کد مطلب : ۱۷۵۶۱
گفت‌و‌گوی دعبل با علی معلم : نوآوری لازمه رشد ادبیات دینی است
«علی معلم دامغانی» از شاعران برجسته، اندیشمند و صاحب‌‌سبک معاصر است. شاعری که د‌ُرشتی، استحکام و صلابت زبانش به شاعران سبک خراسانی، قدرت خیال، ابهام و پیچیدگی بیانش به شاعران سبک هندی و مضمون‌پردازی، لطافت و نرمی کلامش در غزل، به شاعران سبک عراقی می‌ماند. هرچند که او شیوة خود را در شعر، تمام و کمال شیوة عراقی می‌داند. معلم در سال ۱۳۳۰ش. در دامغان متولد شد و پس از اخذ دیپلم از سمنان و شاهرود به تحصیل در دانشکده‌های حقوق و علوم انسانی دانشگاه تهران پرداخت. در نخسین همایش چهره‌های ماندگار به عنوان چهرة ماندگار در عرصة شعر و ادب فارسی برگزیده شد.
علی معلم که از شاعران بزرگ عرصة شعر دینی نیز به شمار می‌رود بارها در زمینة ادبیات آیینی اظهار نظر کرده و همواره در جلسان نقد ادبی و شعر‌خوانی‌ها حضور داشته و به حمایت از شاعران به ویژه شاعران آیینی می‌پردازد، این بار تلاش کردیم با وی از زاویة متفاوتی به ادبیات آیینی نگاه کنیم که بحث آسیب‌شناسی این نوع ادبیات را هم به دنبال داشت.
دعبل: آقای معلم امروزه با گذشت بیش از ۳ دهه از انقلاب اسلامی شاهد رشد و گسترش زیادی در ادبیات آیینی بوده‌ایم به‌گونه‌ای که کنگره‌های متفاوتی به مناسبت‌های مذهبی مختلف برگزار و گونه‌های شعر دینی نظیر شعر عاشورایی، علوی، فاطمی، مهدوی و ... مورد بررسی قرار می‌گیرد، شاید آن‌چیزی که بیش از همه در این میان مهم باشد ضرورت توجه به آسیب‌شناسی در این عرصه است، شما این آسیب‌شناسی را تا چه اندازه ضروری و باید‌ها و نباید‌های آن را در چه می‌دانید؟
اصولاً آسیب‌شناسی در هر حوزه‌ای امری است نیکو که اگر درست و اصولی انجام شود آثار مثبت و سازنده‌ای را بر جای خواهد گذاشت. درزمینة ادبیات دینی نیز آسیب‌شناسی نیازمندی‌های خاص خود را دارد، که مهمترین آنها گرد‌آوری بزرگان این عرصه و هم‌فکری و طرح سلسله نظریات و مباحث است؛ اما در رابطه با پرسش شما باید بگویم امروزه گاهی از برخی اقدامات در این عرصه تعبیر به آسیب می‌شود که شاید چندان درست نباشد. برای نمونه گاهی دیده می‌شود که مداحان اهل‌بیت(ع) به شاعر سفارش شعری براساس موسیقی و آهنگ خاصی می‌دهند و به مناسبت‌های مختلف مذهبی آن را می‌خوانند، در این بافت و ساخت هیچ اشکالی نیست، چرا که در این عرصه، هم کار نو و تازه و هم با دقایق درست‌تر انجام می‌دهند. اما محتوا مهم است و باید این جنبه مورد آسیب‌شناسی قرار بگیرد، چرا که اگر مدام از تشنگی حضرت سید‌الشهدا(ع) حرف بزنیم یک نوع پایین آوردن جایگاه این امام است؛ پس اگر بخواهیم از شیوه‌های نو و جدید بهره ببریم باید به محتوا بیش از همیشه توجه داشته باشیم.
البته امروزه مدح مداح در آدم‌هایی که دورش نشسته‌اند و مخصوصاً شور و حرارتی که نشان می‌دهند، با دیسکوهایی که آن طرف وجود دارد، شباهت‌های بیشتری دارند تا مجلسی که در گذشته به آن گفته‌اند تعزیه . . . در گذشته گفته‌اند:
ای تعزیه‌داران به ادب بنشینید
در تعزیه مادر حسین(ع) می‌آید
یعنی حتی بچه‌های جوان هم مجبور بودند، حد نگاه دارند و درست و با ادب بنشینند. برای اینکه چنین پنداشته می‌شد، آنجایی که عزای حسین(ع) وجود داشته باشد، لابد مادرش(س) شرکت می‌کند و این ادب لازمة شرکت در چنین مراسمی بود. اما امروز مجالسی از این دست جایی است که یک جوان همة مستی و شور جوانی را می‌تواند آشکار کند و هرچه بیشتر و موفق‌تر، مورد عنایت بیشتر! . . .
این شور و حرارت یک مقدار هم به قاعدة دوپینگ‌های ورزشی اتفاق می‌افتد و به امام حسین(ع) هیچ نسبتی ندارد و این قصة غم‌انگیز روز است وگرنه مردمان ما خردمند بوده‌اند و میدانستند مسجد خانة مقدسی است.
دعبل: به نظر می‌رسد که تعداد شاعرانی که بر ادبیات دینی متمرکز هستند، اندک است، و شاعران ترجیح داده‌اند در حوزة ادبیات دینی از دور دستی بر آتش داشته باشند؛ بنابراین نگاه‌ها نیز غیر تخصصی می‌شود، نظر شما در این زمینه چیست؟
در این دوره و زمانه، کسانی هستند که اختصاصاً رباعی‌سرا یا اختصاصاً غزل‌سرا هستند؛ اما در حوزة شعر آیینی کمتر می‌توانیم شاعرانی را مشاهده کنیم که تنها بر این کار متمرکز باشند، به هر حال قریحه‌ها یا از روی اعتقاد و ایمان است یا به صورت ذوقی و سفارشی که در هر کدام نیز نتیجه متفاوت خواهد بود.
اگر با قریحه‌هایی با پشنوانة ایمانی و اعتقادی برخورد داشته باشیم، قطعاً جنس کار و کیفیت آن متفاوت خواهد بود. گاهی نیز شاعر مداحی اهل‌بیت(ع) را می‌کند و هم از ترانه‌های سبک پاپ و موسیقی و ریتم آنها استفاده می‌کند که قصدش به یادگار گذاشتن یک اثر است.
علاوه بر اینها شاعر دینی نیازمند پشتوانة مطالعاتی عمیق است، که باید هم متون دینی را مطالعه کرده و هم به تاریخ و علم حدیث و ادبیات آشنایی داشته باشد. یک نفر شاعر آیینی باید بسیاری از مسائل را بداند تا بتواند اطلاعاتی را که به صورت میراث به ما رسیده است، برای خود تحلیل و به‌درستی در شعرش استفاده کند.
مرحوم مطهری پس از آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی نفر دومی بود که در ایران با بسیاری از مسائلی که در ایام محرم انجام می‌دادند، مخالفت کرد و آنها را سزاوار نمی‌دانست. حمل کردن علم و کتل و ... اینها را چون نمی‌توانست سوابقی تاریخی برایشان بیابد، یک کار تقلیدی به حساب می‌آورد.
از طرف دیگر این قبیل عزاداری‌ها را کسانی ایجاد کردند که چندان دور از خرد هم نبودند، چرا که مخاطبانشان را جمعیتی از تماشاچیان تشکیل می‌داد که نه اهل مطالعه و تاریخ بودند و نه اهل منبر و خطابه؛ بنابراین به این شیوه این افراد را گرد می‌آوردند تا از این فرصت استفاده کرده و مسائلی را برایشان طرح کنند؛ پس این مسئله اصالت ندارد، اما یک رسالت دارد.
بنابراین در آسیب‌شناسی دینی به‌ویژه در ادبیات دینی باید با خرد درست وارد میدان شد و هدف را مورد بررسی قرار داد.
دعبل: به نظر شما ادبیات دینی امروز چه تفاوت‌هایی با ادبیات دینی در گذشته پیدا کرده است و اساساً چه تفاوت‌هایی باید داشته باشد؟
امروزه جهان عوض شده و رسانه‌ها نوعی دهکدة جهانی را تحقق داده‌اند. رسانة جمعی طبق تعریفی که از آن ارائه داده بودند، قرار بود دیوارهایی چون ملیت و بنیادگرایی را از میان بردارد، که این اتفاق نیفتاده است. پدیده‌هایی چون رسانه و اینترنت پدیده‌های مقدسی هستند؛ به شرط اینکه در جهت رهایی انسان مورد استفاده قرار گیرند.
امروز جهان به سمت دنیای رسانه‌ای و رایانه‌ای حرکت می‌کند و در این دنیای جدید اگر الزامات را جدی نگیریم به‌طور طبیعی عقب خواهیم افتاد. چرا که افسانه‌های پیش پا افتادة غرب به عالی‌ترین وجه ممکن در قالب‌های مختلف ادبی، نمایشی و مجازی به بازار عرضه و در اختیار مخاطب قرار می‌گیرند و ما هنوز راه بیان حقیقت ارجمند اسلام و شیعه و ارزش‌هایی را که می‌تواند مایه نجات انسان‌ها شود، بلد نیستیم؛ پس نباید به همان شیوة گذشتگان اکتفا کرده و از تجربة راه‌های جدید و شیوه‌های نو غافل شویم. بنابراین باید گفت نوآوری لازمة رشد ادبیات آیینی است.
بررسی وضعیت ادبیات دینی در سال‌های اخیر نشان می‌دهد، شاعران، اندکی حرکت رو به تغییر را درک کرده‌اند و در این مسیر گام برداشته‌اند.
دعبل: آیندة شعر دینی در ایران را چگونه می‌بینید؟
به‌حمدالله در سال‌های اخیر شاعران جوانی گرایش به سرودن اشعار دینی دارند که اگر از آنها حمایت‌های آموزشی و معنوی صحیحی انجام شود، آیندة درخشانی را رقم خواهند زد. بعد از انقلاب اسلامی به‌ویژه در سال‌های اخیر عنایتی نسبت به مسئلة قرآن و ادبیات و خصوصاً شعر و شاعری آیینی از سوی مقام معظم رهبری انجام شد و همان‌قدر که مسئلة شعر طرح شد و حمایت ایشان و هدایت ایشان بود، رشد بیشتری هم در کنارش بود که سبب جهش و رشد این دو مقوله شد. ایشان پشت شعر ایستاده‌اند و شعرا به همین دلیل، تکلیف به تربیت و تعلیم باکیفیت هستند.
علی معلم که از شاعران بزرگ عرصة شعر دینی نیز به شمار می‌رود بارها در زمینة ادبیات آیینی اظهار نظر کرده و همواره در جلسان نقد ادبی و شعر‌خوانی‌ها حضور داشته و به حمایت از شاعران به ویژه شاعران آیینی می‌پردازد، این بار تلاش کردیم با وی از زاویة متفاوتی به ادبیات آیینی نگاه کنیم که بحث آسیب‌شناسی این نوع ادبیات را هم به دنبال داشت.
دعبل: آقای معلم امروزه با گذشت بیش از ۳ دهه از انقلاب اسلامی شاهد رشد و گسترش زیادی در ادبیات آیینی بوده‌ایم به‌گونه‌ای که کنگره‌های متفاوتی به مناسبت‌های مذهبی مختلف برگزار و گونه‌های شعر دینی نظیر شعر عاشورایی، علوی، فاطمی، مهدوی و ... مورد بررسی قرار می‌گیرد، شاید آن‌چیزی که بیش از همه در این میان مهم باشد ضرورت توجه به آسیب‌شناسی در این عرصه است، شما این آسیب‌شناسی را تا چه اندازه ضروری و باید‌ها و نباید‌های آن را در چه می‌دانید؟
اصولاً آسیب‌شناسی در هر حوزه‌ای امری است نیکو که اگر درست و اصولی انجام شود آثار مثبت و سازنده‌ای را بر جای خواهد گذاشت. درزمینة ادبیات دینی نیز آسیب‌شناسی نیازمندی‌های خاص خود را دارد، که مهمترین آنها گرد‌آوری بزرگان این عرصه و هم‌فکری و طرح سلسله نظریات و مباحث است؛ اما در رابطه با پرسش شما باید بگویم امروزه گاهی از برخی اقدامات در این عرصه تعبیر به آسیب می‌شود که شاید چندان درست نباشد. برای نمونه گاهی دیده می‌شود که مداحان اهل‌بیت(ع) به شاعر سفارش شعری براساس موسیقی و آهنگ خاصی می‌دهند و به مناسبت‌های مختلف مذهبی آن را می‌خوانند، در این بافت و ساخت هیچ اشکالی نیست، چرا که در این عرصه، هم کار نو و تازه و هم با دقایق درست‌تر انجام می‌دهند. اما محتوا مهم است و باید این جنبه مورد آسیب‌شناسی قرار بگیرد، چرا که اگر مدام از تشنگی حضرت سید‌الشهدا(ع) حرف بزنیم یک نوع پایین آوردن جایگاه این امام است؛ پس اگر بخواهیم از شیوه‌های نو و جدید بهره ببریم باید به محتوا بیش از همیشه توجه داشته باشیم.
البته امروزه مدح مداح در آدم‌هایی که دورش نشسته‌اند و مخصوصاً شور و حرارتی که نشان می‌دهند، با دیسکوهایی که آن طرف وجود دارد، شباهت‌های بیشتری دارند تا مجلسی که در گذشته به آن گفته‌اند تعزیه . . . در گذشته گفته‌اند:
ای تعزیه‌داران به ادب بنشینید
در تعزیه مادر حسین(ع) می‌آید
یعنی حتی بچه‌های جوان هم مجبور بودند، حد نگاه دارند و درست و با ادب بنشینند. برای اینکه چنین پنداشته می‌شد، آنجایی که عزای حسین(ع) وجود داشته باشد، لابد مادرش(س) شرکت می‌کند و این ادب لازمة شرکت در چنین مراسمی بود. اما امروز مجالسی از این دست جایی است که یک جوان همة مستی و شور جوانی را می‌تواند آشکار کند و هرچه بیشتر و موفق‌تر، مورد عنایت بیشتر! . . .
این شور و حرارت یک مقدار هم به قاعدة دوپینگ‌های ورزشی اتفاق می‌افتد و به امام حسین(ع) هیچ نسبتی ندارد و این قصة غم‌انگیز روز است وگرنه مردمان ما خردمند بوده‌اند و میدانستند مسجد خانة مقدسی است.
دعبل: به نظر می‌رسد که تعداد شاعرانی که بر ادبیات دینی متمرکز هستند، اندک است، و شاعران ترجیح داده‌اند در حوزة ادبیات دینی از دور دستی بر آتش داشته باشند؛ بنابراین نگاه‌ها نیز غیر تخصصی می‌شود، نظر شما در این زمینه چیست؟
در این دوره و زمانه، کسانی هستند که اختصاصاً رباعی‌سرا یا اختصاصاً غزل‌سرا هستند؛ اما در حوزة شعر آیینی کمتر می‌توانیم شاعرانی را مشاهده کنیم که تنها بر این کار متمرکز باشند، به هر حال قریحه‌ها یا از روی اعتقاد و ایمان است یا به صورت ذوقی و سفارشی که در هر کدام نیز نتیجه متفاوت خواهد بود.
اگر با قریحه‌هایی با پشنوانة ایمانی و اعتقادی برخورد داشته باشیم، قطعاً جنس کار و کیفیت آن متفاوت خواهد بود. گاهی نیز شاعر مداحی اهل‌بیت(ع) را می‌کند و هم از ترانه‌های سبک پاپ و موسیقی و ریتم آنها استفاده می‌کند که قصدش به یادگار گذاشتن یک اثر است.
علاوه بر اینها شاعر دینی نیازمند پشتوانة مطالعاتی عمیق است، که باید هم متون دینی را مطالعه کرده و هم به تاریخ و علم حدیث و ادبیات آشنایی داشته باشد. یک نفر شاعر آیینی باید بسیاری از مسائل را بداند تا بتواند اطلاعاتی را که به صورت میراث به ما رسیده است، برای خود تحلیل و به‌درستی در شعرش استفاده کند.
مرحوم مطهری پس از آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی نفر دومی بود که در ایران با بسیاری از مسائلی که در ایام محرم انجام می‌دادند، مخالفت کرد و آنها را سزاوار نمی‌دانست. حمل کردن علم و کتل و ... اینها را چون نمی‌توانست سوابقی تاریخی برایشان بیابد، یک کار تقلیدی به حساب می‌آورد.
از طرف دیگر این قبیل عزاداری‌ها را کسانی ایجاد کردند که چندان دور از خرد هم نبودند، چرا که مخاطبانشان را جمعیتی از تماشاچیان تشکیل می‌داد که نه اهل مطالعه و تاریخ بودند و نه اهل منبر و خطابه؛ بنابراین به این شیوه این افراد را گرد می‌آوردند تا از این فرصت استفاده کرده و مسائلی را برایشان طرح کنند؛ پس این مسئله اصالت ندارد، اما یک رسالت دارد.
بنابراین در آسیب‌شناسی دینی به‌ویژه در ادبیات دینی باید با خرد درست وارد میدان شد و هدف را مورد بررسی قرار داد.
دعبل: به نظر شما ادبیات دینی امروز چه تفاوت‌هایی با ادبیات دینی در گذشته پیدا کرده است و اساساً چه تفاوت‌هایی باید داشته باشد؟
امروزه جهان عوض شده و رسانه‌ها نوعی دهکدة جهانی را تحقق داده‌اند. رسانة جمعی طبق تعریفی که از آن ارائه داده بودند، قرار بود دیوارهایی چون ملیت و بنیادگرایی را از میان بردارد، که این اتفاق نیفتاده است. پدیده‌هایی چون رسانه و اینترنت پدیده‌های مقدسی هستند؛ به شرط اینکه در جهت رهایی انسان مورد استفاده قرار گیرند.
امروز جهان به سمت دنیای رسانه‌ای و رایانه‌ای حرکت می‌کند و در این دنیای جدید اگر الزامات را جدی نگیریم به‌طور طبیعی عقب خواهیم افتاد. چرا که افسانه‌های پیش پا افتادة غرب به عالی‌ترین وجه ممکن در قالب‌های مختلف ادبی، نمایشی و مجازی به بازار عرضه و در اختیار مخاطب قرار می‌گیرند و ما هنوز راه بیان حقیقت ارجمند اسلام و شیعه و ارزش‌هایی را که می‌تواند مایه نجات انسان‌ها شود، بلد نیستیم؛ پس نباید به همان شیوة گذشتگان اکتفا کرده و از تجربة راه‌های جدید و شیوه‌های نو غافل شویم. بنابراین باید گفت نوآوری لازمة رشد ادبیات آیینی است.
بررسی وضعیت ادبیات دینی در سال‌های اخیر نشان می‌دهد، شاعران، اندکی حرکت رو به تغییر را درک کرده‌اند و در این مسیر گام برداشته‌اند.
دعبل: آیندة شعر دینی در ایران را چگونه می‌بینید؟
به‌حمدالله در سال‌های اخیر شاعران جوانی گرایش به سرودن اشعار دینی دارند که اگر از آنها حمایت‌های آموزشی و معنوی صحیحی انجام شود، آیندة درخشانی را رقم خواهند زد. بعد از انقلاب اسلامی به‌ویژه در سال‌های اخیر عنایتی نسبت به مسئلة قرآن و ادبیات و خصوصاً شعر و شاعری آیینی از سوی مقام معظم رهبری انجام شد و همان‌قدر که مسئلة شعر طرح شد و حمایت ایشان و هدایت ایشان بود، رشد بیشتری هم در کنارش بود که سبب جهش و رشد این دو مقوله شد. ایشان پشت شعر ایستاده‌اند و شعرا به همین دلیل، تکلیف به تربیت و تعلیم باکیفیت هستند.
