نهی از منکر بوده و مهمترین عامل قیام همین است و دعوت مردم کوفه فرع بر آن است. البته بنده دیدگاه شهید صدر را در این زمینه قبول دارم یعنی دعوت مردم که در کنار آن نمازهای جمعه و جماعت حاکم کوفه را تحریم کرده بودند، باعث قیام شد.
پرداختن شهید مطهری به تحریفات
وی افزود: از دیگر وجوه اهمیت این کتاب، پرداختن به مسئله تحریفات است و حتی می‌توان گفت که اصطلاح تحریفات عاشورا را ایشان وضع کرده و از سوی افراد بعدی هم به کار گرفته شد؛ از جمله بیانات مقام معظم رهبری در تداوم سخنان استاد مطهری است.
طاووسی مسرور گفت: وی تحریفات را دو دسته کرده است از جمله تحریفات جزئی مانند قصه درست کردن‌ها که بد است ولی به اندازه تحریفات معنوی خطرناک نیست. وی نگاه مسیحی به عاشورا را تحریف معنوی بزرگ می‌داند یا اینکه بگوییم امام حسین(ع) تکلیف و دستور خاصی از جانب خدا داشته است. یا اینکه فقط به بعد مصیبت عاشورا بپردازیم از نگاه او تحریف معنوی بزرگ است.
وی افزود: نفس المهموم از حیث روش و بینش و انتخاب گزارشات از مقاتل دوره قاجاره ممتاز شد گرچه به معنای آن نیست که گزارش ضعیف ندارد. در این کتاب گزافه‌گویی‌ها، آمارسازی‌هایی که تا بیش از یک میلیون هم برآورد شد در کتاب شیخ عباس وجود ندارد.
وی اضافه کرد: همچنین مرحوم محدث قمی در منتهی الآمال به وعاظ و روضه‌خوان‌ها درباره برخی روضه‌ها هشدار داده است که در نفسة المستور هم این تذکرات آمده است؛ از جمله این تذکرات آن است که بر خاندان اهل بیت(ع) دروغ و افتار نبندید. غنا و خوانندگی با الحان اهل فسوق(اعم از متن و لحن و صوت) هم از جمله هشدارهای شیخ عباس به وعاظ و مادحین است.
اقتباس از خوانندگان لس‌آنجلسی برای مداحی جایز نیست
طاووسی مسرور گفت: بنده در کودکی فردی را می‌شناختم که نوار خوانندگان لس‌آنجلسی اعم از زن و مرد را گوش می‌داد و از مضامین و سبک و آهنگ آن کمک می‌گرفت. شیخ عباس حدود صد سال قبل به این موضوع هشدار داده ولی هنوز هم درگیر آن هستیم. یا تذکر دیگر وی این است که به انبیا برای بالابردن جایگاه ائمه(ع) اهانت نکنید زیرا برخی برای بالابردن شأن اهل بیت(ع) خیال می‌کنند باید شأن انبیا را پایین بیاورند. مثلا نستجیربالله می‌گویند حضرت مریم(س) جاروکش خانه حضرت زهرا(س) هم نیست یا وقتی حسین(ع) هست مسیح(ع)(نستجیربالله) کیست.
هشدار شیخ عباس قمی به طولانی بودن مجالس عزا
استاد دانشگاه علامه طباطبایی با بیان اینکه طول دادن مجالس از دیگر هشدارهای محدث قمی به منبری‌ها و مادحین است زیرا باعث بیان مسائل نادرست می‌شود، تصریح کرد: همچنین ایشان تأکید ویژه دارند که روضه باز نخوانید و جزئیات شهادت را تفصیل ندهید. رویکرد شیخ عباس در کتبش توجه به تاریخ صحیح عاشورا و اجتناب از پیرایه‌های آن است.
وی با تأکید بر تاریخی‌نویسی حادثه عاشورا نه صرفاً دغدغه نوشتن برای روضه‌خوانی، افزود: از جمله این نمونه‌ها در دوره پهلوی، کتاب بررسی تاریخ عاشورای آیتی است که استاد مطهری هم در حماسه حسینی خود از آن استفاده و به شدت از نویسنده آن ستایش کرده است و گفته آیتی خودش، سند است زیرا روش او استناد و تکیه بر منابع است؛ البته اشکالاتی هم در این کتاب هست ولی مبنا و روش او تاریخی است.
طاووسی مسرور بیان کرد: از دیگر نمونه‌های دارای رویکرد تاریخی، اثر قاضی طباطبایی است. از جمله چیزهایی که باعث ضعف مقتل جامع سیدالشهدا(ع) می‌شود این است که زمین و زمان بهم بافته شده تا بگویند اهل بیت(ع) در اربعین به کربلا رسیدند در حالی که عمده مطالب این کتاب روشمند و مستدل است.
وی با بیان اینکه سیدبن طاووس هم با اینکه یکجا از این نظریه دفاع کرده در جای دیگر آن را زیر سؤال برده است ولی برخی باز از ابن طاووس اخذ می‌کنند، اضافه کرد: برخی به مثیرالاحزان استناد می‌کنند که آن هم از ابن طاووس گرفته است و ابن حیان قرطبی که سنی هم بوده گفته شیعیان اینطور می‌گویند که اهل بیت(ع) در اربعین به کربلا رسیدند. در کتاب ۴۰ منزل با حسین(ع) هم این مسئله بیان شده در حالی که نویسنده آن خودش به بنده گفت که من خودم این گزاره تاریخی را قبول ندارم ولی به خاطر اینکه مردم دوست دارند آوردم.
استاد دانشگاه علامه طباطبایی بیان کرد: اگر چنین فرضی درست باشد در این صورت اسرارالشهدا و روضه و معالی السبطین و منتخب طریحی هم خوب هستند چون مردم آن دوره از این چیزها خوششان می‌آمد. بنابراین باید علمی و تحقیقی سخن بگوییم و خوب است اشاره کنم که بنده با تحقیقاتی که کردم معتقدم که مقبره احمدبن موسی شاهچراغ در شیراز نیست و این مقبره فعلی متعلق به احمدبن موسی مبرقع است.
علمی شدن و فاخر شدن عاشورانگاری
این پژوهشگر تصریح کرد: در دوره پهلوی با تلاش محدث قمی و شیخ عباس و سیدمحسن امین فضای تاریخ‌نگاری عاشورا علمیتر و وزینتر شد. در این دوره، جریان انقلاب اسلامی به عنوان اتفاق مهمی بود و سبب شد برخلاف قرن‌ها نگاه مصیبتی به عاشورا، نگاه سیاسی به آن صورت گرفت. البته آیت‌الله سیدمحمدسعید حکیم در کتاب فاجعه عاشورا انحصار به بعد سیاسی را مورد نقد قرار داده است.
وی افزود: یکی از مهمترین آثار عاشورانگاری در دوره پهلوی دوم، کتاب «شهید جاوید» نوشته آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی است. او معتقد بود امام حسین(ع) برای تشکیل حکومت قیام کرد. اگر ما بگوییم امام می‌دانسته که شهید می‌شود پس نمی‌توان گفت برای تشکیل حکومت قیام کرده است و این دو در تناقض است. یعنی امام علم کلی به شهادت در کربلا داشت ولی علم جزئی نداشت. این امر باعث مخالفت‌های سنگینی با این کتاب شد و آن را رد و نقد کردند و برخی هم حمایت کردند. البته نظر مشهور شیعه این است که امام(ع) علم به شهادت با همه جزئیات داشتند.
وی با بیان اینکه این کتاب واقعاً قابل استفاده و مفید است، افزود: بنده نظریه مرحوم صالحی نجف‌آبادی را قبول دارم؛ ضمن اینکه علم امام به غیب را هم قبول دارم. امام حسین(ع) برای تشکیل حکومت قیام کرد و امام خمینی(ره) هم همین نظر را داشتند در حالی که قطعاً مخالف علم امام به غیب نبودند.
ماجرای شهید جاوید و شهید آگاه
طاووسی‌مسرور اظهار کرد: کتاب «شهید آگاه» از آیت‌الله صافی گلپایگانی و پرتوی از عظمت حسین(ع) در رد شهید جاوید نوشته شد و علامه جعفری کتاب پرتوی از عظمت حسین(ع) را بهترین کتاب در مورد عاشورا می‌دانست. البته شیخ علی پناه اشتهاردی هم نقدی بر صالحی نوشت ولی آنقدر مطالب سستی گفت که خودش را نقد کرد از جمله اینکه امام حسین(ع) اصلاً قیام نکرد بلکه از زیر بیعت با یزید فرار کرد. این تعبیر متأسفانه در این دوره و زمانه هم گفته می‌شود ولی هیچ سازگاری با عاشورا ندارد.
وی اضافه کرد: بدتر از حرف قبلی این نظر است که دنیا و حکومت برای شاهان است و هدایت برای ائمه(ع) و ائمه(ع) کاری با حکومت نداشتند و این نظریه مرحوم اشتهاردی حتی صدای مرحوم آیت‌الله اراکی را هم درآورد. دکتر شریعتی هم در کتاب «حسین وارث آدم» و «بینش تاریخی شیعه» هدف از قیام را شهادت می‌داند و اینکه با شهادتش دولت بنی امیه را رسوا و مردم را بیدار کند.
طاووسی‌مسرور بیان کرد: رایجترین نظر برای کسانی که هدف حکومت را قبول ندارند همین نظر است؛ مانند سیدمحمدسعید حکیم گرچه کسانی مانند آیت‌الله مکارم و استادی و ... نظریه حکومت را قبول دارند. آقای حکیم می‌گوید اگر بگوییم هدف، حکومت بوده شکست خورده ولی اگر هدف، شهادت بوده در مسیر احیای حکومت حق پیروز شده است که به نظر بنده شهادت، نتیجه جهاد است و این نوع مرگ هم در دست خداست پس شهادت نمی‌تواند هدف باشد.
استاد دانشگاه علامه طباطبایی تصریح کرد: کتاب دیگری در مورد عاشورا، تاریخ سیدالشهدا(ع) از علی صفایی است که جای خود را باز نکرد. او معتقد است که عاشورانگاران اولیه یعنی اهل سنت، یکسری مطالب را تحریف کردند که مردم فهم مورد دلخواه آنها را از عاشورا داشته باشند، البته برخی مصادیق ذکر شده از سوی وی محل تأمل است؛ مثلاً اینکه گفته کشته‌های دشمن را کم نوشته‌اند(۸۸نفر) تحریف است در صورتی که بنده این نظر را قبول ندارم. اشکال صفایی این است که می‌گوید مقاتل می‌خواسته‌اند رشادت امام حسین و اصحاب را زیر سؤال ببرند لذا تعداد کشته‌های دشمن را کم بنویسند.
جنگ ناجوانمردانه دشمن در کربلا
وی اضافه کرد: من معتقدم چون سپاه دشمن ناجوانمردانه می‌جنگید لذا آمار ۸۸ نفر درست است. مثلاً حضرت قاسم وقتی یکی دو نفر را می‌کشت بقیه او را محاصره کرده و سنگ و نیزه و شمشیر به سمت او می‌زدند. او یک نفر بوده و در مقابل او چند ده و چند صد نفر. در مورد پرتاب سنگ هم باید گفت که سنگ سلاح جنگی بود و وقتی با فلاخن پرت می‌کردند اگر به پیشانی و سینه می‌خورد آن را می‌شکست.
طاووسی مسرور گفت: از آثار مهم دیگر این دوره، تاریخ سیدالشهدا(ع) است که ویرایش جدید آن در دهه ۷۰ چاپ شد. البته یکی از مهمترین آثار دوره پهلوی حماسه حسینی است که مجموعه سخنرانی‌ها و یادداشت‌های او در سال‌های ۴۸ تا ۵۶ توسط محمدحسین حق‌جو چاپ می‌شود. بعداً به صورت دوجلدی چاپ شد. در سال ۷۷ هم در یک جلد چاپ شد.
وی افزود: اهمیت این کتاب به خاطر تحلیل‌های عاشورایی است و قصد دارد فهمی جدید از عاشورا عرضه کند و در تحلیل حرکت حضرت، گفته است که امام(ع) قصدش امر به معروف و نهی از منکر بوده و مهمترین عامل قیام همین است و دعوت مردم کوفه فرع بر آن است. البته بنده دیدگاه شهید صدر را در این زمینه قبول دارم یعنی دعوت مردم که در کنار آن نمازهای جمعه و جماعت حاکم کوفه را تحریم کرده بودند، باعث قیام شد.
پرداختن شهید مطهری به تحریفات
وی افزود: از دیگر وجوه اهمیت این کتاب، پرداختن به مسئله تحریفات است و حتی می‌توان گفت که اصطلاح تحریفات عاشورا را ایشان وضع کرده و از سوی افراد بعدی هم به کار گرفته شد؛ از جمله بیانات مقام معظم رهبری در تداوم سخنان استاد مطهری است.
طاووسی مسرور گفت: وی تحریفات را دو دسته کرده است از جمله تحریفات جزئی مانند قصه درست کردن‌ها که بد است ولی به اندازه تحریفات معنوی خطرناک نیست. وی نگاه مسیحی به عاشورا را تحریف معنوی بزرگ می‌داند یا اینکه بگوییم امام حسین(ع) تکلیف و دستور خاصی از جانب خدا داشته است. یا اینکه فقط به بعد مصیبت عاشورا بپردازیم از نگاه او تحریف معنوی بزرگ است.
مرجع : سايت خبری قرآنی
