کد مطلب : ۶۷۵۱
هویت هیئت-۶
معرفت ره‌آورد هیئت است
گفت‌وگو با حجت‌الاسلام رضا اسکندري
حجت‌الاسلام اسکندری معرفت به قرآن کريم و اهل بيت (ع)، عمل به آن و تبيين و گسترش اين فرهنگ در جامعه را مهم‌ترين رسالت هيئات معرفي مي‌کند و با تأکيد بر اينکه توجه به گرفتاري‌هاي مالي، مسئلة ازدواج جوانان، نيازمندي‌هاي علمي نظير کتابخانه، دسترسي به اينترنت، مشکلات درماني، خدمات اجتماعي و ... مسائلي است که نبايد نسبت به آنها غافل بود، به سؤالات خيمه اين‌گونه پاسخ داد.
در يک تعريف کوتاه هيئت‌هاي مذهبي، تشکل‌هاي مردمي‌اي هستند که بر اساس محبت اهل بيت (ع) در جوامع شيعي به صورت فراگير شکل گرفته‌اند و توانسته‌اند در ابعاد گوناگون، به‌خصوص در تعظيم شعائر الهي نقش اساسي ايفا کنند.
انگيزه حضور اشخاص در هيئت جهت عزاداري چيست؟ چرا عزاداري‌ها به صورت انفرادي انجام نمي‌شود؟
با توجه به اينکه آموزه‌هاي دين هم بعد فردي و هم بعد اجتماعي دارند و با توجه به ابعاد اجتماعي دين و ويژگي نوع بشر در مدني و اجتماعي بودن، دو عامل اساسي ذکر شده در خصوص تشکل‌هاي ديني با توجه به آموزه‌هايي که در تفکر شيعي وجود دارد، باعث شده اين هيئات شکل بگيرد. البته عوامل اجتماعي نظير اين موضوع که در طول تاريخ شيعيان نوعاً جايگاه حکومتي نداشته‌اند و با اين انگيزه که بتوانند در فعاليت‌هاي ديني، مذهبي و اجتماعي دور هم جمع شوند و در اين تشکل‌ها علاوه بر نيازهاي مذهبي به نيازهاي اجتماعي هم توجه کنند و بعضي مشکلات اجتماعي را با اين تشکل‌ها برطرف کنند، در طول تاريخ مي‌بينيم که اين تشکل‌هاي مذهبي روز‌به‌روز قوت گرفته‌اند.
جايگاه هیئت‌های مذهبی در مختصات نظام آموزشي-پرورشي کشور کجاست؟ به نظر شما چگونه مي‌توانيم از هيئت در انجام امور تربيتي استفاده کنيم؟
يکي از عوامل اساسي تربيت آحاد جامعه پيدا کردن يک هويت است. اين عاملي است که توان انسان را در مسير رشد و تعالي تقويت مي‌کند. در جامعة ما همة طبقات از خردسال و بزرگسال در هيئت‌هاي مذهبي نقش ايفا مي‌کنند. اين يکي از عوامل اساسي براي پيدا کردن يک هويت مذهبيِ شيعي و ديني در جامعه بوده که آثار تربيتي بسيار دارد. اگر در مسائل تربيتي تأملي کنيم درمي‌يابيم که به عنوان يک گام تربيتي اگر کسي به هويتي برسد، در مسير آن هويت روز‌به‌روز رشد و تعالي پيدا مي‌کند. در جامعة ما نيز به دليل اينکه هيئت‌هاي مذهبي به صورت فراگير در همة شهرها، روستاها، حتي صنوف و اخيراً بين دانش‌آموزان و دانشجويان شکل گرفته و از آنجا که همه به تشکيل هيئت‌هاي مذهبي علاقه‌مند هستند، يک هويت ديني و مذهبي در جامعه به وجود آمده و سامان يافته است. در اين جلسات محبتي که در دل نسبت به اهل بيت (ع) ايجاد مي‌شود، مي‌تواند زمينه مناسبي براي معرفت به آن بزرگواران باشد.
در واقع اينکه هيئات در مناسبت‌هاي مذهبي گوناگون و در ايام شهادت و ولادت اهل بيت (ع) از مبلغان ديني، روحانيان و دين‌شناسان دعوت مي‌کنند تا در اين مجالس معارف اهل بيت (ع) تبيين شود، هم محبت و هم معرفت که دو عامل اساسي رشد و تعالي همة انسان‌ها هستند، به صورت طبيعي شکوفا شده و آثار تربيتي سازنده‌اي خواهند داشت. چراکه يک بخش شاکلة دين، محبت است. «هل الدين الا الحب؟»؛ «آيا دين غير از محبت است»؟ بخش ديگر آن، بعد معرفتي، تعقل، تفکر و شناخت صحيح از اهل بيت (ع)، از هستي و از مسير سعادت است که هر دوي اين ابعاد در هيئت‌ها موجودند.
به نظر شما در حال حاضر کدام‌يک پررنگ‌تر است؟ بعد عاطفي يا بعد معرفتي؟
پاسخ به اين سؤال نيازمند يک تحقيق ميداني و وسيع است. تا آنجا که ما تجربه و بررسي کرده‌ايم، در بعضي از مناطق کشور توجه به مباحث معرفتي بيشتر و در مناطقي هم بعد عاطفي و احساسي پررنگ‌تر است. در برخي از گروه‌هاي اجتماعي، نظير گروه‌هاي تحصيل کرده که معلومات بيشتري دارند، بعد معرفتي و در بعضي از گروه‌ها اقبال به بعد عاطفي، بيشتر است.
آنچه مسلم است، اين است که بعد معرفتي پايه و اساس بعد عاطفي است. هر چه معرفت بيشتر باشد، عواطف هم ماندگارتر و پايدارتر است. اگر معرفت سطحي باشد، عواطف هم ماندگار نخواهند بود و چه بسا که در يک مقطع سني و در يک مرحله از زندگي انسان را دچار بحران کنند. معرفت عميق، محبت پايدار و ماندگار را به همراه خواهد داشت.
البته ما نبايد از بعد عاطفي و احساسي، غافل شويم. بعد عاطفي حماسة حسيني براي جوانان کاملاً زيبا و جذاب است و عامل جذب و حضور جوانان در هيئات است. ما بايد با يک مطالعة جامع وضعيت موجود و وضعيت مطلوب را بسنجيم و بر اساس نيازهاي سني، عاطفي و ... تعاملي منطقي با مخاطبان هيئات برقرار کنيم.
يکي از ارکان مهم هيئات که مي‌توانند در ساخت و شکل‌گيري هويت نامبرده مؤثر باشند، مديران هيئت‌ها هستند. به نظر شما مدير در يک هيئت چگونه مي‌تواند بعد عاطفي و معرفتي و تعامل هيئت با مخاطبان را جهت‌دهي کند؟
هيئت‌هاي مذهبي در سراسر کشور از اين جهت تفاوت‌هايي دارند. بعضي از مديران هيئات از جهت تحصيلي در سطوح بالايي قرار دارند و در بعضي از هيئت‌ها سطح علمي و مذهبي مطلوب در مديران وجود ندارد. طبيعي است نوع برنامه‌ريزي‌ها هم متفاوت خواهد بود. به نظر من براي اينکه بتوانيم هيئت‌هاي مذهبي را به يک سمت مطلوب و متوازن در سطح کشور سوق دهيم، نيازمند هستيم که با کمک خود هيئت‌ها و مديراني که از توانمندي‌هاي لازم جهت مديريت و برنامه‌ريزي برخوردارند و تعدادشان هم کم نيست، جلساتي داشته باشيم تا با تعامل درست بين مديران، انتقال تجربيات و توانمندي‌ها محقق شده و رشد و تعالي فکري و اخلاقي بيشتر در بستر هيئت‌هاي مذهبي در کشور حاصل شود.
البته منظورم برنامه‌هاي مقطعي به صورتي که قبل از محرم بدون برنامه فقط عده‌اي دور هم جمع شوند، نيست. بلکه برپايي جلسات به صورت مستمر و هدفمند است. اگر دستگاه‌هاي فرهنگي به‌خصوص سازمان تبليغات اسلامي که در اين باره مسئوليت قانوني دارد و متولي اين امر است و ساير دستگاه‌هاي فرهنگي به اين سمت حرکت کنند که انجام آن بسيار ضروري است، در آينده قادر خواهيم بود از ظرفيت هيئت‌ها بيشتر استفاده کنيم.
آيا در حال حاضر اين موضوع به اندازه کافي مورد توجه واقع شده است؟
خيلي محدود، قبل از ايام محرم جلساتي برگزار مي‌شود. اما کافي نيست. ارتباط بين هيئات مذهبي جهت تربيت آحاد جامعه، امري مهم و ضروري است. اساساً، تربيت يک امر پيوسته و مستمر است و مقطعي نيست. براي پرورش يک انسان بايد همة مراحل کودکي، نوجواني، جواني، ميانسالي و پيري او برنامه داشت و ارتباط بين هيئات مي‌تواند اين امر را محقق کند. در واقع اگر به ظرفيت هيئت‌هاي مذهبي توجه جدي داشته باشيم، مي‌توانيم از ظرفيت آنها براي تربيت جامعه و کودکان، نوجوانان و جوانان کارآمد استفادة فراگيري کنيم.
به نظر شما مهم‌ترين رسالت مجالس مذهبي و هيئت‌ها چيست؟
معرفت به قرآن و مکتب اهل بيت(ع)، عمل به آن و تبيين و گسترش اين فرهنگ در جامعه، مهم‌ترين رسالت هيئات است. قرآن کريم و اهل بيت عصمت و طهارت (ع) دو گوهر گران‌بهايي است که پيامبر اکرم (ص) براي ما گذاشته‌اند. اين دو سرماية سعادت همة بشريت هستند که توجه به آن در هيئات امري ضروري است. هيئات مذهبي توجه به شناخت مفاهيم قرآن، قرائت و انس هر چه بيشتر با آن را بايد در برنامة خود داشته باشند، در روايتي از رسوم اکرم (ص) داريم: «اگر يک جوان مؤمن قرآن قرائت کند، قرآن با گوشت و خون او آميخته مي‌شود.
حرکات و سکنات او نوراني و قرآني مي‌شود.» يک جامعة قرآني، عملاً جامعه‌اي سعادتمند خواهد بود. وظيفة بعدي شناخت اهل بيت (ع) است. معرفت نسبت به ائمه (ع) به‌خصوص امام زمان (عج) سعادت انسان را تضمين مي‌کند. در روايت آمده است که «کسي که امام زمانش را نشناسد، در مسير گمراهي، نفاق، کفر و ظلالت قرار مي‌گيرد.» عدم توجه به 2 نکتة ياد شده جلسات مذهبي را از درون تهي مي‌کند و چه بسا آسيب‌هاي جدي به همراه داشته باشد.
بخشي از آموزه‌هاي ديني، فردي است نظير انس با خدا، نماز، دعا، محاسبة نفس و... که بايد به آن توجه داشت. اما بخش ديگري از آموزه‌هاي ديني، اجتماعي هستند که مسئولان هيئت بايد به آنها اهتمام بورزند؛ توجه به گرفتاري‌هاي مالي، مسئلة ازدواج جوانان، نيازمندي‌هاي علمي نظير کتابخانه، دسترسي به اينترنت مشکلات درماني، خدمات اجتماعي و ... مسائلي است که نبايد نسبت به آنها غافل بود.
تعامل بين هيئات مذهبي با مساجد چگونه بايد باشد؟ قبول داريد که هيئات مذهبي از مساجد فاصله گرفته‌اند؟
اين يکي از آسيب‌هاي جدي هيئات مذهبي ماست. البته همة هيئات اين‌گونه نيستند. اما بخش قابل توجهي از هيئات تعاملي با مساجد ندارند و اين يک آسيب جدي است. اينکه هيئات مذهبي عمدتاً در منازل شکل مي‌گيرند و گاه مجالس به نوبت در بين اعضاي هيئت به صورت چرخشي برگزار مي‌شود. آثار تربيتي بسيار مطلوبي دارد و نبايد از آن غفلت کنيم. منظور من از تعامل بين مساجد و هيئات، تعطيليِ هيئاتي که در منازل برگزار مي‌شود، نيست. اين حرکت کاملاً مردمي بايد حفظ شود. در عين حال بايد تعامل مطلوب بين مسئولان اين هيئات و مسئولان مساجد برقرار شود.
خلائي که در حال حاضر درباره اين تعامل وجود دارد، ناشي از چيست؟
عوامل گوناگوني دارد. در بعضي از موارد مسئولان و مديران هيئت با مساجد مأنوس نيستند. در مواردي امام جماعت، هيئت امناي مسجد و کساني که در مسجد نقش ايفا مي‌کنند. تعامل مناسبي با هيئات ندارد و در هر دو حالت يک غفلت وجود دارد. فکر مي‌کنم نشرياتي که در اين باره فعال هستند، نظير «خيمه» بايد با ايجاد آگاهي، زمينه‌ساز تعامل جدي و مناسب بين هيئات و مساجد شوند. بايد عوامل اين غفلت را احصاء کنيم و درصدد رفع آن باشيم.
يکي از دغدغه‌هاي جدي مراجع و رهبري عزيز انحرافاتي است که در انجام برخي از مناسک آييني در برخي از مجالس و هيئات وجود دارد. به نظر شما با چه رويکردي و با چه پشتوانه‌اي و چگونه مي‌توان مباحث مربوط به آسيب‌شناسي هيئات مذهبي را مطرح کرد، به گونه‌اي که در ضمن مفيد بودن از آسيب‌هايي که برخي از همين جلسات آسيب‌شناسي دارد، مصون ماند؟
قبل از پاسخ‌گويي به اين سؤال بايد به اين موضوع هم اشاره کنم که علاوه بر نقش وحدت‌آفريني هيئات نظير آنچه در هيئات زنجان مي‌بينيم يک کارکرد و ويژگي منحصر به ذات در هيئت‌هاي مذهبي وجود دارد و آن هم ايجاد علقه و الفتي است که در بين اعضاي هيئت به وجود مي‌آيد و اين به نوبة خود مي‌تواند بسياري از آسيب‌هاي اجتماعي در جامعه را ريشه‌کن کند. با توجه به جوامع غربي متوجه مي‌شويم، اين کشورها علي‌رغم اينکه از نظر ظاهري شرايط بهتري نسبت به ما دارند، اما در ميان آنها افسردگي به شدت شايع است و اين به دليل زندگي ماشيني‌اي است که به آن دچار شده‌اند.
يکي از دستاوردهاي مهم هيئات و مجالس مذهبي همين آرامش و تقويت عواطف و صميمتي است که در بين اقشار مختلف جامعه ايجاد مي‌کند و نبايد از آنها غفلت کرد. اما انحرافات هيئات به طور عمده از دو حيث محتوايي و قالبي است؛ در بخش انحرافات محتوايي، غلو در مطالب و عدم معرفت صحيح به مکتب اهل بيت (ع) ايجاد اختلاف در جامعه به‌خصوص تحريک احساسات شيعي و سني، وعظ و خطابة بي‌محتوا، مداحي‌ها و سخنراني‌هاي نادرست و ... که مورد تأييد دين نيست و البته در سال‌هاي اخير با تأکيد مقام معظم رهبري اقدامات خوبي از جانب دستگاه‌هاي فرهنگي در اين باره شده که البته کافي نيست. وعاظ بايد دقت جدي در بيان محتواي مطالب خود داشته باشند تا ريشة رشد فکري، اخلاقي و معنوي جامعه را فراهم کنند تا ثبات اجتماعي و سياسي جامعه لطمه نخورد. تلاش برخي از بيگانگان جهت اختلاف بين شيعيان و اهالي سنت که نتيجة آن چيزي جز استيلاي کفار، آمريکا و اسرائيل بر کشورهاي اسلامي نيست، يک موضوع جدي است.
در بخش قالب و شيوه‌هاي عزاداري هم بايد رفتار ما با وزانت و وقار همخواني داشته باشد و با يک بينش عميق ديني شکل بگيرد. در حال حاضر نمادهايي در برپايي مناسک ديني به کار مي‌رود که با روح دين و معنويت سازگاري ندارد. استفاده از سگ و حيوانات در تعزيه و مراسم عزاداري، قمه‌زدن، الفاظ نامناسب و دور از شأن موضوع و ... تصوير نادرستي از اسلام به جهان ارائه مي‌دهد.
گفته مي‌شود عصر حاضر عصر رسانه است و عده‌اي سعي مي‌کنند با ايجاد جذابيت‌هاي رسانه‌اي مدرن مخاطبان بيشتري را به خود جذب کنند و در اين‌باره رقابت شديدي هم بين گروه‌ها و سليقه‌هاي متفاوت شاهد هستيم. نظر شما دراين‌باره چيست؟
اين جذابيت‌ها به طور طبيعي در حماسة حسيني موجود است. حماسة حسيني به دليل انگيزش عاطفي و معرفتي‌اي که دارد، مطلوب جوانان است و نيازي نيست ما با يک سري امکانات و ابزارهاي ناصحيح آن را آلوده کنيم. در بعضي از مناطق کشور گزارش مي‌شود که به بهانة علاقة جوانان به موسيقي از آلات موسيقي استفاده مي‌کنند. در صورتي که متانت و وزانت موجود در سبک‌هاي سنتي مورد پسند جوانان است.
دکتر روان‌شناسي که در آمريکا تحصيل کرده، براي من نقل مي‌کند: «در ايام تحصيل روزهاي يکشنبه به کليساهاي متعددي سر مي‌زدم تا چگونگي برگزاري مراسم مذهبي در کليسا مطلع شوم. عمدة کليساها خالي از جمعيت بودند. اما در يک کليسا با جمعيت زيادي مواجه شدم که به طور عمده جوان بودند. وقتي براي فهم رمز اين موضوع چند هفتة پياپي به کليسا رفتم، متوجه شدم، کشيش آن کليسا مشابه نوحه‌خواني‌هاي ما در ايام محرم در ايران مراسم را برگزار مي‌کند. در گفت‌وگويي که با آن کشيش داشتم، ايشان گفت: «زماني از واتيکان، تعدادي از کشيشان را انتخاب کردند تا به ايران بيايند و نحوة عزاداري ايراني‌ها را ببينند. من وقتي جاذبة اين سبک را براي جوانان ديدم، آن را در کليسا به کار بردم تا جوانان را جذب کنم.»»
بنابراين سبک‌هاي سنتي ما، بسيار کارآمد هستند و ما نيازي نداريم به سراغ روش‌هايي برويم که آموزه‌هاي ديني ناسازگارند. ضمن اينکه مقام معظم رهبري و مراجع نيز استفاده از آلات موسيقي را در مراسم عزاداري نهي کرده‌اند.
گاهي چشم و هم‌چشم‌هايي که در ميان هيئات وجود دارد به اين فضا دامن مي‌زند، در حاليکه اصل در برپاي هیئت‌ها ايجاد علاقه و الفت و مرام حسيني است.
اين حرف بسيار متين، زيبا و ارزشمندي است. البته اين علاقه و الفت تا حدودي در بين هيئات موجود است و در اين باره الگوهاي بسيار خوب و موفقي داريم. در خيلي از مناطق کشور انس و الفت خوبي بين هيئت‌ها برقرار است. تا جايي که براي ورود به مکان‌هايي که محل تجمع هيئات مذهبي است، آداب خاصي را رعايت مي‌کنند؛ مثلاً سعي مي‌کنند، از هم سبقت نگيرند. متأسفانه پيش از انقلاب در بعضي از موارد شاهد دعوا و نزاع بين هيئات در موضوعات سطحي مثلاً اول عبور کردن از فلان جا و ... بوديم که ديگر شاهد آن نيستيم يا بسيار محدود و نادر شده است. يکي از مصاديق بسيار زيباي اين انس و الفت هيئت‌هاي مذهبي زنجان است که در هشتم محرم به صورت يک تشکل وحدت‌آفرين جمع مي‌شوند و با يک مديريت واحد و يک مداح در سطح شهر عزاداري مي‌کنند، اطعام مي‌کنند و همة هيئات علائم منحصرة خود را کنار مي‌گذارند و در حسينية اعظم زنجان جمع مي‌شوند. پيشنهاد مي‌کنم در اين خصوص دستگاه‌هاي فرهنگي نظير دفتر تبليغات حوزه، سازمان تبليغات، صدا و سيما و ... تلاش بيشتري مي‌کنند و اين الگو را در سطح کشور گسترش دهند تا يکي از اساسي‌ترين کارکردهاي عزاداري اباعبدا... (ع) که ايجاد انس و علاقه بين هيئات است، محقق شود.
عده‌اي با بيان اين دليل که اسلام يک دين سياسي است، در جزئي‌ترين مباحث سياسي که شايد نياز به دانش تخصصي ويژه داشته باشد، نظريه‌پردازي مي‌کنند. حدود و ثغور مباحث سياسي در هيئات را چگونه مي‌بينيد؟
اگر هوشیاری و هوشمندی‌ای در هیئات مذهبی ایجاد کنیم که نه تنها در مباحث کلان سیاسی بلکه در مقاطع مختلف کشور نقش ایفا کنند. اما نباید اجازه دهیم که هیئات مذهبی در مسائل ریز سیاسی جبهه‌گیری کنند. باید دقت کرد که هیئات وارد جناح‌بندی‌های سیاسی نشوند که در این صورت آسیب جدی، خواهند دید.
البته آن نگاه عمیق سیاسی که دین، به ارادة جامعه دارد، نباید مغفول بماند. پیش از انقلاب این آموزه به صورت طبیعی در وجود هیئت‌های مذهبی نهادینه شده بود که «هیهات منا الذله» و اینکه حرکت امام حسین (ع) حرکتی است در مقابل ظلم و ستم در جامعه، حرکتی برای احیای دین و تحقق آرمان‌های دینی، احیای امر به معروف و نهی از منکر، بنابراین در یک برهه از زمان وقتی مردم احساس کردند که باید نقش خود را در سیاست ایفا کنند، گوش به فرمان امام (ره) هماهنگ شدند. مسلم است که «دیانت ما عین سیاست ما و سیاست ما عین دیانت ماست.» اما هیئت‌ها نباید وارد جناح‌بندی‌های سیاسی موجود در کشور شوند تا از آنها استفاده ابزاری و مقطعی شود.
***
تعريف شما از هيئت و مجالس مذهبي چيست؟در يک تعريف کوتاه هيئت‌هاي مذهبي، تشکل‌هاي مردمي‌اي هستند که بر اساس محبت اهل بيت (ع) در جوامع شيعي به صورت فراگير شکل گرفته‌اند و توانسته‌اند در ابعاد گوناگون، به‌خصوص در تعظيم شعائر الهي نقش اساسي ايفا کنند.
انگيزه حضور اشخاص در هيئت جهت عزاداري چيست؟ چرا عزاداري‌ها به صورت انفرادي انجام نمي‌شود؟
با توجه به اينکه آموزه‌هاي دين هم بعد فردي و هم بعد اجتماعي دارند و با توجه به ابعاد اجتماعي دين و ويژگي نوع بشر در مدني و اجتماعي بودن، دو عامل اساسي ذکر شده در خصوص تشکل‌هاي ديني با توجه به آموزه‌هايي که در تفکر شيعي وجود دارد، باعث شده اين هيئات شکل بگيرد. البته عوامل اجتماعي نظير اين موضوع که در طول تاريخ شيعيان نوعاً جايگاه حکومتي نداشته‌اند و با اين انگيزه که بتوانند در فعاليت‌هاي ديني، مذهبي و اجتماعي دور هم جمع شوند و در اين تشکل‌ها علاوه بر نيازهاي مذهبي به نيازهاي اجتماعي هم توجه کنند و بعضي مشکلات اجتماعي را با اين تشکل‌ها برطرف کنند، در طول تاريخ مي‌بينيم که اين تشکل‌هاي مذهبي روز‌به‌روز قوت گرفته‌اند.
جايگاه هیئت‌های مذهبی در مختصات نظام آموزشي-پرورشي کشور کجاست؟ به نظر شما چگونه مي‌توانيم از هيئت در انجام امور تربيتي استفاده کنيم؟
يکي از عوامل اساسي تربيت آحاد جامعه پيدا کردن يک هويت است. اين عاملي است که توان انسان را در مسير رشد و تعالي تقويت مي‌کند. در جامعة ما همة طبقات از خردسال و بزرگسال در هيئت‌هاي مذهبي نقش ايفا مي‌کنند. اين يکي از عوامل اساسي براي پيدا کردن يک هويت مذهبيِ شيعي و ديني در جامعه بوده که آثار تربيتي بسيار دارد. اگر در مسائل تربيتي تأملي کنيم درمي‌يابيم که به عنوان يک گام تربيتي اگر کسي به هويتي برسد، در مسير آن هويت روز‌به‌روز رشد و تعالي پيدا مي‌کند. در جامعة ما نيز به دليل اينکه هيئت‌هاي مذهبي به صورت فراگير در همة شهرها، روستاها، حتي صنوف و اخيراً بين دانش‌آموزان و دانشجويان شکل گرفته و از آنجا که همه به تشکيل هيئت‌هاي مذهبي علاقه‌مند هستند، يک هويت ديني و مذهبي در جامعه به وجود آمده و سامان يافته است. در اين جلسات محبتي که در دل نسبت به اهل بيت (ع) ايجاد مي‌شود، مي‌تواند زمينه مناسبي براي معرفت به آن بزرگواران باشد.
در واقع اينکه هيئات در مناسبت‌هاي مذهبي گوناگون و در ايام شهادت و ولادت اهل بيت (ع) از مبلغان ديني، روحانيان و دين‌شناسان دعوت مي‌کنند تا در اين مجالس معارف اهل بيت (ع) تبيين شود، هم محبت و هم معرفت که دو عامل اساسي رشد و تعالي همة انسان‌ها هستند، به صورت طبيعي شکوفا شده و آثار تربيتي سازنده‌اي خواهند داشت. چراکه يک بخش شاکلة دين، محبت است. «هل الدين الا الحب؟»؛ «آيا دين غير از محبت است»؟ بخش ديگر آن، بعد معرفتي، تعقل، تفکر و شناخت صحيح از اهل بيت (ع)، از هستي و از مسير سعادت است که هر دوي اين ابعاد در هيئت‌ها موجودند.
به نظر شما در حال حاضر کدام‌يک پررنگ‌تر است؟ بعد عاطفي يا بعد معرفتي؟
پاسخ به اين سؤال نيازمند يک تحقيق ميداني و وسيع است. تا آنجا که ما تجربه و بررسي کرده‌ايم، در بعضي از مناطق کشور توجه به مباحث معرفتي بيشتر و در مناطقي هم بعد عاطفي و احساسي پررنگ‌تر است. در برخي از گروه‌هاي اجتماعي، نظير گروه‌هاي تحصيل کرده که معلومات بيشتري دارند، بعد معرفتي و در بعضي از گروه‌ها اقبال به بعد عاطفي، بيشتر است.
آنچه مسلم است، اين است که بعد معرفتي پايه و اساس بعد عاطفي است. هر چه معرفت بيشتر باشد، عواطف هم ماندگارتر و پايدارتر است. اگر معرفت سطحي باشد، عواطف هم ماندگار نخواهند بود و چه بسا که در يک مقطع سني و در يک مرحله از زندگي انسان را دچار بحران کنند. معرفت عميق، محبت پايدار و ماندگار را به همراه خواهد داشت.
البته ما نبايد از بعد عاطفي و احساسي، غافل شويم. بعد عاطفي حماسة حسيني براي جوانان کاملاً زيبا و جذاب است و عامل جذب و حضور جوانان در هيئات است. ما بايد با يک مطالعة جامع وضعيت موجود و وضعيت مطلوب را بسنجيم و بر اساس نيازهاي سني، عاطفي و ... تعاملي منطقي با مخاطبان هيئات برقرار کنيم.
يکي از ارکان مهم هيئات که مي‌توانند در ساخت و شکل‌گيري هويت نامبرده مؤثر باشند، مديران هيئت‌ها هستند. به نظر شما مدير در يک هيئت چگونه مي‌تواند بعد عاطفي و معرفتي و تعامل هيئت با مخاطبان را جهت‌دهي کند؟
هيئت‌هاي مذهبي در سراسر کشور از اين جهت تفاوت‌هايي دارند. بعضي از مديران هيئات از جهت تحصيلي در سطوح بالايي قرار دارند و در بعضي از هيئت‌ها سطح علمي و مذهبي مطلوب در مديران وجود ندارد. طبيعي است نوع برنامه‌ريزي‌ها هم متفاوت خواهد بود. به نظر من براي اينکه بتوانيم هيئت‌هاي مذهبي را به يک سمت مطلوب و متوازن در سطح کشور سوق دهيم، نيازمند هستيم که با کمک خود هيئت‌ها و مديراني که از توانمندي‌هاي لازم جهت مديريت و برنامه‌ريزي برخوردارند و تعدادشان هم کم نيست، جلساتي داشته باشيم تا با تعامل درست بين مديران، انتقال تجربيات و توانمندي‌ها محقق شده و رشد و تعالي فکري و اخلاقي بيشتر در بستر هيئت‌هاي مذهبي در کشور حاصل شود.
البته منظورم برنامه‌هاي مقطعي به صورتي که قبل از محرم بدون برنامه فقط عده‌اي دور هم جمع شوند، نيست. بلکه برپايي جلسات به صورت مستمر و هدفمند است. اگر دستگاه‌هاي فرهنگي به‌خصوص سازمان تبليغات اسلامي که در اين باره مسئوليت قانوني دارد و متولي اين امر است و ساير دستگاه‌هاي فرهنگي به اين سمت حرکت کنند که انجام آن بسيار ضروري است، در آينده قادر خواهيم بود از ظرفيت هيئت‌ها بيشتر استفاده کنيم.
آيا در حال حاضر اين موضوع به اندازه کافي مورد توجه واقع شده است؟
خيلي محدود، قبل از ايام محرم جلساتي برگزار مي‌شود. اما کافي نيست. ارتباط بين هيئات مذهبي جهت تربيت آحاد جامعه، امري مهم و ضروري است. اساساً، تربيت يک امر پيوسته و مستمر است و مقطعي نيست. براي پرورش يک انسان بايد همة مراحل کودکي، نوجواني، جواني، ميانسالي و پيري او برنامه داشت و ارتباط بين هيئات مي‌تواند اين امر را محقق کند. در واقع اگر به ظرفيت هيئت‌هاي مذهبي توجه جدي داشته باشيم، مي‌توانيم از ظرفيت آنها براي تربيت جامعه و کودکان، نوجوانان و جوانان کارآمد استفادة فراگيري کنيم.
به نظر شما مهم‌ترين رسالت مجالس مذهبي و هيئت‌ها چيست؟
معرفت به قرآن و مکتب اهل بيت(ع)، عمل به آن و تبيين و گسترش اين فرهنگ در جامعه، مهم‌ترين رسالت هيئات است. قرآن کريم و اهل بيت عصمت و طهارت (ع) دو گوهر گران‌بهايي است که پيامبر اکرم (ص) براي ما گذاشته‌اند. اين دو سرماية سعادت همة بشريت هستند که توجه به آن در هيئات امري ضروري است. هيئات مذهبي توجه به شناخت مفاهيم قرآن، قرائت و انس هر چه بيشتر با آن را بايد در برنامة خود داشته باشند، در روايتي از رسوم اکرم (ص) داريم: «اگر يک جوان مؤمن قرآن قرائت کند، قرآن با گوشت و خون او آميخته مي‌شود.
حرکات و سکنات او نوراني و قرآني مي‌شود.» يک جامعة قرآني، عملاً جامعه‌اي سعادتمند خواهد بود. وظيفة بعدي شناخت اهل بيت (ع) است. معرفت نسبت به ائمه (ع) به‌خصوص امام زمان (عج) سعادت انسان را تضمين مي‌کند. در روايت آمده است که «کسي که امام زمانش را نشناسد، در مسير گمراهي، نفاق، کفر و ظلالت قرار مي‌گيرد.» عدم توجه به 2 نکتة ياد شده جلسات مذهبي را از درون تهي مي‌کند و چه بسا آسيب‌هاي جدي به همراه داشته باشد.
بخشي از آموزه‌هاي ديني، فردي است نظير انس با خدا، نماز، دعا، محاسبة نفس و... که بايد به آن توجه داشت. اما بخش ديگري از آموزه‌هاي ديني، اجتماعي هستند که مسئولان هيئت بايد به آنها اهتمام بورزند؛ توجه به گرفتاري‌هاي مالي، مسئلة ازدواج جوانان، نيازمندي‌هاي علمي نظير کتابخانه، دسترسي به اينترنت مشکلات درماني، خدمات اجتماعي و ... مسائلي است که نبايد نسبت به آنها غافل بود.
تعامل بين هيئات مذهبي با مساجد چگونه بايد باشد؟ قبول داريد که هيئات مذهبي از مساجد فاصله گرفته‌اند؟
اين يکي از آسيب‌هاي جدي هيئات مذهبي ماست. البته همة هيئات اين‌گونه نيستند. اما بخش قابل توجهي از هيئات تعاملي با مساجد ندارند و اين يک آسيب جدي است. اينکه هيئات مذهبي عمدتاً در منازل شکل مي‌گيرند و گاه مجالس به نوبت در بين اعضاي هيئت به صورت چرخشي برگزار مي‌شود. آثار تربيتي بسيار مطلوبي دارد و نبايد از آن غفلت کنيم. منظور من از تعامل بين مساجد و هيئات، تعطيليِ هيئاتي که در منازل برگزار مي‌شود، نيست. اين حرکت کاملاً مردمي بايد حفظ شود. در عين حال بايد تعامل مطلوب بين مسئولان اين هيئات و مسئولان مساجد برقرار شود.
خلائي که در حال حاضر درباره اين تعامل وجود دارد، ناشي از چيست؟
عوامل گوناگوني دارد. در بعضي از موارد مسئولان و مديران هيئت با مساجد مأنوس نيستند. در مواردي امام جماعت، هيئت امناي مسجد و کساني که در مسجد نقش ايفا مي‌کنند. تعامل مناسبي با هيئات ندارد و در هر دو حالت يک غفلت وجود دارد. فکر مي‌کنم نشرياتي که در اين باره فعال هستند، نظير «خيمه» بايد با ايجاد آگاهي، زمينه‌ساز تعامل جدي و مناسب بين هيئات و مساجد شوند. بايد عوامل اين غفلت را احصاء کنيم و درصدد رفع آن باشيم.
يکي از دغدغه‌هاي جدي مراجع و رهبري عزيز انحرافاتي است که در انجام برخي از مناسک آييني در برخي از مجالس و هيئات وجود دارد. به نظر شما با چه رويکردي و با چه پشتوانه‌اي و چگونه مي‌توان مباحث مربوط به آسيب‌شناسي هيئات مذهبي را مطرح کرد، به گونه‌اي که در ضمن مفيد بودن از آسيب‌هايي که برخي از همين جلسات آسيب‌شناسي دارد، مصون ماند؟
قبل از پاسخ‌گويي به اين سؤال بايد به اين موضوع هم اشاره کنم که علاوه بر نقش وحدت‌آفريني هيئات نظير آنچه در هيئات زنجان مي‌بينيم يک کارکرد و ويژگي منحصر به ذات در هيئت‌هاي مذهبي وجود دارد و آن هم ايجاد علقه و الفتي است که در بين اعضاي هيئت به وجود مي‌آيد و اين به نوبة خود مي‌تواند بسياري از آسيب‌هاي اجتماعي در جامعه را ريشه‌کن کند. با توجه به جوامع غربي متوجه مي‌شويم، اين کشورها علي‌رغم اينکه از نظر ظاهري شرايط بهتري نسبت به ما دارند، اما در ميان آنها افسردگي به شدت شايع است و اين به دليل زندگي ماشيني‌اي است که به آن دچار شده‌اند.
يکي از دستاوردهاي مهم هيئات و مجالس مذهبي همين آرامش و تقويت عواطف و صميمتي است که در بين اقشار مختلف جامعه ايجاد مي‌کند و نبايد از آنها غفلت کرد. اما انحرافات هيئات به طور عمده از دو حيث محتوايي و قالبي است؛ در بخش انحرافات محتوايي، غلو در مطالب و عدم معرفت صحيح به مکتب اهل بيت (ع) ايجاد اختلاف در جامعه به‌خصوص تحريک احساسات شيعي و سني، وعظ و خطابة بي‌محتوا، مداحي‌ها و سخنراني‌هاي نادرست و ... که مورد تأييد دين نيست و البته در سال‌هاي اخير با تأکيد مقام معظم رهبري اقدامات خوبي از جانب دستگاه‌هاي فرهنگي در اين باره شده که البته کافي نيست. وعاظ بايد دقت جدي در بيان محتواي مطالب خود داشته باشند تا ريشة رشد فکري، اخلاقي و معنوي جامعه را فراهم کنند تا ثبات اجتماعي و سياسي جامعه لطمه نخورد. تلاش برخي از بيگانگان جهت اختلاف بين شيعيان و اهالي سنت که نتيجة آن چيزي جز استيلاي کفار، آمريکا و اسرائيل بر کشورهاي اسلامي نيست، يک موضوع جدي است.
در بخش قالب و شيوه‌هاي عزاداري هم بايد رفتار ما با وزانت و وقار همخواني داشته باشد و با يک بينش عميق ديني شکل بگيرد. در حال حاضر نمادهايي در برپايي مناسک ديني به کار مي‌رود که با روح دين و معنويت سازگاري ندارد. استفاده از سگ و حيوانات در تعزيه و مراسم عزاداري، قمه‌زدن، الفاظ نامناسب و دور از شأن موضوع و ... تصوير نادرستي از اسلام به جهان ارائه مي‌دهد.
گفته مي‌شود عصر حاضر عصر رسانه است و عده‌اي سعي مي‌کنند با ايجاد جذابيت‌هاي رسانه‌اي مدرن مخاطبان بيشتري را به خود جذب کنند و در اين‌باره رقابت شديدي هم بين گروه‌ها و سليقه‌هاي متفاوت شاهد هستيم. نظر شما دراين‌باره چيست؟
اين جذابيت‌ها به طور طبيعي در حماسة حسيني موجود است. حماسة حسيني به دليل انگيزش عاطفي و معرفتي‌اي که دارد، مطلوب جوانان است و نيازي نيست ما با يک سري امکانات و ابزارهاي ناصحيح آن را آلوده کنيم. در بعضي از مناطق کشور گزارش مي‌شود که به بهانة علاقة جوانان به موسيقي از آلات موسيقي استفاده مي‌کنند. در صورتي که متانت و وزانت موجود در سبک‌هاي سنتي مورد پسند جوانان است.
دکتر روان‌شناسي که در آمريکا تحصيل کرده، براي من نقل مي‌کند: «در ايام تحصيل روزهاي يکشنبه به کليساهاي متعددي سر مي‌زدم تا چگونگي برگزاري مراسم مذهبي در کليسا مطلع شوم. عمدة کليساها خالي از جمعيت بودند. اما در يک کليسا با جمعيت زيادي مواجه شدم که به طور عمده جوان بودند. وقتي براي فهم رمز اين موضوع چند هفتة پياپي به کليسا رفتم، متوجه شدم، کشيش آن کليسا مشابه نوحه‌خواني‌هاي ما در ايام محرم در ايران مراسم را برگزار مي‌کند. در گفت‌وگويي که با آن کشيش داشتم، ايشان گفت: «زماني از واتيکان، تعدادي از کشيشان را انتخاب کردند تا به ايران بيايند و نحوة عزاداري ايراني‌ها را ببينند. من وقتي جاذبة اين سبک را براي جوانان ديدم، آن را در کليسا به کار بردم تا جوانان را جذب کنم.»»
بنابراين سبک‌هاي سنتي ما، بسيار کارآمد هستند و ما نيازي نداريم به سراغ روش‌هايي برويم که آموزه‌هاي ديني ناسازگارند. ضمن اينکه مقام معظم رهبري و مراجع نيز استفاده از آلات موسيقي را در مراسم عزاداري نهي کرده‌اند.
گاهي چشم و هم‌چشم‌هايي که در ميان هيئات وجود دارد به اين فضا دامن مي‌زند، در حاليکه اصل در برپاي هیئت‌ها ايجاد علاقه و الفت و مرام حسيني است.
اين حرف بسيار متين، زيبا و ارزشمندي است. البته اين علاقه و الفت تا حدودي در بين هيئات موجود است و در اين باره الگوهاي بسيار خوب و موفقي داريم. در خيلي از مناطق کشور انس و الفت خوبي بين هيئت‌ها برقرار است. تا جايي که براي ورود به مکان‌هايي که محل تجمع هيئات مذهبي است، آداب خاصي را رعايت مي‌کنند؛ مثلاً سعي مي‌کنند، از هم سبقت نگيرند. متأسفانه پيش از انقلاب در بعضي از موارد شاهد دعوا و نزاع بين هيئات در موضوعات سطحي مثلاً اول عبور کردن از فلان جا و ... بوديم که ديگر شاهد آن نيستيم يا بسيار محدود و نادر شده است. يکي از مصاديق بسيار زيباي اين انس و الفت هيئت‌هاي مذهبي زنجان است که در هشتم محرم به صورت يک تشکل وحدت‌آفرين جمع مي‌شوند و با يک مديريت واحد و يک مداح در سطح شهر عزاداري مي‌کنند، اطعام مي‌کنند و همة هيئات علائم منحصرة خود را کنار مي‌گذارند و در حسينية اعظم زنجان جمع مي‌شوند. پيشنهاد مي‌کنم در اين خصوص دستگاه‌هاي فرهنگي نظير دفتر تبليغات حوزه، سازمان تبليغات، صدا و سيما و ... تلاش بيشتري مي‌کنند و اين الگو را در سطح کشور گسترش دهند تا يکي از اساسي‌ترين کارکردهاي عزاداري اباعبدا... (ع) که ايجاد انس و علاقه بين هيئات است، محقق شود.
عده‌اي با بيان اين دليل که اسلام يک دين سياسي است، در جزئي‌ترين مباحث سياسي که شايد نياز به دانش تخصصي ويژه داشته باشد، نظريه‌پردازي مي‌کنند. حدود و ثغور مباحث سياسي در هيئات را چگونه مي‌بينيد؟
اگر هوشیاری و هوشمندی‌ای در هیئات مذهبی ایجاد کنیم که نه تنها در مباحث کلان سیاسی بلکه در مقاطع مختلف کشور نقش ایفا کنند. اما نباید اجازه دهیم که هیئات مذهبی در مسائل ریز سیاسی جبهه‌گیری کنند. باید دقت کرد که هیئات وارد جناح‌بندی‌های سیاسی نشوند که در این صورت آسیب جدی، خواهند دید.
البته آن نگاه عمیق سیاسی که دین، به ارادة جامعه دارد، نباید مغفول بماند. پیش از انقلاب این آموزه به صورت طبیعی در وجود هیئت‌های مذهبی نهادینه شده بود که «هیهات منا الذله» و اینکه حرکت امام حسین (ع) حرکتی است در مقابل ظلم و ستم در جامعه، حرکتی برای احیای دین و تحقق آرمان‌های دینی، احیای امر به معروف و نهی از منکر، بنابراین در یک برهه از زمان وقتی مردم احساس کردند که باید نقش خود را در سیاست ایفا کنند، گوش به فرمان امام (ره) هماهنگ شدند. مسلم است که «دیانت ما عین سیاست ما و سیاست ما عین دیانت ماست.» اما هیئت‌ها نباید وارد جناح‌بندی‌های سیاسی موجود در کشور شوند تا از آنها استفاده ابزاری و مقطعی شود.
