کد مطلب : ۳۱۷۲۹
گفتمان سازی در حوزه مداحی و چند نکته
حجت‌الاسلام و المسلمین صادق گلزاده/ معاون فرهنگی مجمع تقریب مذاهب
در پرداختن به دین و اهل بیت که در جای خود، اصلی صاف، زلال و الهی است، شرط لازم و برجسته مداحی و روضه‌خوانی، اخلاص است، بدین معنی که مداح برای دنیا مداحی نکند و روضه نخواند. البته که مردم، با صفای کامل خود سعی می‌کنند که به اداره زندگی این گروه از خدمتگزاران به دین کمک نمایند، به تعبیری اسب حضرت عباس (ع) هم جو لازم دارد، اما نباید مداحی اهل‌بیت را گونه‌ای نان‌دانی قلمداد کرد.
شرط دیگر مداحی صحیح، دانش و آگاهی دینی است، بدین معنا که صرف بهره‌مندی از صدای خوب، ظرفیت کامل مداحی برای اهل بیت نیست، مداح باید در کنار صدای خوب و اخلاص، آگاهی و دانش کافی هم نسبت به موضوع مداحی خود داشته باشد تا مداحی آگاهانه‌ای به مخاطبین خود ارائه و عرضه نماید. شرط دیگر مداحی که می‌تواند مداحی مورد نظر دین باشد، اطلاع از قوت و ضعف‌ها و صحیح و غلط‌هاست، مداح باید با این آگاهی، قوت‌ها و صحیح‌ها را انتخاب و از غلط‌ها بپرهیزد. نکته دیگری که در مداحی بسیار موثر است، برقراری تعادل میان خدا و انسان، به معنی خالق و مخلوق، امام معصوم (ع) و گروه مخاطبان است، در این معنا که چون مداح قصد دارد یک واقعیت تاریخی و معرفتی را در قالب اشعاری با هنر مداحی عرضه کند، پس باید از اشعار واقعی بهره گیرد و از به کارگیری دروغ باطل یا خرافه بپرهیزد، به گونه‌ای که حقیقت را بیان کند و از تهمت، جسارت و وهن نسبت به معصوم و یا غیر معصوم بپرهیزد.
ویژگی دیگر، قالب بیان به معنی قالب شعری و کیفیت تنظیم صداست. حتما دیده‌اید که برخی قالب‌ها و تنظیم‌ها مناسب مجلس لهو و لعب است و متاسفانه برخی مداحان از این قالب‌های وهن‌آمیز در توصیف اهل‌بیت استفاده می‌کنند که ناصحیح است، لذا مداح نباید از قالبی در مداحی خود استفاده کند که باطل و مناسب مجلس لهو و لعب باشد، در یک جمله، ما می‌خواهیم از مداحی در قالب هنر مدح و منقبت اهل‌بیت استفاده کنیم، این قید اهل‌بیت که قیدی خدایی است و من تاکید بسیاری بر آن دارم بر همه جوانب محتوایی، شکلی و قالبی حکم‌فرماست، به عبارت دیگر اگر مداحی با حفظ قالب‌ها و صحت گفتار، شعر و مدح و منقبت توانست ما را به اهل‌بیت و خدا نزدیک‌تر، متقی‌تر و پرهیزکارتر نماید آن مداحی، مداحی مورد رضای اهل‌بیت است. مداحی مرضی اهل‌بیت و دین و مجلس نوحه و روضه و مرثیه اهل‌بیت آن است که ما را به نماز اول وقت، نماز جماعت و دین‌داری بیشتر مقید کند، پس در صورتی که مداحی ما در این جهت توفیق کمتری داشته باشد معلوم است از اصل مداحی مورد نظر دین و اهل‌بیت فاصله بیشتری گرفته‌ایم، از آن طرف هم هر چه در این جهت توفیق ما بیشتر باشد، یعنی هر وقت کسی به مجلس مداحی ما آمد به دین نزدیک‌تر و متقی‌تر شد، ما مداح موفقی برای دین و اهل‌بیت بوده‌ایم، و آنگاه مهم‌تر از جنبه شعر و مداحی، روال اهل‌بیت بر صله‌دادن و تشکرکردن از مادحین بوده است.
پس اگر توانستید با مدح اهل‌بیت و منقبت آنها، مردم را به دین نزدیک‌تر، نسل جوان را نماز خوان‌تر و مومنات را به حجاب و عفاف نزدیک‌تر کنید، این مدح و منقبت ظرفیت مناسبی است که می‌تواند شما را به اهل‌بیت نزدیک‌تر کند و مشمول صله دنیوی و اخروی قرار دهد.
اما نکته مهمی که امروزه از اهمیت فراوانی نزد مداحان برخوردار است و مقام معظم رهبری نیز بارها بر آن تاکید داشته‌اند، لزوم گفتمان‌سازی است. اگر جنس کار مداحی را کالبدشکافی کنیم می‌توانیم حقیقت گفتمان‌سازی را از درون آن استخراج نماییم. پرسش اینجاست که مداح کیست و مخاطبان آن کدام‌اند؟ علی‌القاعده مداح یک انسان مومن، متدین، انقلابی، با معلومات در خور مداحی و ظرفیت آشنایی با جامعه خود است، سوی دیگر این فرآیند، مخاطبان مداحی‌اند، مخاطبان، مجموعه‌ای از نسل جوان، مومنین، مومنات و کسانی هستند که از دلبستگی‌های اصیل اسلامی و مذهبی، فطرت پاک و دلبستگی به اهل‌بیت برخوردارند. در این میان، عنصری که میان مداح و مخاطب جلوه‌گر می شود، محتوای مداحی است، وقتی این محتوا هدفمند و در جامعه‌ای انقلابی، اهل‌بیت پسند، اسلامی، زمان‌محور و مخاطب‌محور باشد می‌تواند به بهترین نحو در قالب شعر و هنر نمایان گردد. نمونه قابل ذکر، مداحان گرانقدر ما در زمان جنگ تحمیلی است، این مداحان در آن عصر مداحی می‌کردند اما محتوای دفاع مقدس بر هنرشان حکم‌فرما بود و در اشعار خود مردم را به ایثار، فداکاری، عدالت‌خواهی، شهادت‌طلبی و مبارزه با ظلم فرا می‌خواندند. دوران انقلاب اسلامی نیز بدین صورت بود، در آن عصر، تمام توجه و تمرکز شعرا و مداحان، دعوت مردم به حضور در صحنه، مبارزه با نظام ستم‌شاهی و حرکت به سوی عدالت و انقلاب بود. وقتی این سه گزینه یعنی پیام که محتواست، پیام‌رسان که مداح است و پیام‌گیرنده که مخاطب می‌باشد با یکدیگر عجین شوند و در کنار هنر شعری و اجرای آن شعر و همچنین ظرف زمانی و مکانی مناسب عرضه گردند، آنگاه به مداحی اصیل نائل آمده‌ایم. این مجموعه کامل و مدون، قدرت گفتمان‌سازی مورد نظر مقام معظم رهبری را نشان داده و فراهم می‌کند، در واقع آقا می‌خواهند بفرمایند که این مداح، مداح جامعه انقلابی ماست، این مخاطب مخاطب جامعه ولایی و اهل‌بیتی ماست و این مسجد متعلق به اسلام، اهل‌بیت و انقلاب است.
بنابراین گفتمان مطرح و حاکم بر مداحی می‌بایست گفتمان انقلاب اسلامی، انقلابی‌گری، مقابله با ستم، اخلاق و تربیت، صفا و صمیمیت، دین و دین‌داری و تقوا و پرهیزکاری باشد. گفتمانی که در دل آن سبک زندگی اسلامی حادث شود و مخاطب آن، متدین‌تر، انقلابی‌تر، وارسته‌تر و متعهدتر گردد، همان نگاه فراگیر گفتمان‌ساز در عالم مادحین و مداحی اهل بیت است.
اما فراموش نکنیم که مداح نیز ممکن است همچون هر فرد دیگری در پیشه خود دچار انحراف و کج‌روی شود. راه پیشگیری و در وهله بعد مقابله با این انحراف، از مسیر اخلاص می‌گذرد. اگر ما مستمرا رضای خدا و عنایت اهل‌بیت را در نظر داشته باشیم، در مسیر لغزش قرار نخواهیم گرفت. عنصر دیگر تقواست، تقوا در برابر وسایس شیطانی در اسلام به معنای سپر است، فرد متقی و پرهیزکاری که در اوج تدین و تقواست طبیعتا کمتر دچار لغزش می‌شود. عامل بعد، اعتدال است، یعنی مداح در آهنگ و قالب مداحی و ریتم آن همیشه مراقب باشد. به عنوان نمونه، یک مرکب را در نظر بگیرید، وقتی می‌خواهید سوار آن شوید مراقب وضعیت بنزین، روغن، آب، لاستیک و همه چیز آن هستید تا خیال‌تان راحت باشد، من مراعات‌کردن آهنگ، قالب، صحت و سقم شعر، دوری از دروغ، خرافات و اکاذیب را به جاده تشبیه می‌کنم. حال شما پشت فرمانی که مداحی است نشسته‌اید و کاملا مراقبید که نه به حاشیه جاده بروید که منحرف شوید، نه از نقطه وسط به نقطه مقابل قرار بروید، و نه سرعت نابجا داشته باشید که قدرت مهار کردن ماشین را از دست بدهید، یعنی اگر مداح خواست بی‌ترمز حرکت کند ممکن است ناخواسته مطالبی بر زبان جاری کند که مطلوب نیست و گاه به گناه کشیده می‌شود، چون دروغ، تهمت و خرافه گناه است و مرتکب آن در روز قیامت باید جوابگو باشد. لذا صیانت از مداحی، مدح، مداح و مخاطب، ویژگی‌هایی است که مداح باید برای حفظ خود به کار ببرد. صیانت از مدح، همان چیزی که مداح بر زبان جاری می‌کند است، عناصری همچون شعر، صحت و سقم آن، و همچنین پرهیز از نامتعارفهایی که گاهی در برخی اشعار وجود دارد، صیانت از مداحی نیز قالب ارائه، القائات، نحوه سرایش و مدح است.
در این میان صیانت مداح از خود را نیز نباید فراموش کرد. مداح اگر فردی مومن، متدین، انقلابی، خدایی و متقی باشد، همیشه از خود مراقبت می‌نماید و فراموش نمی‌کند که با توفیق مداحی خود الگوی عده‌ای می شود، خود همین توجه به این امر ناخودآگاه سبب بسته‌شدن راه انحراف بر مداح خواهد شد. مداح باید متوجه باشد که مردم قرار است از او الگو بگیرند، کسانی که یک عنصر اجتماعی می‌شوند و مردم در ظرفی زمانی به آنها علاقمند می‌گردند باید کاری کنند که با این علاقمندی مردم بدان‌ها، آنها را به انقلاب، دین، صفا و صمیمیت، دین‌داری، انقلابی‌گری، و ایرانی اصیل بودن نزدیک و نزدیک‌تر کنند.
شرط دیگر مداحی صحیح، دانش و آگاهی دینی است، بدین معنا که صرف بهره‌مندی از صدای خوب، ظرفیت کامل مداحی برای اهل بیت نیست، مداح باید در کنار صدای خوب و اخلاص، آگاهی و دانش کافی هم نسبت به موضوع مداحی خود داشته باشد تا مداحی آگاهانه‌ای به مخاطبین خود ارائه و عرضه نماید. شرط دیگر مداحی که می‌تواند مداحی مورد نظر دین باشد، اطلاع از قوت و ضعف‌ها و صحیح و غلط‌هاست، مداح باید با این آگاهی، قوت‌ها و صحیح‌ها را انتخاب و از غلط‌ها بپرهیزد. نکته دیگری که در مداحی بسیار موثر است، برقراری تعادل میان خدا و انسان، به معنی خالق و مخلوق، امام معصوم (ع) و گروه مخاطبان است، در این معنا که چون مداح قصد دارد یک واقعیت تاریخی و معرفتی را در قالب اشعاری با هنر مداحی عرضه کند، پس باید از اشعار واقعی بهره گیرد و از به کارگیری دروغ باطل یا خرافه بپرهیزد، به گونه‌ای که حقیقت را بیان کند و از تهمت، جسارت و وهن نسبت به معصوم و یا غیر معصوم بپرهیزد.
ویژگی دیگر، قالب بیان به معنی قالب شعری و کیفیت تنظیم صداست. حتما دیده‌اید که برخی قالب‌ها و تنظیم‌ها مناسب مجلس لهو و لعب است و متاسفانه برخی مداحان از این قالب‌های وهن‌آمیز در توصیف اهل‌بیت استفاده می‌کنند که ناصحیح است، لذا مداح نباید از قالبی در مداحی خود استفاده کند که باطل و مناسب مجلس لهو و لعب باشد، در یک جمله، ما می‌خواهیم از مداحی در قالب هنر مدح و منقبت اهل‌بیت استفاده کنیم، این قید اهل‌بیت که قیدی خدایی است و من تاکید بسیاری بر آن دارم بر همه جوانب محتوایی، شکلی و قالبی حکم‌فرماست، به عبارت دیگر اگر مداحی با حفظ قالب‌ها و صحت گفتار، شعر و مدح و منقبت توانست ما را به اهل‌بیت و خدا نزدیک‌تر، متقی‌تر و پرهیزکارتر نماید آن مداحی، مداحی مورد رضای اهل‌بیت است. مداحی مرضی اهل‌بیت و دین و مجلس نوحه و روضه و مرثیه اهل‌بیت آن است که ما را به نماز اول وقت، نماز جماعت و دین‌داری بیشتر مقید کند، پس در صورتی که مداحی ما در این جهت توفیق کمتری داشته باشد معلوم است از اصل مداحی مورد نظر دین و اهل‌بیت فاصله بیشتری گرفته‌ایم، از آن طرف هم هر چه در این جهت توفیق ما بیشتر باشد، یعنی هر وقت کسی به مجلس مداحی ما آمد به دین نزدیک‌تر و متقی‌تر شد، ما مداح موفقی برای دین و اهل‌بیت بوده‌ایم، و آنگاه مهم‌تر از جنبه شعر و مداحی، روال اهل‌بیت بر صله‌دادن و تشکرکردن از مادحین بوده است.
پس اگر توانستید با مدح اهل‌بیت و منقبت آنها، مردم را به دین نزدیک‌تر، نسل جوان را نماز خوان‌تر و مومنات را به حجاب و عفاف نزدیک‌تر کنید، این مدح و منقبت ظرفیت مناسبی است که می‌تواند شما را به اهل‌بیت نزدیک‌تر کند و مشمول صله دنیوی و اخروی قرار دهد.
اما نکته مهمی که امروزه از اهمیت فراوانی نزد مداحان برخوردار است و مقام معظم رهبری نیز بارها بر آن تاکید داشته‌اند، لزوم گفتمان‌سازی است. اگر جنس کار مداحی را کالبدشکافی کنیم می‌توانیم حقیقت گفتمان‌سازی را از درون آن استخراج نماییم. پرسش اینجاست که مداح کیست و مخاطبان آن کدام‌اند؟ علی‌القاعده مداح یک انسان مومن، متدین، انقلابی، با معلومات در خور مداحی و ظرفیت آشنایی با جامعه خود است، سوی دیگر این فرآیند، مخاطبان مداحی‌اند، مخاطبان، مجموعه‌ای از نسل جوان، مومنین، مومنات و کسانی هستند که از دلبستگی‌های اصیل اسلامی و مذهبی، فطرت پاک و دلبستگی به اهل‌بیت برخوردارند. در این میان، عنصری که میان مداح و مخاطب جلوه‌گر می شود، محتوای مداحی است، وقتی این محتوا هدفمند و در جامعه‌ای انقلابی، اهل‌بیت پسند، اسلامی، زمان‌محور و مخاطب‌محور باشد می‌تواند به بهترین نحو در قالب شعر و هنر نمایان گردد. نمونه قابل ذکر، مداحان گرانقدر ما در زمان جنگ تحمیلی است، این مداحان در آن عصر مداحی می‌کردند اما محتوای دفاع مقدس بر هنرشان حکم‌فرما بود و در اشعار خود مردم را به ایثار، فداکاری، عدالت‌خواهی، شهادت‌طلبی و مبارزه با ظلم فرا می‌خواندند. دوران انقلاب اسلامی نیز بدین صورت بود، در آن عصر، تمام توجه و تمرکز شعرا و مداحان، دعوت مردم به حضور در صحنه، مبارزه با نظام ستم‌شاهی و حرکت به سوی عدالت و انقلاب بود. وقتی این سه گزینه یعنی پیام که محتواست، پیام‌رسان که مداح است و پیام‌گیرنده که مخاطب می‌باشد با یکدیگر عجین شوند و در کنار هنر شعری و اجرای آن شعر و همچنین ظرف زمانی و مکانی مناسب عرضه گردند، آنگاه به مداحی اصیل نائل آمده‌ایم. این مجموعه کامل و مدون، قدرت گفتمان‌سازی مورد نظر مقام معظم رهبری را نشان داده و فراهم می‌کند، در واقع آقا می‌خواهند بفرمایند که این مداح، مداح جامعه انقلابی ماست، این مخاطب مخاطب جامعه ولایی و اهل‌بیتی ماست و این مسجد متعلق به اسلام، اهل‌بیت و انقلاب است.
بنابراین گفتمان مطرح و حاکم بر مداحی می‌بایست گفتمان انقلاب اسلامی، انقلابی‌گری، مقابله با ستم، اخلاق و تربیت، صفا و صمیمیت، دین و دین‌داری و تقوا و پرهیزکاری باشد. گفتمانی که در دل آن سبک زندگی اسلامی حادث شود و مخاطب آن، متدین‌تر، انقلابی‌تر، وارسته‌تر و متعهدتر گردد، همان نگاه فراگیر گفتمان‌ساز در عالم مادحین و مداحی اهل بیت است.
اما فراموش نکنیم که مداح نیز ممکن است همچون هر فرد دیگری در پیشه خود دچار انحراف و کج‌روی شود. راه پیشگیری و در وهله بعد مقابله با این انحراف، از مسیر اخلاص می‌گذرد. اگر ما مستمرا رضای خدا و عنایت اهل‌بیت را در نظر داشته باشیم، در مسیر لغزش قرار نخواهیم گرفت. عنصر دیگر تقواست، تقوا در برابر وسایس شیطانی در اسلام به معنای سپر است، فرد متقی و پرهیزکاری که در اوج تدین و تقواست طبیعتا کمتر دچار لغزش می‌شود. عامل بعد، اعتدال است، یعنی مداح در آهنگ و قالب مداحی و ریتم آن همیشه مراقب باشد. به عنوان نمونه، یک مرکب را در نظر بگیرید، وقتی می‌خواهید سوار آن شوید مراقب وضعیت بنزین، روغن، آب، لاستیک و همه چیز آن هستید تا خیال‌تان راحت باشد، من مراعات‌کردن آهنگ، قالب، صحت و سقم شعر، دوری از دروغ، خرافات و اکاذیب را به جاده تشبیه می‌کنم. حال شما پشت فرمانی که مداحی است نشسته‌اید و کاملا مراقبید که نه به حاشیه جاده بروید که منحرف شوید، نه از نقطه وسط به نقطه مقابل قرار بروید، و نه سرعت نابجا داشته باشید که قدرت مهار کردن ماشین را از دست بدهید، یعنی اگر مداح خواست بی‌ترمز حرکت کند ممکن است ناخواسته مطالبی بر زبان جاری کند که مطلوب نیست و گاه به گناه کشیده می‌شود، چون دروغ، تهمت و خرافه گناه است و مرتکب آن در روز قیامت باید جوابگو باشد. لذا صیانت از مداحی، مدح، مداح و مخاطب، ویژگی‌هایی است که مداح باید برای حفظ خود به کار ببرد. صیانت از مدح، همان چیزی که مداح بر زبان جاری می‌کند است، عناصری همچون شعر، صحت و سقم آن، و همچنین پرهیز از نامتعارفهایی که گاهی در برخی اشعار وجود دارد، صیانت از مداحی نیز قالب ارائه، القائات، نحوه سرایش و مدح است.
در این میان صیانت مداح از خود را نیز نباید فراموش کرد. مداح اگر فردی مومن، متدین، انقلابی، خدایی و متقی باشد، همیشه از خود مراقبت می‌نماید و فراموش نمی‌کند که با توفیق مداحی خود الگوی عده‌ای می شود، خود همین توجه به این امر ناخودآگاه سبب بسته‌شدن راه انحراف بر مداح خواهد شد. مداح باید متوجه باشد که مردم قرار است از او الگو بگیرند، کسانی که یک عنصر اجتماعی می‌شوند و مردم در ظرفی زمانی به آنها علاقمند می‌گردند باید کاری کنند که با این علاقمندی مردم بدان‌ها، آنها را به انقلاب، دین، صفا و صمیمیت، دین‌داری، انقلابی‌گری، و ایرانی اصیل بودن نزدیک و نزدیک‌تر کنند.
