کد مطلب : ۱۲۴۱۰
درباره سازمان حج و زیارت
مروری کوتاه بر پیشینه
امور حج و زیارت کشور تا سال ۱۳۵۱ توسط بخشی از وزارت کشور اداره می‌شد. در این سال با تصویب هیئت وزیران وقت، اجرای کلیه امور مربوط به حج از حوزه این وزارتخانه خارج و به سازمان اوقاف که زیر نظر نخست وزیری بود واگذار شد.
در سال ۱۳۵۹ با تصویب شورای انقلاب، امور حج و زیارت از سازمان اوقاف جدا شد و زیر نظر وزارت ارشاد ملی قرار گرفت.
در سال ۱۳۶۳ و با تصویب مجلس شورای اسلامی مجدداً فعالیت مربوط به حج و زیارت در شمار وظایف سازمان اوقاف قرار گرفت.
در سال ۱۳۷۰ که آغاز تشرف زائران ایرانی به عربستان پس از یک وقفه سه ساله بود با مصوبه شورای عالی اداری کشور، حج و اوقاف بار دیگر از هم تفکیک شده و سازمان مستقلی به نام «حج و زیارت» زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایجاد شد.
در نهایت شورای عالی اداری در سال ۱۳۸۴ بر این صحه گذاشت و سازمان حج و زیارت را موسسه‌ای دولتی، مستقل و وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دانست که براساس سیاست‌های مصوب نظام، اندیشه‌های امام راحل(ره) و رهنمودهای مقام معظم رهبری و رئیس جمهوری اداره می‌شود و رئیس آن توسط وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با هماهنگی نماینده ولی فقیه در امور حج و زیارت تعیین می‌شود.
در مصوبه شورای‌عالی اداری از سیاستگذاری، نظارت، هدایت و اداره امور حج و زیارت و عتبات عالیات خارج از کشور و برقراری ارتباط با کشورهای اسلامی و مجامع بین المللی اسلامی در امور حج زیارت و شناساندن ماهیت و ابعاد مختلف انقلاب اسلامی به حجاج به عنوان اهداف کلی سازمان یاد شده است.
در مصوبه شورای‌عالی اداری، شورای عالی حج و زیارت- نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت (در صورت معرفی) رئیس سازمان حج و زیارت و حسابرسان به عنوان ارکان سازمان تعیین شده‌اند.
این مصوبه رئیس جمهور را رئیس شورا و نماینده مقام معظم رهبری در امور حج و زیارت و وزرای فرهنگ و ارشاد اسلامی، امور خارجه، کشور، امور اقتصادی و دارایی، راه و ترابری، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، فرمانده نیروی انتظامی، رئیس سازمان صدا و سیما، رئیس سازمان حج و زیارت، رئیس کمیسیون مشترک ایران و کشور مربوط، یک نفر صاحب نظر به انتخاب وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و یک نفر صاحب نظر به انتخاب نماینده مقام معظم رهبری در امور حج و زیارت را به عنوان اعضای این شورای‌عالی دانسته و دبیری آن را نیز به رئیس سازمان حج و زیارت محول کرده است.
قانونگذار اعضای شورا را متناسب با وظیفه‌ای که در امور حج- عمره و زیارات دیگر بر عهده دارند عضویت داده است.
شورای‌عالی حج عالی‌ترین مرجع تصمیم‌گیری در حوزه حج و زیارت است، از جمله اینکه بررسی و تصویب برنامه‌های راهبردی، اهداف، سیاست‌ها، خط مشی‌ها و روش‌های اجرایی سازمان در امور مربوط به حج و زیارت که مهمترین وظایف سازمان حج و زیارت است از اختیارات شورای‌عالی قلمداد شده است.
سازمان حج و زیارت در چارچوب این قانون برای اداره امور حج، عمره و سایر زیارت‌های خارج از کشور آیین‌نامه و دستورالعمل‌هایی را وضع و با کمک کارشناسان داخل و بیرون سازمان و بهره‌مندی از حوزه گسترده بخش خصوصی در قالب مدیران کاروان‌ها، دفاتر زیارتی و عوامل کاروان‌ها به مرحله اجرایی می‌گذارد.
حج تمتع
در حال حاضر بالغ بر یک میلیون و ۸۳۰ هزار نفر از هموطنان در نوبت تشرف به حج تمتع هستند که از سال ۸۳ تاکنون برای این فریضه الهی در شعب بانک ملی سراسر کشور سپرده‌گذاری کرده‌اند.
چنانچه به صورت میانگین سالانه یکصد هزار سهمیه حج در اختیار جمهوری اسلامی ایران قرار گیرد، تشرف این عده ۱۸ سال به طول می‌انجامد.
سازمان حج و زیارت به دلیل نابرابری جدی عرضه و تقاضا در حج تمتع چند سالی است که نوبت تشرف را براساس تاریخ مراجعه متقاضیان به شعب بانک تعیین می‌کند.
با عنایت به اینکه معدل سنی افراد متقاضی بالای ۵۵ سال است، سازمان حج و زیارت با مجوز شورای‌عالی حج چند سالی است که برای تشرف زودتر از موعد عده‌ای از کهن‌سالان به حج برنامه‌ریزی کرده است.
با استفاده از این مجوز تا پایان سال ۸۸ حداکثر سن سپرده گذاران تا پایان سال ۸۴ به ۸۰ سال و سپرده گذاران سال‌های ۸۵ و ۸۶ به ۸۵ سال کاهش یافته است.
کثرت تعداد متفاضیان در نوبت از یک سو و سهمیه اندک یکصد هزار نفری سالانه حج از دیگر سو، سازمان حج و زیارت را وادار کرد که برای فراهم آوردن تمهیدات لازم و اتخاذ تدبیر مناسب‌تر، از ابتدای سال ۸۶ پذیرش تقاضا برای حج تمتع را در شعب بانک ملی متوقف کند.
این توقف به سازمان فرصت داده است تا با بررسی همه جوانب نسبت به نحوه اداره آینده حج و متوازن کردن عرضه و تقاضای سالانه، چاره‌اندیشی کند.
اگر چه نوبت ۱۸ ساله مانع دشواری است، لیکن اختصاص سهمیه اندکی از حاجیان هر سال به افرادی که مستطیع می‌شوند شاید بتواند برون رفتی را از وضعیت کنونی رقم بزند. البته کارشناسی اجرای این اندیشه هنوز ادامه دارد و پس از حصول نتیجه به اطلاع عموم خواهد رسید.
مجریان حج همچون گذشته مدیران کاروان‌ها (حمله‌داران) هستند که با استفاده از عوامل خود، زائران را براساس برنامه‌ریزی‌های سازمان حج به عربستان منتقل و پس از انجام مناسک به کشور باز می‌گردانند.
امور حمل و نقل زائران اعم از هوایی و بین شهری و درون شهری درطول سفر، مسکن، تدارکات و تغذیه زائران حج به صورت متمرکز توسط سازمان حج و زیارت انجام می‌شود و امور فرهنگی و سیاسی حج نیز توسط حوزه نمایندگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت ساماندهی می‌شود.
امور بهداشت و درمان حج هم توسط مرکز پزشکی حج که وابسته به جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران است انجام می‌شود.
آنها با انتخاب پزشک برای هر کاروان و ایجاد بیمارستان و درمانگاه در مکه و مدینه و مشاعر وظایف خود را انجام می‌دهند.
عمره مفرده
برنامه‌ریزی برای انجام امور عمره مفرده از دیگر وظایفی است که قانونگذار بر عهده سازمان حج و زیارت گذاشته است.
در عمره مفرده عدد اعزامی هر سال متناسب با ظرفیت‌های ایجاد شده در مکه مکرمه و مدینه منوره تنظیم می‌شود و سهمیه‌ای در کار نیست.
در سال ۸۷ عدد زائران ایرانی عمره گزار به ۶۳۰ هزار نفر رسید در حالی‌که در سال ۸۸ این عدد از مرز ۸۲۰ هزار نفر نیز گذشت.
در آخرین فراخوان سازمان حج و زیارت که از ۵ فروردین ۸۷ تا ۵ خرداد همین سال (۶۲ روز) به طول انجامید نزدیک سه میلیون و ۴۰۰ هزار نفر به شعب بانک ملت سراسر کشور مراجعه کرده و برای تشرف به عمره سپرده گذاری کردند.
پیش‌بینی سازمان حج و زیارت مبنی بر استقبال میلیونی از این فراخوان و نامتوازن شدن عرضه و تقاضا مسئولان امر را مجبور کرد که برای تعیین نوبت متقاضیان به قرعه کشی متوسل شوند.
در ۱۴ آبان ماه سال ۸۷ مسوولان ذیربط در بانک ملت در حضور ۶۰۰ مدیر کاروان حج ۸۷ ، مسئولان دستگاه‌های نظارتی کشور، تنی چند از سپرده‌گذاران عمره و خبرنگاران رسانه‌های گروهی، قرعه کشی را انجام و برای یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر از جمع متقاضیان شرکت کننده ۲۰۰ اولویت شش هزار نفره برای تشرف در سال های ۸۹ و ۹۰ تعیین کردند.
قرار است برای حدود دو میلیون و ۲۰۰ هزار نفر باقی مانده از فراخوان سال ۸۷ به همراه متقاضیان احتمالی جدیدتر در قرعه کشی مجدد، تعیین نوبت شود.
در عمره برنامه‌ریزی اصلی بر عهده سازمان حج و زیارت است و همچون حج امور مربوط به حمل و نقل، مسکن، تدارکات و تغذیه بر عهده سازمان، امور فرهنگی و سیاسی توسط نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت و مسایل بهداشتی و درمانی هم به وسیله مرکز پزشکی حج انجام می‌شود.
عمره به دلیل شرایطی که کشور میزبان فراهم کرده است از چند سال گذشته به صورت شرکتی اداره می‌شود.
در همین راستا سازمان حج و زیارت نیز برای فراهم کردن ساز و کار مناسب، موسسه فرهنگی زیارتی عمره سعادت را و این موسسه هم شرکت‌های اقماری تشکیل داده است که این شرکت‌ها هر کدام با یک شرکت سعودی در هر سال برای انجام امور تعداد مشخصی زائر، قرارداد می‌بندند.
به این صورت امور اجرایی عمره در عربستان توسط موسسه سعادت و شرکت‌های تابعه انجام می‌شود و دفتر نمایندگی سازمان در عربستان بر نحوه اجرا نظارت دارد.
انجام امور زائران اعم از کارهای اجرایی و مناسک توسط دفاتر زیارتی سراسر کشور که از سازمان حج و زیارت مجوز زائر گردانی دارند صورت می‌گیرد.
دفاتر زیارتی مدیر راهنما و معاون او را بر اساس شرایط تعیین شده از سوی سازمان انتخاب می‌کنند و آنها با کمک روحانی معرفی شده از حوزه نمایندگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت امور اجرایی و آموزشی داخل کشور و طول سفر را بر عهده دارند.
مجری امور هتل‌ها و حمل و نقل داخل شهری در مکه و مدینه مدیران ثابت و عوامل آنها هستند که توسط دفاتر حج و زیارت استان‌ها انتخاب و هر مجموعه برای ۴۵ روز اعزام می‌شوند و زیر نظر ستادهای اجرایی عمره فعالیت می‌کنند.
عملکرد نیروهای راهنما و ثابت توسط بازرسان و ارزشیابان سازمان حج و زیارت رصد می‌شود و ملاک ادامه و یا توقف فعالیت آنها می‌شود.
عتبات عالیات عراق
از جمله مأموریت‌های مصرح در قانون برای سازمان حج و زیارت ساماندهی امور زیارات عتبات مقدسه خارج از کشور از جمله عتبات مقدسه عراق است.
از میانه سال ۸۶ ، پس از تصویب تشکیلات نوین سازمان حج و زیارت، معاونت اعتاب مقدسه در سازمان شکل گرفت و با هدف برنامه‌ریزی، ساماندهی و کنترل سفرهای اعتاب مقدسه خارج کشور کار خود را آغاز کرد.
سال‌های متمادی امور زیارتی عراق به صورت کامل توسط بخش خصوصی اداره می‌شد و سازمان حج و زیارت در این بخش تنها به نظارت بر امور اکتفا می‌کرد لیکن پس از سرنگونی رژیم صدام همه نهادهای ذیربط کشور بر این رأی متفق‌القول شدند که به خاطر شرایط ویژه حاکمیت یافته بر عراق، سازمان حج و زیارت به عنوان یک نهاد دولتی بر طبق وظیفه قانونی خویش برنامه‌ریزی سفر زائران به عراق را همانند حج و عمره در دستور کار خود قرار دهد.
به لحاظ اینکه ساز وکار اجرایی این کار کلان در سازمان حج و زیارت وجود نداشت شرکت مرکزی سراسری کارگزاران ایران با عضویت همه شرکت‌های مرکزی زیارتی استان‌ها که فراهم آمده از نمایندگان منتخب دفاتر زیارتی سراسر کشور بودند شکل گرفت و در کنار معاونت عتبات عالیات سازمان حج و زیارت، اجرای سفرهای زیارتی اعتاب مقدسه عراق را بر عهده گرفت.
شرکت شمسا با قرار دادن نمایندگان خود در مرزهای خروجی کشور و نیز تشکیل ستادهایی در شهرهای زیارتی کشور عراق وظایف محوله را در چارچوب سیاست‌ها و برنامه‌های سازمان حج و زیارت در امور اجرایی و برنامه‌های فرهنگی حوزه نمایندگی ولی فقیه درامور حج و زیارت اجرا می‌کند.
با عنایت به اینکه در کشور عراق تصمیم‌گیری هنوز از جایگاه بایسته‌ای برخوردار نیست و مقامات مسئول به صورت مرتب در حال جابه جا شدن هستند، به تبع آن برنامه‌ریزی سفرهای عتبات نیز گاهی دستخوش تغییر می‌شود.
با برنامه‌ریزی جدید، متقاضیان سفرهای زیارتی عتبات عالیات عراق هر دو ماه یک بار از طریق اینترنتی برای تشرف به عراق تقاضا می‌دهند.
لیکن به دلیل اینکه هنوز عرضه با تقاضا نابرابری می‌کند، متولیان پس از اتمام مهلت نام‌نویسی قرعه‌کشی کرده و زائران دو ماه را انتخاب می‌کنند.
در حال حاضر روزانه قریب سه هزار زائر ایرانی رهسپار کشور عراق می‌شوند که اکثر آنها این سفر را به صورت زمینی و از دو مرز مهران و شلمچه انجام می‌دهند.
مجری اصلی سفرهای اعتاب مقدسه عراق دفاتر زیارتی در سراسر کشور هستند که براساس امتیازی که دارند از سهمیه برخوردار می‌شوند و در ازای دریافت حق الزحمه، زائران را به عراق اعزام و باز می‌گردانند.
مقدمات به سازی امور اجرایی عراق از مدت‌ها پیش با درجه‌بندی هتل‌ها و مهمانپذیرهای شهرهای زیارتی این کشور و راه اندازی آشپزخانه‌های مرکزی فراهم شده و امید است که در آینده نه چندان دور مشکلات زائران در این سفر معنوی برطرف شود. خوشبختانه مرکز پزشکی حج در حوزه عراق فعالیت خوب بهداشتی و درمانی را دایر کرده و در اداره امور موثر بوده است.
سفر زیارتی سوریه
اگر چه سازمان حج و زیارت بر طبق قانون در سفر زیارتی سوریه اختیاراتی همانند حج، عمره و اعتاب مقدسه عراق دارد لیکن از سال های نخست دهه هفتاد، امور زیارت سوریه توسط بخش خصوصی اداره می‌شود و سازمان حج و زیارت از طریق دفتر نمایندگی خود در دمشق بر امور اجرایی نظارت دارد.
اخیراً شرکت شمسا که بیشترین فعالیتش در حوزه امور زیارتی عراق متمرکز است اقداماتی را در این کشور انجام داده و معاونت اعتاب مقدسه سازمان و اداره کل امور زیارتی سوریه برای تقویت بعد نظارتی و حضور فعال‌تر سازمان در این عرصه تصمیماتی را گرفته‌اند و راه اندازی شعبه دفتر نمایندگی سازمان در زینبیه ( علاوه بر دمشق ) در همین چارچوب بوده است.
متقاضیان سفر زیارتی سوریه در هر زمان که به انجام این سفر به صورت هوایی و یا زمینی تمایل داشته باشند می‌توانند به دفاتر زیارتی دارای مجوز از سازمان حج وزیارت مراجعه و برای تشرف خود زمان تعیین کنند.
تا سال ۱۳۵۰حج به شكل منسجم و نظام‌مند اداره نمی‌شد و امور حج با نظارت وزارت كشور انجام می‌گرفت و فقط كارت‌هایی به عنوان مجوز ثبت‌نام برای افرادی به عنوان حمله‌دار (مدیر كاروان فعلی) صادر می‌شد.
درسال ۱۳۵۱به موجب تصویب‌نامه هیأت وزیران، اجرای تمام امور حج از حوزه وزارت كشور خارج و به سازمان اوقاف كه رئیس آن معاون نخست وزیر بود، واگذار گردید. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی (درسال ۱۳۵۸) با تصویب شورای انقلاب، كار حج از سازمان اوقاف جدا شد و به عنوان سازمان حج و زیارت زیر نظر وزارت ارشاد قرار گرفت.
در پی آن، با مصوبه سال ۱۳۶۳مجلس شورای اسلامی، مسئله حج در شمار وظایف سازمان اوقاف درآمد و به عنوان معاونتی از «سازمان حج و اوقاف و امور خیریه» زیر نظر وزارت ارشاد به فعالیت ادامه داد.
در اوایل دهه ۷۰ شورای عالی اداری بار دیگر حج و اوقاف را از یكدیگر تفكیك و سازمان مستقلی را به نام «حج و زیارت» زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایجاد کرد، لیكن اصول حاكم بر فعالیت سازمان، همان مصوبات شورای انقلاب بود.
شورای عالی اداری در خرداد سال ۸۴ ساختار تشكیلاتی سازمان حج و زیارت را با توجه به لایحه قانونی تشكیل این سازمان، مصوب سال ۵۸ شورای انقلاب مورد بازنگری قرار داد و آن را سازمانی دولتی، مستقل و وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دانست كه بر اساس سیاست‌های مصوب نظام، اندیشه های امام راحل (ره) و رهنمودهای مقام معظم رهبری و رییس جمهوری اداره می‌شود.
وظایف شورای عالی حج و زیارت
شورای عالی تصویب برنامه‌های راهبردی،اهداف، سیاست‌ها، خط‌مشی‌ها، روش‌های اجرایی، آیین‌نامه‌های مالی و معاملاتی سازمان و نیز وجوه قابل دریافت از زائران و تعیین نحوه مدیریت و مصرف آن در چارچوب منافع زائران را بر عهده دارد.
تصمیم‌گیری نسبت به كلیه پیشنهادهای سازمان در چارچوب قوانین و مقررات، بررسی و تأیید ضوابط اجرایی نحوه گزینش و صدور مجوز و تعلیق و لغو مجوز كارگزاران امور حج و زیارت و تعیین حسابرسان قانونی سازمان نیز از وظایف دیگر شورای عالی است. مصوبات شورا پس از تأیید رییس‌جمهور، به وسیله دبیر شورا (رییس سازمان حج و زیارت) ابلاغ می‌شود.
امور حج و زیارت کشور تا سال ۱۳۵۱ توسط بخشی از وزارت کشور اداره می‌شد. در این سال با تصویب هیئت وزیران وقت، اجرای کلیه امور مربوط به حج از حوزه این وزارتخانه خارج و به سازمان اوقاف که زیر نظر نخست وزیری بود واگذار شد.
در سال ۱۳۵۹ با تصویب شورای انقلاب، امور حج و زیارت از سازمان اوقاف جدا شد و زیر نظر وزارت ارشاد ملی قرار گرفت.
در سال ۱۳۶۳ و با تصویب مجلس شورای اسلامی مجدداً فعالیت مربوط به حج و زیارت در شمار وظایف سازمان اوقاف قرار گرفت.
در سال ۱۳۷۰ که آغاز تشرف زائران ایرانی به عربستان پس از یک وقفه سه ساله بود با مصوبه شورای عالی اداری کشور، حج و اوقاف بار دیگر از هم تفکیک شده و سازمان مستقلی به نام «حج و زیارت» زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایجاد شد.
در نهایت شورای عالی اداری در سال ۱۳۸۴ بر این صحه گذاشت و سازمان حج و زیارت را موسسه‌ای دولتی، مستقل و وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دانست که براساس سیاست‌های مصوب نظام، اندیشه‌های امام راحل(ره) و رهنمودهای مقام معظم رهبری و رئیس جمهوری اداره می‌شود و رئیس آن توسط وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با هماهنگی نماینده ولی فقیه در امور حج و زیارت تعیین می‌شود.
در مصوبه شورای‌عالی اداری از سیاستگذاری، نظارت، هدایت و اداره امور حج و زیارت و عتبات عالیات خارج از کشور و برقراری ارتباط با کشورهای اسلامی و مجامع بین المللی اسلامی در امور حج زیارت و شناساندن ماهیت و ابعاد مختلف انقلاب اسلامی به حجاج به عنوان اهداف کلی سازمان یاد شده است.
در مصوبه شورای‌عالی اداری، شورای عالی حج و زیارت- نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت (در صورت معرفی) رئیس سازمان حج و زیارت و حسابرسان به عنوان ارکان سازمان تعیین شده‌اند.
این مصوبه رئیس جمهور را رئیس شورا و نماینده مقام معظم رهبری در امور حج و زیارت و وزرای فرهنگ و ارشاد اسلامی، امور خارجه، کشور، امور اقتصادی و دارایی، راه و ترابری، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، فرمانده نیروی انتظامی، رئیس سازمان صدا و سیما، رئیس سازمان حج و زیارت، رئیس کمیسیون مشترک ایران و کشور مربوط، یک نفر صاحب نظر به انتخاب وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و یک نفر صاحب نظر به انتخاب نماینده مقام معظم رهبری در امور حج و زیارت را به عنوان اعضای این شورای‌عالی دانسته و دبیری آن را نیز به رئیس سازمان حج و زیارت محول کرده است.
قانونگذار اعضای شورا را متناسب با وظیفه‌ای که در امور حج- عمره و زیارات دیگر بر عهده دارند عضویت داده است.
شورای‌عالی حج عالی‌ترین مرجع تصمیم‌گیری در حوزه حج و زیارت است، از جمله اینکه بررسی و تصویب برنامه‌های راهبردی، اهداف، سیاست‌ها، خط مشی‌ها و روش‌های اجرایی سازمان در امور مربوط به حج و زیارت که مهمترین وظایف سازمان حج و زیارت است از اختیارات شورای‌عالی قلمداد شده است.
سازمان حج و زیارت در چارچوب این قانون برای اداره امور حج، عمره و سایر زیارت‌های خارج از کشور آیین‌نامه و دستورالعمل‌هایی را وضع و با کمک کارشناسان داخل و بیرون سازمان و بهره‌مندی از حوزه گسترده بخش خصوصی در قالب مدیران کاروان‌ها، دفاتر زیارتی و عوامل کاروان‌ها به مرحله اجرایی می‌گذارد.
حج تمتع
در حال حاضر بالغ بر یک میلیون و ۸۳۰ هزار نفر از هموطنان در نوبت تشرف به حج تمتع هستند که از سال ۸۳ تاکنون برای این فریضه الهی در شعب بانک ملی سراسر کشور سپرده‌گذاری کرده‌اند.
چنانچه به صورت میانگین سالانه یکصد هزار سهمیه حج در اختیار جمهوری اسلامی ایران قرار گیرد، تشرف این عده ۱۸ سال به طول می‌انجامد.
سازمان حج و زیارت به دلیل نابرابری جدی عرضه و تقاضا در حج تمتع چند سالی است که نوبت تشرف را براساس تاریخ مراجعه متقاضیان به شعب بانک تعیین می‌کند.
با عنایت به اینکه معدل سنی افراد متقاضی بالای ۵۵ سال است، سازمان حج و زیارت با مجوز شورای‌عالی حج چند سالی است که برای تشرف زودتر از موعد عده‌ای از کهن‌سالان به حج برنامه‌ریزی کرده است.
با استفاده از این مجوز تا پایان سال ۸۸ حداکثر سن سپرده گذاران تا پایان سال ۸۴ به ۸۰ سال و سپرده گذاران سال‌های ۸۵ و ۸۶ به ۸۵ سال کاهش یافته است.
کثرت تعداد متفاضیان در نوبت از یک سو و سهمیه اندک یکصد هزار نفری سالانه حج از دیگر سو، سازمان حج و زیارت را وادار کرد که برای فراهم آوردن تمهیدات لازم و اتخاذ تدبیر مناسب‌تر، از ابتدای سال ۸۶ پذیرش تقاضا برای حج تمتع را در شعب بانک ملی متوقف کند.
این توقف به سازمان فرصت داده است تا با بررسی همه جوانب نسبت به نحوه اداره آینده حج و متوازن کردن عرضه و تقاضای سالانه، چاره‌اندیشی کند.
اگر چه نوبت ۱۸ ساله مانع دشواری است، لیکن اختصاص سهمیه اندکی از حاجیان هر سال به افرادی که مستطیع می‌شوند شاید بتواند برون رفتی را از وضعیت کنونی رقم بزند. البته کارشناسی اجرای این اندیشه هنوز ادامه دارد و پس از حصول نتیجه به اطلاع عموم خواهد رسید.
مجریان حج همچون گذشته مدیران کاروان‌ها (حمله‌داران) هستند که با استفاده از عوامل خود، زائران را براساس برنامه‌ریزی‌های سازمان حج به عربستان منتقل و پس از انجام مناسک به کشور باز می‌گردانند.
امور حمل و نقل زائران اعم از هوایی و بین شهری و درون شهری درطول سفر، مسکن، تدارکات و تغذیه زائران حج به صورت متمرکز توسط سازمان حج و زیارت انجام می‌شود و امور فرهنگی و سیاسی حج نیز توسط حوزه نمایندگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت ساماندهی می‌شود.
امور بهداشت و درمان حج هم توسط مرکز پزشکی حج که وابسته به جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران است انجام می‌شود.
آنها با انتخاب پزشک برای هر کاروان و ایجاد بیمارستان و درمانگاه در مکه و مدینه و مشاعر وظایف خود را انجام می‌دهند.
عمره مفرده
برنامه‌ریزی برای انجام امور عمره مفرده از دیگر وظایفی است که قانونگذار بر عهده سازمان حج و زیارت گذاشته است.
در عمره مفرده عدد اعزامی هر سال متناسب با ظرفیت‌های ایجاد شده در مکه مکرمه و مدینه منوره تنظیم می‌شود و سهمیه‌ای در کار نیست.
در سال ۸۷ عدد زائران ایرانی عمره گزار به ۶۳۰ هزار نفر رسید در حالی‌که در سال ۸۸ این عدد از مرز ۸۲۰ هزار نفر نیز گذشت.
در آخرین فراخوان سازمان حج و زیارت که از ۵ فروردین ۸۷ تا ۵ خرداد همین سال (۶۲ روز) به طول انجامید نزدیک سه میلیون و ۴۰۰ هزار نفر به شعب بانک ملت سراسر کشور مراجعه کرده و برای تشرف به عمره سپرده گذاری کردند.
پیش‌بینی سازمان حج و زیارت مبنی بر استقبال میلیونی از این فراخوان و نامتوازن شدن عرضه و تقاضا مسئولان امر را مجبور کرد که برای تعیین نوبت متقاضیان به قرعه کشی متوسل شوند.
در ۱۴ آبان ماه سال ۸۷ مسوولان ذیربط در بانک ملت در حضور ۶۰۰ مدیر کاروان حج ۸۷ ، مسئولان دستگاه‌های نظارتی کشور، تنی چند از سپرده‌گذاران عمره و خبرنگاران رسانه‌های گروهی، قرعه کشی را انجام و برای یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر از جمع متقاضیان شرکت کننده ۲۰۰ اولویت شش هزار نفره برای تشرف در سال های ۸۹ و ۹۰ تعیین کردند.
قرار است برای حدود دو میلیون و ۲۰۰ هزار نفر باقی مانده از فراخوان سال ۸۷ به همراه متقاضیان احتمالی جدیدتر در قرعه کشی مجدد، تعیین نوبت شود.
در عمره برنامه‌ریزی اصلی بر عهده سازمان حج و زیارت است و همچون حج امور مربوط به حمل و نقل، مسکن، تدارکات و تغذیه بر عهده سازمان، امور فرهنگی و سیاسی توسط نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت و مسایل بهداشتی و درمانی هم به وسیله مرکز پزشکی حج انجام می‌شود.
عمره به دلیل شرایطی که کشور میزبان فراهم کرده است از چند سال گذشته به صورت شرکتی اداره می‌شود.
در همین راستا سازمان حج و زیارت نیز برای فراهم کردن ساز و کار مناسب، موسسه فرهنگی زیارتی عمره سعادت را و این موسسه هم شرکت‌های اقماری تشکیل داده است که این شرکت‌ها هر کدام با یک شرکت سعودی در هر سال برای انجام امور تعداد مشخصی زائر، قرارداد می‌بندند.
به این صورت امور اجرایی عمره در عربستان توسط موسسه سعادت و شرکت‌های تابعه انجام می‌شود و دفتر نمایندگی سازمان در عربستان بر نحوه اجرا نظارت دارد.
انجام امور زائران اعم از کارهای اجرایی و مناسک توسط دفاتر زیارتی سراسر کشور که از سازمان حج و زیارت مجوز زائر گردانی دارند صورت می‌گیرد.
دفاتر زیارتی مدیر راهنما و معاون او را بر اساس شرایط تعیین شده از سوی سازمان انتخاب می‌کنند و آنها با کمک روحانی معرفی شده از حوزه نمایندگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت امور اجرایی و آموزشی داخل کشور و طول سفر را بر عهده دارند.
مجری امور هتل‌ها و حمل و نقل داخل شهری در مکه و مدینه مدیران ثابت و عوامل آنها هستند که توسط دفاتر حج و زیارت استان‌ها انتخاب و هر مجموعه برای ۴۵ روز اعزام می‌شوند و زیر نظر ستادهای اجرایی عمره فعالیت می‌کنند.
عملکرد نیروهای راهنما و ثابت توسط بازرسان و ارزشیابان سازمان حج و زیارت رصد می‌شود و ملاک ادامه و یا توقف فعالیت آنها می‌شود.
عتبات عالیات عراق
از جمله مأموریت‌های مصرح در قانون برای سازمان حج و زیارت ساماندهی امور زیارات عتبات مقدسه خارج از کشور از جمله عتبات مقدسه عراق است.
از میانه سال ۸۶ ، پس از تصویب تشکیلات نوین سازمان حج و زیارت، معاونت اعتاب مقدسه در سازمان شکل گرفت و با هدف برنامه‌ریزی، ساماندهی و کنترل سفرهای اعتاب مقدسه خارج کشور کار خود را آغاز کرد.
سال‌های متمادی امور زیارتی عراق به صورت کامل توسط بخش خصوصی اداره می‌شد و سازمان حج و زیارت در این بخش تنها به نظارت بر امور اکتفا می‌کرد لیکن پس از سرنگونی رژیم صدام همه نهادهای ذیربط کشور بر این رأی متفق‌القول شدند که به خاطر شرایط ویژه حاکمیت یافته بر عراق، سازمان حج و زیارت به عنوان یک نهاد دولتی بر طبق وظیفه قانونی خویش برنامه‌ریزی سفر زائران به عراق را همانند حج و عمره در دستور کار خود قرار دهد.
به لحاظ اینکه ساز وکار اجرایی این کار کلان در سازمان حج و زیارت وجود نداشت شرکت مرکزی سراسری کارگزاران ایران با عضویت همه شرکت‌های مرکزی زیارتی استان‌ها که فراهم آمده از نمایندگان منتخب دفاتر زیارتی سراسر کشور بودند شکل گرفت و در کنار معاونت عتبات عالیات سازمان حج و زیارت، اجرای سفرهای زیارتی اعتاب مقدسه عراق را بر عهده گرفت.
شرکت شمسا با قرار دادن نمایندگان خود در مرزهای خروجی کشور و نیز تشکیل ستادهایی در شهرهای زیارتی کشور عراق وظایف محوله را در چارچوب سیاست‌ها و برنامه‌های سازمان حج و زیارت در امور اجرایی و برنامه‌های فرهنگی حوزه نمایندگی ولی فقیه درامور حج و زیارت اجرا می‌کند.
با عنایت به اینکه در کشور عراق تصمیم‌گیری هنوز از جایگاه بایسته‌ای برخوردار نیست و مقامات مسئول به صورت مرتب در حال جابه جا شدن هستند، به تبع آن برنامه‌ریزی سفرهای عتبات نیز گاهی دستخوش تغییر می‌شود.
با برنامه‌ریزی جدید، متقاضیان سفرهای زیارتی عتبات عالیات عراق هر دو ماه یک بار از طریق اینترنتی برای تشرف به عراق تقاضا می‌دهند.
لیکن به دلیل اینکه هنوز عرضه با تقاضا نابرابری می‌کند، متولیان پس از اتمام مهلت نام‌نویسی قرعه‌کشی کرده و زائران دو ماه را انتخاب می‌کنند.
در حال حاضر روزانه قریب سه هزار زائر ایرانی رهسپار کشور عراق می‌شوند که اکثر آنها این سفر را به صورت زمینی و از دو مرز مهران و شلمچه انجام می‌دهند.
مجری اصلی سفرهای اعتاب مقدسه عراق دفاتر زیارتی در سراسر کشور هستند که براساس امتیازی که دارند از سهمیه برخوردار می‌شوند و در ازای دریافت حق الزحمه، زائران را به عراق اعزام و باز می‌گردانند.
مقدمات به سازی امور اجرایی عراق از مدت‌ها پیش با درجه‌بندی هتل‌ها و مهمانپذیرهای شهرهای زیارتی این کشور و راه اندازی آشپزخانه‌های مرکزی فراهم شده و امید است که در آینده نه چندان دور مشکلات زائران در این سفر معنوی برطرف شود. خوشبختانه مرکز پزشکی حج در حوزه عراق فعالیت خوب بهداشتی و درمانی را دایر کرده و در اداره امور موثر بوده است.
سفر زیارتی سوریه
اگر چه سازمان حج و زیارت بر طبق قانون در سفر زیارتی سوریه اختیاراتی همانند حج، عمره و اعتاب مقدسه عراق دارد لیکن از سال های نخست دهه هفتاد، امور زیارت سوریه توسط بخش خصوصی اداره می‌شود و سازمان حج و زیارت از طریق دفتر نمایندگی خود در دمشق بر امور اجرایی نظارت دارد.
اخیراً شرکت شمسا که بیشترین فعالیتش در حوزه امور زیارتی عراق متمرکز است اقداماتی را در این کشور انجام داده و معاونت اعتاب مقدسه سازمان و اداره کل امور زیارتی سوریه برای تقویت بعد نظارتی و حضور فعال‌تر سازمان در این عرصه تصمیماتی را گرفته‌اند و راه اندازی شعبه دفتر نمایندگی سازمان در زینبیه ( علاوه بر دمشق ) در همین چارچوب بوده است.
متقاضیان سفر زیارتی سوریه در هر زمان که به انجام این سفر به صورت هوایی و یا زمینی تمایل داشته باشند می‌توانند به دفاتر زیارتی دارای مجوز از سازمان حج وزیارت مراجعه و برای تشرف خود زمان تعیین کنند.
تا سال ۱۳۵۰حج به شكل منسجم و نظام‌مند اداره نمی‌شد و امور حج با نظارت وزارت كشور انجام می‌گرفت و فقط كارت‌هایی به عنوان مجوز ثبت‌نام برای افرادی به عنوان حمله‌دار (مدیر كاروان فعلی) صادر می‌شد.
درسال ۱۳۵۱به موجب تصویب‌نامه هیأت وزیران، اجرای تمام امور حج از حوزه وزارت كشور خارج و به سازمان اوقاف كه رئیس آن معاون نخست وزیر بود، واگذار گردید. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی (درسال ۱۳۵۸) با تصویب شورای انقلاب، كار حج از سازمان اوقاف جدا شد و به عنوان سازمان حج و زیارت زیر نظر وزارت ارشاد قرار گرفت.
در پی آن، با مصوبه سال ۱۳۶۳مجلس شورای اسلامی، مسئله حج در شمار وظایف سازمان اوقاف درآمد و به عنوان معاونتی از «سازمان حج و اوقاف و امور خیریه» زیر نظر وزارت ارشاد به فعالیت ادامه داد.
در اوایل دهه ۷۰ شورای عالی اداری بار دیگر حج و اوقاف را از یكدیگر تفكیك و سازمان مستقلی را به نام «حج و زیارت» زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایجاد کرد، لیكن اصول حاكم بر فعالیت سازمان، همان مصوبات شورای انقلاب بود.
شورای عالی اداری در خرداد سال ۸۴ ساختار تشكیلاتی سازمان حج و زیارت را با توجه به لایحه قانونی تشكیل این سازمان، مصوب سال ۵۸ شورای انقلاب مورد بازنگری قرار داد و آن را سازمانی دولتی، مستقل و وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دانست كه بر اساس سیاست‌های مصوب نظام، اندیشه های امام راحل (ره) و رهنمودهای مقام معظم رهبری و رییس جمهوری اداره می‌شود.
وظایف شورای عالی حج و زیارت
شورای عالی تصویب برنامه‌های راهبردی،اهداف، سیاست‌ها، خط‌مشی‌ها، روش‌های اجرایی، آیین‌نامه‌های مالی و معاملاتی سازمان و نیز وجوه قابل دریافت از زائران و تعیین نحوه مدیریت و مصرف آن در چارچوب منافع زائران را بر عهده دارد.
تصمیم‌گیری نسبت به كلیه پیشنهادهای سازمان در چارچوب قوانین و مقررات، بررسی و تأیید ضوابط اجرایی نحوه گزینش و صدور مجوز و تعلیق و لغو مجوز كارگزاران امور حج و زیارت و تعیین حسابرسان قانونی سازمان نیز از وظایف دیگر شورای عالی است. مصوبات شورا پس از تأیید رییس‌جمهور، به وسیله دبیر شورا (رییس سازمان حج و زیارت) ابلاغ می‌شود.
