کد مطلب : ۱۵۳۱۵
نگاهي به مقتل و مقتل‌نويسی
مقتل؛ تاريخ نگاری يا نوشته‌هايی مذهبی؟
سيدمهدی موسوی تبار
فرهنگ: نقل و نگارش سرگذشت شهیدان کربلا فصل نوینی را در تاریخ با عنوان مقتلنگاری رقم زد. اولین راویان واقعه کربلا بازماندگان خاندان امام حسین(ع) بودند و پس از آن، گروهی از سپاه یزید. آنچه راویان گفتند، کم و بیش در کتاب‌های مقتل به نگارش درآمد. کتاب‌های مقاتل بسیاری نگاشته شده که ابومخنف، خوارزمی و ابن اعثم کوفی و دیگران قدیمی‌ترین آنها را نگاشتهاند.
مقتل الحسین(ع) نام دسته‌ای از کتب است، که وقایع کربلا و به شهادت رسیدن حسین بن علی(ع) در آن شرح داده شده‌است. این کتاب‌ها عمدتا از قرن هشتم هجری به بعد گردآوری شده‌اند. براى بررسى متون منثور واقعه عاشورا ناگزیر از مطالعه آثار مكتوبى هستیم كه تمام یا قسمتى از آنها به گزارش گونهاى از وقایع قیام كربلا اختصاص یافته و رخدادهاى روز عاشورا را صحنه به صحنه یا با مرورى كلى و گذرا روایت كردهاند و گاه نیز به بررسى تحلیلى اهداف این قیام ماندگار و آثارى پرداختهاند كه بر آن مترتب بوده و هست و انگیزه الهى نهضت حسینى را مورد كندوكاو قرار دادهاند.
كتب مقاتل از رایجترین و مهم‌ترین منابعى به شمار مىروند كه هر پژوهشگرى براى بررسى این حادثه خون نگار ناگزیر از مطالعه و بررسى آنهاست و از همین رو با طرح كلیاتى درباره مقتل و مقتل نگارى مىخواهیم محدوده این قلمرو تاریخى و ماتمى را مشخص كنیم و سپس در بخشى از این قلمرو وسیع به بررسى متونى بپردازیم كه به واقعه عاشورا و شهداى كربلا اختصاص دارند.
معانى لغوى مقتل
در كتب لغت، معانى مختلفى را براى «مقتل» ذكر كردهاند:
۱ - محل قتل، جاى كشتن، كشتارگاه، قتلگاه.
۲ - جایى از بدن انسان یا حیوان كه هرگاه ضربتى بدان وارد شود، شخص كشته شود، مانند شقیقه.
۳ - كتابى كه درباره واقعه كربلا تالیف شده.
درباره معناى سومى كه مرحوم دكتر محمد معین در فرهنگ فارسى از اصطلاح «مقتل» به دست دادهاند، ذكر این مطلب ضرورى است كه موضوع برخى از مقاتل ربطى به حادثه عاشورا ندارد و این امر نشان مىدهد كه در عرف مقتلنگارى، به هر گزارش مكتوبى كه حاوى مطالبى پیرامون قتل یا شهادت یكى از شخصیتهاى مطرح در تاریخ اسلام باشد، مقتل مىتوان گفت.
اولین مقتل
در سده ششم هجری ابو المؤید خوارزمی (۵۶۸ ق) با بهرهگیری از هر دو دسته کتب روایی و تاریخی، کتابی مستقل و مفصل با نام مقتل الحسین(ع) نگاشت که تاکنون بدون اختلافی در نسخ آن، مورد استفاده محققان و مقتلنگاران و مقتلخوانان بوده است. خوارزمی در بیشتر نقلها، سلسله راویان خبر را نام می‌برد و در برخی موارد از ابو مخنف و به‌ویژه از ابن اعثم کوفی یاد می‌کند. به هر حال مقتل خوارزمی از جمله مقاتل مستندی است که مولف با مطالعه کتاب‌های تاریخی و روایی، آن را فراهم آورده.
به همین جهت نزد بسیاری از دانشمندان عامه و خاصه، معتبر شناخته میشود. در همین دوره، ابوجعفر رشیدالدین محمد بن شهرآشوب (۵۵۸ ق) در کتاب مناقب آل ابی‌طالب ذیل عنوان مناقب امام‌حسین(ع) به نقل مقتل آن حضرت پرداخت. کتاب او نیز نزد محدثان و مورخان دارای اعتبار و همواره مورد مراجعه بوده است. در سده بعد، علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن‌طاووس معروف به «سیدبن طاووس» (۶۶۴ م) در پی کتاب مصباح الزائر و جناح المسافر که شامل زیارات و آداب مربوط به آنهاست، کتابی درباره مقتل سیدالشهدا فراهم آورد تا زائران حرم حسینی از ثواب ذکر مصائب آن حضرت محروم نمانند و نام آن را «اللهوف علی قتلی الطفوف» نهاد که در برخی نسخهها «الملهوف علی قتلی الطفوف» نامیده شده است.
نگاهی به برخی از مقاتل
وقعه الطف: لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف بن سلیم ازدی، معروف به ابو مخنف، (متوفی ۱۷۵ هجری )،از مورخان نامی اسلام و مورد وثوق علمای دین واز صحابه امام صادق(ع) بوده است. وی، تالیفات بسیاری دارد،اما هیچ یک از تالیفات وی تاکنون به دست نیامده است.
این کتاب، مثل دیگر تالیفات ابن مخنف در دست نیست،اما در نزد مورخین قدیم،از جمله جریر طبری، متوفی ۱۳۱۰ هجری قمری بوده است و طبری بیشتر مطالب مربوط به قیام امام حسین(ع) راازاین کتاب نقل می‌کند.
اخبارالطوال: دینوری (متوفی ۲۸۱ه.ق یا۲۸۲ یا ۲۹۰ ه.ق )از دانشمندان بزرگ و در نحو و لغت وادب و هندسه و حساب و نجوم و روایت،استاد بوده است. برخی از ناقدان سخن،او و جاحظ و ابوزید بلخی را در بلاغت، بی‌نظیر دانسته‌اند.
از مهم‌ترین آثار وی: کتاب الشعر والشعرا، کتاب الفصاحه، کتاب النبات، تاب اخبارالطول و کتاب الوصایاست.
انساب الاشراف: بلاذری (متوفی ۲۷۹ و به قولی ۳۰۲ ه.ق )اهل بغداد و مدتی ندیم متوکل عباسی بوده است و به زبان فارسی آشنایی داشته و به قولی ایرانی بوده و به اخبار وانساب عرب احاطه کامل داشته است.ابن ندیم درباره وی می‌نویسد:
از مردم بغداد و جدش جابر، نزد خصیب، فرمانروای مصر، کتابت می‌کرد.
بلاذری، شاعر و راوی بود و دراواخر عمراختلال مشاعر پیدا کرد و در تیمارستان او را می‌بستند و در همانجا درگذشت.کتاب مورد بحث،از آثارارزشمند بلاذری و جزو منابع اولیه تاریخ است.
بلاذری، بحث را دراین کتاب، با سیره رسول اکرم(ص) و سیره صحابه آغاز کرده و پس از آن،انساب علویان و عباسیان را شرح داده است.
مقاتل الطالبیین: قاضی ابوالفرج علی بن الحسین ملقب به کاتب مشهور به اصفهانی،ازاعقاب مروان بن محمد، ملقب به(حمار)، آخرین خلیفه اموی، بود.
ابوالفرج، بااینکه از تبارامویان بود، مانند بسیاری از آزاد فکران عصر خویش، به مذهب تشیع اعتقاد داشت. در کتاب‌های خود، شعارهای شیعه را آشکار می‌کرد. کتاب او:(مقاتل الطالبیین) قدیمی‌ترین و معتبرترین کتاب در شرح وقایع طف و حوادث عاشورا و سایر مقاتل اولادابوطالب است.افزون براین، در کتاب ( الاغانی)، همه جا، نام امامان شیعه را با سلام و صلوات می‌برد.
مقتل الحسین: الحافظ ابوالموید وابومحمد موفق بن احمدبن ابی‌سعیداسحاق ابن‌المویدالمکی الحنفی،المعروف به اخطب خوارزم، (م ۵۶۸ه.ق ) دو جزو در یک مجلد، تحقیق و تعلیق محمدالسماوی، قم.
علامه امینی درباره اخطب خوارزم می‌نویسد:
(كان فقیها عزیزالعلم، حافظ اطایل الشهره، محدثا کثیرالطرف، خطیبا طایرالصیت، متمکنا فی العربیه، خبیرا علی السیره والتاریخ، ادیبا شاعرا، له خطب و شعر مدون.)
اللهوف علی قتلی الطفوف: سیدرضی الدین بن موسی بن جعفر علوی حسنی.
سید را باابن علقمی وزیر، هم صحبتی و دوستی بوده است. ۱۵ سال در بغداداقامت داشته، آنگاه به حله و پس از آن، به نجف رفته و هنگام تسلط مغول به بغداد بازگشته و در آنجا تا آخر عمر(دوشنبه پنج ذی‌القعده ۶۶۵)اقامت داشته است واز طرف هولاکو، سه سال و ۱۱ ماه، منصب نقابت علویان برعهده وی بوده است.او را کتب بسیار درادعیه و غیر آن هست،از جمله: کتاب اللهوف علی قتلی الطفوف،الاقبال بصالح الاعال، جمال الاسبوع بکمال العقل المشروع، غیاث سلطان الوری لسکان‌الثری، مهج الدعوات، کتاب الامان،البهجه لثمره المحجه، کتاب الطرائف فی مذهب الطوائف و کتاب زهره الربیع فی ادعیه الاسابیع.
سید، در کتاب لهوف، حرکت کاروان امام‌حسین(ع) را از مدینه تا کربلا و قضایای حزن‌انگیز آن سرزمین و سپس اسارت فرزندان آل طه، مسائل و مصائبی که بر آنان گذشت تا برگشت آن کاروان غم، به مدینه، به‌گونه مختصر و ساده برای زائران عاشق کوی حسین(ع) ترسیم کرده است.
از آنجا که این کتاب از تالیفات دوره نوجوانی سیداست، دارای کاستی‌هایی است که دقت و تامل فراوانی را می‌طلبد.
مقتل الحسین(ع) نام دسته‌ای از کتب است، که وقایع کربلا و به شهادت رسیدن حسین بن علی(ع) در آن شرح داده شده‌است. این کتاب‌ها عمدتا از قرن هشتم هجری به بعد گردآوری شده‌اند. براى بررسى متون منثور واقعه عاشورا ناگزیر از مطالعه آثار مكتوبى هستیم كه تمام یا قسمتى از آنها به گزارش گونهاى از وقایع قیام كربلا اختصاص یافته و رخدادهاى روز عاشورا را صحنه به صحنه یا با مرورى كلى و گذرا روایت كردهاند و گاه نیز به بررسى تحلیلى اهداف این قیام ماندگار و آثارى پرداختهاند كه بر آن مترتب بوده و هست و انگیزه الهى نهضت حسینى را مورد كندوكاو قرار دادهاند.
كتب مقاتل از رایجترین و مهم‌ترین منابعى به شمار مىروند كه هر پژوهشگرى براى بررسى این حادثه خون نگار ناگزیر از مطالعه و بررسى آنهاست و از همین رو با طرح كلیاتى درباره مقتل و مقتل نگارى مىخواهیم محدوده این قلمرو تاریخى و ماتمى را مشخص كنیم و سپس در بخشى از این قلمرو وسیع به بررسى متونى بپردازیم كه به واقعه عاشورا و شهداى كربلا اختصاص دارند.
معانى لغوى مقتل
در كتب لغت، معانى مختلفى را براى «مقتل» ذكر كردهاند:
۱ - محل قتل، جاى كشتن، كشتارگاه، قتلگاه.
۲ - جایى از بدن انسان یا حیوان كه هرگاه ضربتى بدان وارد شود، شخص كشته شود، مانند شقیقه.
۳ - كتابى كه درباره واقعه كربلا تالیف شده.
درباره معناى سومى كه مرحوم دكتر محمد معین در فرهنگ فارسى از اصطلاح «مقتل» به دست دادهاند، ذكر این مطلب ضرورى است كه موضوع برخى از مقاتل ربطى به حادثه عاشورا ندارد و این امر نشان مىدهد كه در عرف مقتلنگارى، به هر گزارش مكتوبى كه حاوى مطالبى پیرامون قتل یا شهادت یكى از شخصیتهاى مطرح در تاریخ اسلام باشد، مقتل مىتوان گفت.
اولین مقتل
در سده ششم هجری ابو المؤید خوارزمی (۵۶۸ ق) با بهرهگیری از هر دو دسته کتب روایی و تاریخی، کتابی مستقل و مفصل با نام مقتل الحسین(ع) نگاشت که تاکنون بدون اختلافی در نسخ آن، مورد استفاده محققان و مقتلنگاران و مقتلخوانان بوده است. خوارزمی در بیشتر نقلها، سلسله راویان خبر را نام می‌برد و در برخی موارد از ابو مخنف و به‌ویژه از ابن اعثم کوفی یاد می‌کند. به هر حال مقتل خوارزمی از جمله مقاتل مستندی است که مولف با مطالعه کتاب‌های تاریخی و روایی، آن را فراهم آورده.
به همین جهت نزد بسیاری از دانشمندان عامه و خاصه، معتبر شناخته میشود. در همین دوره، ابوجعفر رشیدالدین محمد بن شهرآشوب (۵۵۸ ق) در کتاب مناقب آل ابی‌طالب ذیل عنوان مناقب امام‌حسین(ع) به نقل مقتل آن حضرت پرداخت. کتاب او نیز نزد محدثان و مورخان دارای اعتبار و همواره مورد مراجعه بوده است. در سده بعد، علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن‌طاووس معروف به «سیدبن طاووس» (۶۶۴ م) در پی کتاب مصباح الزائر و جناح المسافر که شامل زیارات و آداب مربوط به آنهاست، کتابی درباره مقتل سیدالشهدا فراهم آورد تا زائران حرم حسینی از ثواب ذکر مصائب آن حضرت محروم نمانند و نام آن را «اللهوف علی قتلی الطفوف» نهاد که در برخی نسخهها «الملهوف علی قتلی الطفوف» نامیده شده است.
نگاهی به برخی از مقاتل
وقعه الطف: لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف بن سلیم ازدی، معروف به ابو مخنف، (متوفی ۱۷۵ هجری )،از مورخان نامی اسلام و مورد وثوق علمای دین واز صحابه امام صادق(ع) بوده است. وی، تالیفات بسیاری دارد،اما هیچ یک از تالیفات وی تاکنون به دست نیامده است.
این کتاب، مثل دیگر تالیفات ابن مخنف در دست نیست،اما در نزد مورخین قدیم،از جمله جریر طبری، متوفی ۱۳۱۰ هجری قمری بوده است و طبری بیشتر مطالب مربوط به قیام امام حسین(ع) راازاین کتاب نقل می‌کند.
اخبارالطوال: دینوری (متوفی ۲۸۱ه.ق یا۲۸۲ یا ۲۹۰ ه.ق )از دانشمندان بزرگ و در نحو و لغت وادب و هندسه و حساب و نجوم و روایت،استاد بوده است. برخی از ناقدان سخن،او و جاحظ و ابوزید بلخی را در بلاغت، بی‌نظیر دانسته‌اند.
از مهم‌ترین آثار وی: کتاب الشعر والشعرا، کتاب الفصاحه، کتاب النبات، تاب اخبارالطول و کتاب الوصایاست.
انساب الاشراف: بلاذری (متوفی ۲۷۹ و به قولی ۳۰۲ ه.ق )اهل بغداد و مدتی ندیم متوکل عباسی بوده است و به زبان فارسی آشنایی داشته و به قولی ایرانی بوده و به اخبار وانساب عرب احاطه کامل داشته است.ابن ندیم درباره وی می‌نویسد:
از مردم بغداد و جدش جابر، نزد خصیب، فرمانروای مصر، کتابت می‌کرد.
بلاذری، شاعر و راوی بود و دراواخر عمراختلال مشاعر پیدا کرد و در تیمارستان او را می‌بستند و در همانجا درگذشت.کتاب مورد بحث،از آثارارزشمند بلاذری و جزو منابع اولیه تاریخ است.
بلاذری، بحث را دراین کتاب، با سیره رسول اکرم(ص) و سیره صحابه آغاز کرده و پس از آن،انساب علویان و عباسیان را شرح داده است.
مقاتل الطالبیین: قاضی ابوالفرج علی بن الحسین ملقب به کاتب مشهور به اصفهانی،ازاعقاب مروان بن محمد، ملقب به(حمار)، آخرین خلیفه اموی، بود.
ابوالفرج، بااینکه از تبارامویان بود، مانند بسیاری از آزاد فکران عصر خویش، به مذهب تشیع اعتقاد داشت. در کتاب‌های خود، شعارهای شیعه را آشکار می‌کرد. کتاب او:(مقاتل الطالبیین) قدیمی‌ترین و معتبرترین کتاب در شرح وقایع طف و حوادث عاشورا و سایر مقاتل اولادابوطالب است.افزون براین، در کتاب ( الاغانی)، همه جا، نام امامان شیعه را با سلام و صلوات می‌برد.
مقتل الحسین: الحافظ ابوالموید وابومحمد موفق بن احمدبن ابی‌سعیداسحاق ابن‌المویدالمکی الحنفی،المعروف به اخطب خوارزم، (م ۵۶۸ه.ق ) دو جزو در یک مجلد، تحقیق و تعلیق محمدالسماوی، قم.
علامه امینی درباره اخطب خوارزم می‌نویسد:
(كان فقیها عزیزالعلم، حافظ اطایل الشهره، محدثا کثیرالطرف، خطیبا طایرالصیت، متمکنا فی العربیه، خبیرا علی السیره والتاریخ، ادیبا شاعرا، له خطب و شعر مدون.)
اللهوف علی قتلی الطفوف: سیدرضی الدین بن موسی بن جعفر علوی حسنی.
سید را باابن علقمی وزیر، هم صحبتی و دوستی بوده است. ۱۵ سال در بغداداقامت داشته، آنگاه به حله و پس از آن، به نجف رفته و هنگام تسلط مغول به بغداد بازگشته و در آنجا تا آخر عمر(دوشنبه پنج ذی‌القعده ۶۶۵)اقامت داشته است واز طرف هولاکو، سه سال و ۱۱ ماه، منصب نقابت علویان برعهده وی بوده است.او را کتب بسیار درادعیه و غیر آن هست،از جمله: کتاب اللهوف علی قتلی الطفوف،الاقبال بصالح الاعال، جمال الاسبوع بکمال العقل المشروع، غیاث سلطان الوری لسکان‌الثری، مهج الدعوات، کتاب الامان،البهجه لثمره المحجه، کتاب الطرائف فی مذهب الطوائف و کتاب زهره الربیع فی ادعیه الاسابیع.
سید، در کتاب لهوف، حرکت کاروان امام‌حسین(ع) را از مدینه تا کربلا و قضایای حزن‌انگیز آن سرزمین و سپس اسارت فرزندان آل طه، مسائل و مصائبی که بر آنان گذشت تا برگشت آن کاروان غم، به مدینه، به‌گونه مختصر و ساده برای زائران عاشق کوی حسین(ع) ترسیم کرده است.
از آنجا که این کتاب از تالیفات دوره نوجوانی سیداست، دارای کاستی‌هایی است که دقت و تامل فراوانی را می‌طلبد.
مرجع : تهران امروز
