کد مطلب : ۶۹۷۴
روان‌شناسی عزاداری- ۶
روان‌شناسي گريه
به خصوص عنصر عاطفه و احساس را بايد عاملي محوري و كليدي در تشكيل و حيات مستمر مجالس عزاداري شيعيان در تاريخ دانست، عاملي كه مشخصاً در عمل گريستن نمود پيدا مي‌كند. در نوشتارهاي قبلي در مورد گريه‌كردن در هنگام عزاداري صحبت شد و به عنوان ابزاري براي تخليه هيجاني معرفي شد، در اين بخش سعي خواهيم كرد آن را به صورت كامل‌تر و همراه نظرات مختلف مورد بررسي قرار دهيم.
عنصر عاطفه
حضرت آيت‌الله خامنه‌اي در ديداري كه بامداحان در سال ۱۳۸۴ داشتند فرمودند: «سه عنصر در حركت ابي‌عبدالله وجود دارد: عنصر منطق و عقل، عنصر حماسه و عزت و عنصر عاطفه». ايشان در توضيح عنصر عاطفه فرمودند: « عنصر سوم، عاطفه است؛ يعنى هم در خود حادثه و هم در ادامه و استمرار حادثه، عاطفه يك نقش تعيينكنندهاى ايجاد كرده است، كه باعث شد مرزى بين جريان عاشورايى و جريان شيعى با جريانهاى ديگر پيدا شود.
حادثه عاشورا، خشك و صرفاً استدلالى نيست، بلكه در آن عاطفه با عشق و محبت و ترحم و گريه همراه است. قدرت عاطفه، قدرت عظيمى است؛ لذا ما را امر مىكنند به گريستن، گرياندن و حادثه را تشريح كردن». ايشان در بخش ديگري از فرمايشات خود افزودند: «در فضاي عاطفي و در فضاي عشق و محبت است كه مي‌توان خيلي از حقايق را فهميد كه در خارج از اين فضاها نمي توان فهميد».
سيد محمود ميرسليمي، كارشناس ارشد روان‌شناسي و استاد دانشگاه، درباره عزاداري و علائم سوگواري می‌گوید: گريه، يكي از بارزترين و رايج‌ترين نشانه‌هاي سوگواري است و از نظر برخي عالمان، اشك، موهبتي الهي و متصل به عالم بالا و بهترين جلوه بندگي و تسليم عبوديت در پيشگاه خداوند است.»
وي درباره ديگر تأثيرات گريستن در سوگواري، به نشاط پس از سوگ اشاره می‌کند و می‌گوید: «اين امر به رهايي از استرس و فشار رواني كه در اثر سوگ به انسان دست مي‌دهد، كمك مي‌كند و آرامش پس از گريه را در پي دارد».
گريه و بيماری‌های رواني
از ديدگاه روان‌شناسي نشان دادن برخي از علائم افسردگي الزاماً اختلال و بيماري تلقي نمي‌شود. غمگيني، اندوه و گريه، هنگامي مرضي محسوب مي‌شود كه از لحاظ شدت و طول مدت با در نظر گرفتن اهميت عامل به وجود آورنده (رويداد رنج آور) جنبه افراطي پيدا كند. دكتر احد نويدي در اين باره مي‌گويد: «قبل از هر چيز يادآور مي‌شوم كه سوگواري براي امام حسين(ع) به طور عمده در چهارچوب اعتقادات و ايمان ديني صورت مي‌گيرد و آثار مثبت دين‌داري در پيشگيري و درمان بيماري‌هاي رواني به كمك مطالعات تجربي اثبات شده است». وي معتقد است ماتم و غمگيني هنگامي نابهنجاري تلقي مي‌شود كه فرد را براي مدت طولاني تحت فشار قرار دهد بدون اين كه با گذشت زمان و بدون مداخله‌هاي نظام‌دار، بهبودي حاصل شود».
بنابراين با توجه به اين شرايط مي‌توان قضاوت كرد كه آيا غمگين بودن شيعيان در عزاي سرور شهيدان با علايم جسمي و رواني كه به آن ها اشاره شد همراه است يا نه؟ تجربه شخصي شما چه چيزي را نشان مي‌دهد؟ آيا عزاداري براي امام حسين(ع) با از دست دادن تعادل رواني و افت سطح سلامت، گوشه گيري، احساس بي ارزشي و بي كفايتي و احساس گناه همراه است؟
وي مي‌گويد: «از روي تجربه شخصي در مي‌يابيم كه سوگواري و گريه براي امام حسين نشانه غم و اندوه مرضي نيست. شيعيان بر اساس شناختي كه از حسين‌بن علي (ع) و اهداف آن حضرت و حركت منتهي به شهادت ايشان دارند، عزاداري مي‌كنند. آنان با اين عزاداري به تمام زندگي خود معنا و هدف مي‌بخشد و حيات خود را حسني مي‌سازند».
چگونگي گريه
بنا به گفته جفري كاتلر، نويسنده كتاب «زبان اشك‌ها» گريه علاوه بر اين كه از لحاظ فيزيولوژيكي باعث نرم شدن چشم و خروج مواد سمي از آن مي‌شود، روابط ميان انسان ها را محكم‌تر مي‌كند. خانم دكتر فرهمندپور در مورد گريه براي امام حسين مي‌گويد: «در فرهنگ دینی ما برای گریه در عزای امام حسین(ع) خیلی توصیه شده است. گاهی وقت ها ما توجه نداریم كه این گریه برای امام حسین صرف یك انفعال احساسی نیست، یعنی گریه برای امام حسین نباید از سر ترحم و رقت باشد.
گریه برای امام حسین(ع) به تعبیر استاد بزرگوار شهید مطهری در واقع به نوعی همراهی با هدف و همسویی با اندیشه، فكر، انگیزه و آرمان‌های امام حسین(ع) است». وي در مورد هدف قرار گرفتن گريه در عوض راه و هدف امام حسين مي‌گويد: «وقتي گريه هدف شد آن وقت براي رسيدن به اين هدف از هر وسيله‌اي استفاده مي‌شود. شما در تاریخ دارید، به كسی كه در تعزیه ها تعزیه‌گردانی می كرد، یا در عزاداری‌ها مجلس را اداره می كرد می‌گفتند: «معین بكاء». یعنی كسی كه به مردم كمك می كند كه گریه كنند. در واقع، گویا مردم آمده‌اند كه گریه كنند. ببینید، گریه برای امام حسین(ع) وسیله‌ای برای ابراز همنوایی با هدف و آرمان‌های امام حسین است.بنابراين شیعه واقعی كسی است كه اگر برای امام حسین(ع) عزاداری می‌كند فكر كند امام حسین برای ساختن جامعه بهتر كشته شد، پس من تلاش كنم جامعه بهتری بسازم. امام حسین برای امر به معروف و نهی از منكر كشته شد، پس من خودم را آماده كنم به معروف عمل كنم و از منكر دست بردارم».
انواع گريه
دكتر محمد كاوياني گريه را به چهار نوع تقسيم مي‌كند:
الف) گريه ناشي از علاقه طبيعي انسان به خود و متعلقات خود؛
ب) گريه‌اي كه ريشه در اعتقادات دارد؛
ج) گريه‌اي كه از فضيلت طلبي و كمال خواهي ناشي مي‌شود و بالاخره گريه اي كه در حق مظلوم باشد.
وي سپس مي‌گويد: «گريه در مراسم عزاداري از هر كدام از انواع چهارگانه باشد كاركردهايي دارد:
الف) نوعي تخليه هيجاني است و به نوعي آمش بخش وباعث جلاي قلب مي‌شود؛
ب)باعث تقويت بعد شناختي فرد مي‌شود.
ج) با تقويت عواطف و شناخت آمادگي رفتاري فرد بيشتر مي‌شود و همين طور نگرش وي نسبت به آن موضوع تقويت مي‌شود. كسي كه از شنيدن شجاعت حضرت عباس(ع) اشكي مي‌ريزد به طور ناخودآگاه خود را با آن حضرت همانند سازي مي‌كند و در آخر محبت و علاقه اش فرد نسبت به موضوع مورد نظر، افزايش پيدا مي‌كند».
صرف نظر از اعتقادات ديني، گريستن براي شخص مصيبت‌زده مي‌تواند اثري شفابخش داشته باشد. روان‌شناسان در مطالعات خود به اين نتيجه رسيده‌اند كه افرادي كه بسيار گريه مي‌كنند و نسبت به گريه نگرش مثبتي دارند، از لحاظ عاطفي و جسمي سالم‌تر از افرادي هستند كه اصلاً گريه نمي‌كنند يا گريستن را بيهوده مي‌دانند. مرور خاطرات تلخ، يكي از راه‌هاي تخليه هيجاني و كاهش دردهاي جان كاه است. به طوري كه صحبت كردن درباره مصائب شخص مورد علاقه و بيان ويژگي‌هاي خوب او جملگي در تسكين داغديدگي موثر است.
سخن پاياني
از آن چه بيان شد نبايد نتيجه گرفت كه هر نوع رفتاري در قالب عزاداري براي امام حسين آثار مثبت در پي دارد. ترديدي نيست كه از مراسم عزاداري امام حسين طنين‌هاي مختلفي به گوش مي‌رسد، عزاداران با درجات متفاوتي از خلوص در محافل حاضر مي‌شوند و مقاصد آنان بسيار متفاوت است به طوري كه مي‌توان ادعا كرد برخي از نمايش‌هاي رفتاري در قالب سوگواري ممكن است آثار تربيتي نامطلوب داشتند و براي سلامتي فرد و جامعه نيز مخرب باشد.
عنصر عاطفه
حضرت آيت‌الله خامنه‌اي در ديداري كه بامداحان در سال ۱۳۸۴ داشتند فرمودند: «سه عنصر در حركت ابي‌عبدالله وجود دارد: عنصر منطق و عقل، عنصر حماسه و عزت و عنصر عاطفه». ايشان در توضيح عنصر عاطفه فرمودند: « عنصر سوم، عاطفه است؛ يعنى هم در خود حادثه و هم در ادامه و استمرار حادثه، عاطفه يك نقش تعيينكنندهاى ايجاد كرده است، كه باعث شد مرزى بين جريان عاشورايى و جريان شيعى با جريانهاى ديگر پيدا شود.
حادثه عاشورا، خشك و صرفاً استدلالى نيست، بلكه در آن عاطفه با عشق و محبت و ترحم و گريه همراه است. قدرت عاطفه، قدرت عظيمى است؛ لذا ما را امر مىكنند به گريستن، گرياندن و حادثه را تشريح كردن». ايشان در بخش ديگري از فرمايشات خود افزودند: «در فضاي عاطفي و در فضاي عشق و محبت است كه مي‌توان خيلي از حقايق را فهميد كه در خارج از اين فضاها نمي توان فهميد».
سيد محمود ميرسليمي، كارشناس ارشد روان‌شناسي و استاد دانشگاه، درباره عزاداري و علائم سوگواري می‌گوید: گريه، يكي از بارزترين و رايج‌ترين نشانه‌هاي سوگواري است و از نظر برخي عالمان، اشك، موهبتي الهي و متصل به عالم بالا و بهترين جلوه بندگي و تسليم عبوديت در پيشگاه خداوند است.»
وي درباره ديگر تأثيرات گريستن در سوگواري، به نشاط پس از سوگ اشاره می‌کند و می‌گوید: «اين امر به رهايي از استرس و فشار رواني كه در اثر سوگ به انسان دست مي‌دهد، كمك مي‌كند و آرامش پس از گريه را در پي دارد».
گريه و بيماری‌های رواني
از ديدگاه روان‌شناسي نشان دادن برخي از علائم افسردگي الزاماً اختلال و بيماري تلقي نمي‌شود. غمگيني، اندوه و گريه، هنگامي مرضي محسوب مي‌شود كه از لحاظ شدت و طول مدت با در نظر گرفتن اهميت عامل به وجود آورنده (رويداد رنج آور) جنبه افراطي پيدا كند. دكتر احد نويدي در اين باره مي‌گويد: «قبل از هر چيز يادآور مي‌شوم كه سوگواري براي امام حسين(ع) به طور عمده در چهارچوب اعتقادات و ايمان ديني صورت مي‌گيرد و آثار مثبت دين‌داري در پيشگيري و درمان بيماري‌هاي رواني به كمك مطالعات تجربي اثبات شده است». وي معتقد است ماتم و غمگيني هنگامي نابهنجاري تلقي مي‌شود كه فرد را براي مدت طولاني تحت فشار قرار دهد بدون اين كه با گذشت زمان و بدون مداخله‌هاي نظام‌دار، بهبودي حاصل شود».
بنابراين با توجه به اين شرايط مي‌توان قضاوت كرد كه آيا غمگين بودن شيعيان در عزاي سرور شهيدان با علايم جسمي و رواني كه به آن ها اشاره شد همراه است يا نه؟ تجربه شخصي شما چه چيزي را نشان مي‌دهد؟ آيا عزاداري براي امام حسين(ع) با از دست دادن تعادل رواني و افت سطح سلامت، گوشه گيري، احساس بي ارزشي و بي كفايتي و احساس گناه همراه است؟
وي مي‌گويد: «از روي تجربه شخصي در مي‌يابيم كه سوگواري و گريه براي امام حسين نشانه غم و اندوه مرضي نيست. شيعيان بر اساس شناختي كه از حسين‌بن علي (ع) و اهداف آن حضرت و حركت منتهي به شهادت ايشان دارند، عزاداري مي‌كنند. آنان با اين عزاداري به تمام زندگي خود معنا و هدف مي‌بخشد و حيات خود را حسني مي‌سازند».
چگونگي گريه
بنا به گفته جفري كاتلر، نويسنده كتاب «زبان اشك‌ها» گريه علاوه بر اين كه از لحاظ فيزيولوژيكي باعث نرم شدن چشم و خروج مواد سمي از آن مي‌شود، روابط ميان انسان ها را محكم‌تر مي‌كند. خانم دكتر فرهمندپور در مورد گريه براي امام حسين مي‌گويد: «در فرهنگ دینی ما برای گریه در عزای امام حسین(ع) خیلی توصیه شده است. گاهی وقت ها ما توجه نداریم كه این گریه برای امام حسین صرف یك انفعال احساسی نیست، یعنی گریه برای امام حسین نباید از سر ترحم و رقت باشد.
گریه برای امام حسین(ع) به تعبیر استاد بزرگوار شهید مطهری در واقع به نوعی همراهی با هدف و همسویی با اندیشه، فكر، انگیزه و آرمان‌های امام حسین(ع) است». وي در مورد هدف قرار گرفتن گريه در عوض راه و هدف امام حسين مي‌گويد: «وقتي گريه هدف شد آن وقت براي رسيدن به اين هدف از هر وسيله‌اي استفاده مي‌شود. شما در تاریخ دارید، به كسی كه در تعزیه ها تعزیه‌گردانی می كرد، یا در عزاداری‌ها مجلس را اداره می كرد می‌گفتند: «معین بكاء». یعنی كسی كه به مردم كمك می كند كه گریه كنند. در واقع، گویا مردم آمده‌اند كه گریه كنند. ببینید، گریه برای امام حسین(ع) وسیله‌ای برای ابراز همنوایی با هدف و آرمان‌های امام حسین است.بنابراين شیعه واقعی كسی است كه اگر برای امام حسین(ع) عزاداری می‌كند فكر كند امام حسین برای ساختن جامعه بهتر كشته شد، پس من تلاش كنم جامعه بهتری بسازم. امام حسین برای امر به معروف و نهی از منكر كشته شد، پس من خودم را آماده كنم به معروف عمل كنم و از منكر دست بردارم».
انواع گريه
دكتر محمد كاوياني گريه را به چهار نوع تقسيم مي‌كند:
الف) گريه ناشي از علاقه طبيعي انسان به خود و متعلقات خود؛
ب) گريه‌اي كه ريشه در اعتقادات دارد؛
ج) گريه‌اي كه از فضيلت طلبي و كمال خواهي ناشي مي‌شود و بالاخره گريه اي كه در حق مظلوم باشد.
وي سپس مي‌گويد: «گريه در مراسم عزاداري از هر كدام از انواع چهارگانه باشد كاركردهايي دارد:
الف) نوعي تخليه هيجاني است و به نوعي آمش بخش وباعث جلاي قلب مي‌شود؛
ب)باعث تقويت بعد شناختي فرد مي‌شود.
ج) با تقويت عواطف و شناخت آمادگي رفتاري فرد بيشتر مي‌شود و همين طور نگرش وي نسبت به آن موضوع تقويت مي‌شود. كسي كه از شنيدن شجاعت حضرت عباس(ع) اشكي مي‌ريزد به طور ناخودآگاه خود را با آن حضرت همانند سازي مي‌كند و در آخر محبت و علاقه اش فرد نسبت به موضوع مورد نظر، افزايش پيدا مي‌كند».
صرف نظر از اعتقادات ديني، گريستن براي شخص مصيبت‌زده مي‌تواند اثري شفابخش داشته باشد. روان‌شناسان در مطالعات خود به اين نتيجه رسيده‌اند كه افرادي كه بسيار گريه مي‌كنند و نسبت به گريه نگرش مثبتي دارند، از لحاظ عاطفي و جسمي سالم‌تر از افرادي هستند كه اصلاً گريه نمي‌كنند يا گريستن را بيهوده مي‌دانند. مرور خاطرات تلخ، يكي از راه‌هاي تخليه هيجاني و كاهش دردهاي جان كاه است. به طوري كه صحبت كردن درباره مصائب شخص مورد علاقه و بيان ويژگي‌هاي خوب او جملگي در تسكين داغديدگي موثر است.
سخن پاياني
از آن چه بيان شد نبايد نتيجه گرفت كه هر نوع رفتاري در قالب عزاداري براي امام حسين آثار مثبت در پي دارد. ترديدي نيست كه از مراسم عزاداري امام حسين طنين‌هاي مختلفي به گوش مي‌رسد، عزاداران با درجات متفاوتي از خلوص در محافل حاضر مي‌شوند و مقاصد آنان بسيار متفاوت است به طوري كه مي‌توان ادعا كرد برخي از نمايش‌هاي رفتاري در قالب سوگواري ممكن است آثار تربيتي نامطلوب داشتند و براي سلامتي فرد و جامعه نيز مخرب باشد.
