کد مطلب : ۸۰۰۵
هنر دینی
درباره نقاره‌زنی
چنين پيداست كه پيشينه بس كهن و باستاني دارد و چه بسا تاريخ آن به زمان‌هاي بسيار تاريك و پرستش خورشيد برسد و اينكه در افسانه‌هاي ايراني، گذاردن آيين نوبت نوازي را همچون بسياري از آيين‌هاي ديگر به ‹‹جمشيد›› شهريار نوآور و نيرومند و بزرگ دوره‌هاي اساطيري نسبت داده‌اند، خود دليلي بر كهن بودن اين آيين ايراني است.
در روزگاران پیشین ، استفاده از شیپور و نقاره در دربار شاهان معمول بود و هر بامداد و شبانگاه ، در کاخ ها و قصور و محل‌هاى اقامت حاکمان و امیران در شهرها و بیابان‌ها نقاره مى‌زدند و مردمان را احضار و یا مرخص مى‌کردند و طبل نواختن و شیپور زدن، نشان حاکمیت و اقتدار شاهان به شمار می‌رفته است.
نواختن نقاره از زمان‌هاى قدیم در آستان مقدس امام رضا (ع) معمول بوده است. اما این که این رسم از چه زمانى آغاز شده و به صورت یک سنّت درآمده، معلوم نیست. نه نویسندگان در باره ی آن چیزى نوشته اند و نه اسناد و مدارک موجود در حرم مطهر چیزى را نشان مى دهد. اما از نشانه هاى تاریخى چنین برمى آید که در قرن دهم ، نواختن نقاره معمول بوده است.
فضل بن روزبهان خنجى در کتاب «مهمان‌نامه بخارا»، در حالات محمدخان شیبانى، سلطان ماوراءالنهر که مشهد مقدس و ناحیه طوس را تصرف کرده بود، مى‌نویسد:
«سلطان تصمیم گرفت به زیارت حضرت رضا علیه السلام برود ، از این رو، با اعیان لشکر خود و قاضیان و محتشمان عازم مشهد گردید. من با گروهى قبلاً به مشهد رفتیم و در آن جا مراسم استقبال را فراهم کردیم. بر فوق بارگاه حضرت ، محلّى که نقاره نوبت حضرت امام مى‌زنند ، جماعت نقاره‌چیان اردوى همایون و نفیرچیان ایستاده ، مترصّد آن که چون موکب همایون برسد نقاره بکوبند و نفیر نوازند. آن حضرت امر فرمودند که دم نزنند و نفیرنوازى را به فقیرنوازى بدل فرمودند و چون به درگاه بارگاه رسیدند، فرود آمده به پیشگاه برآمدند و از آن جا به روضه مقدس قدم گشاده بقیه درآمدند و آداب زیارت تقدیم کردند و اندکى نشسته از قبه بیرون فرمودند.»
از این متن معلوم مى شود که در قرن نهم و دهم ، نقاره نواخته مى‌شده و جایى هم در بلندى براى نقاره زنان اختصاص داشته است.
در ایران ، نواختن طبل و نقاره ، تا زمان قاجاریه ادامه داشت و حاکمان هم در مراکز استان ها به هنگام معینى از آن استفاده مى کردند و در مناطق شرقى کشور حتى تا اوایل قرن حاضر نیز معمول بود.
اما چرا این شیوه در بارگاه امام رضا(ع) مرسوم شده، چه کسى آن را بنا نهاده و از چه زمانى این کار رواج یافته است، معلوم نیست و هر کس بر پایه ذوق و برداشت خود ، براى آن انگیزه‌اى بیان مى‌کند.
به هر حال و با هر انگیزه‌اى که این کار آغاز شده باشد، اینک نقاره هر صبح پیش از طلوع آفتاب و هر عصر پیش از غروب خورشید نواخته مى‌شود و همزمان با برآمدن و فروشدن آفتاب، آخرین نواهاى نقاره به گوش مى‌رسد.
افزون بر این، هنگامى که حادثه خاصى رخ دهد که مردم شادمان گردند و جشنى همگانى پدید آید، نقاره‌نوازان بر فراز نقاره خانه مى‌روند و بر طبل‌ها مى‌کوبند و در شیپورها مى‌دمند.
نیز، هر گاه در آستان امام هشتم (ع) بیمارى شفا یابد و به خیل شفایافتگان آستان حضرتش افزوده شود، به منظور اعلام همگانى و اظهار سرور و شادمانى، نقاره‌ها را به صدا درمى‌آورند.
علاوه بر این، در شب‌هاى میلاد معصومان و بزرگداشت مناسبت‌هاى مذهبى، مانند جشن‌هاى بزرگ قربان و فطر و غدیر، و هم چنین در زمان تحویل هر سال شمسى، در آغاز نوروز، نقاره نواخته مى‌شود.
اما در ایام محرم و صفر که روزهاى سوگوارى شیعیان است ، به منظور احترام به آیین سوگوارى، هیچ نوایى از نقاره خانه به در نمى‌آید.
بناى نقاره خانه حرم مطهر رضوی، از دیدنى‌ترین بخش‌ها است که همگان را به اعجاب و تحسین وامى‌دارد. بناى نقاره‌خانه که سراسر از کاشى فیروزه‌اى است و در پیرامون ایوان آن نرده‌کشى شده است، دو طبقه دارد، طبقه زیرین جاى گذاشتن طبل ها و شیپورها است و طبقه دوم محل استقرار نوازندگان.
نقاره زنان هفت نفر هستند که سه نفرشان بر طبل مى‌کوبند و چهار نفر در شیپور مى‌دمند. در آستان قدس به آنها « عمله شکوه » می‌گویند.
نقاره به وسیله «طبل» و «کرنا» نواخته می‌شود.
طبل‌ها ذکری ندارند و فقط به عنوان «کوس شادمانه» و همنواز از شروع تا خاتمه با کرناها نواخته می‌شوند. در صورتی که کرناها ذکری دارند که سینه به سینه تا به امروز نقل شده است و بدین شرح است:
دست اول: «سرنواز»، سردسته کرنانوازها؛ کرنا را به طرف گنبد حضرت به عنوان سلام می‌گیرد و می‌دمد:
« سلطان دنیا و عقبی علی بن موسی الرضا»
پس‌نوازان که تعداد آنها چهار نفر است ، جواب می‌دهند :
«امام رضا»
سرنواز مجدداً با سر کرنا به طرف گنبد حضرت اشاره می‌کند و چنین می‌نوازد: «امام رضا»
پس‌نوازان جواب می‌دهند: «غریب»
دست دوم : کرنای سرنواز ذکر می‌کند: «مولی مولی مولی علی بن بن موسی الرضا»
پس‌نوازان جواب می‌دهند: «رضا جان»
سرنواز، سرکرنا را به طرف گنبد می‌گیرد و ذکر می‌کند :
«یا امام غریب یا امام رضا»
دست سوم : کرنای سرنواز ذکر می‌کند: «دوران دوران امام رضاست»
در این موقع طبال‌ها به عنوان شادی طبل‌های خود را به صدا درمی‌آورند.
این طبل به «کوس شادمانه» معروف است.
مجدداً سرنواز تذکر می‌کند: «دوران دوران امام رضا دادرس بیچارگان»
پس‌نوازان پاسخ می‌دهند: «ای دادرس درماندگان»
موقعی که پس‌نوازان می‌خواهند کرنای خود را بر زمین بگذارند، سرنواز می‌گوید: «فریاد رس»
در روزگاران پیشین ، استفاده از شیپور و نقاره در دربار شاهان معمول بود و هر بامداد و شبانگاه ، در کاخ ها و قصور و محل‌هاى اقامت حاکمان و امیران در شهرها و بیابان‌ها نقاره مى‌زدند و مردمان را احضار و یا مرخص مى‌کردند و طبل نواختن و شیپور زدن، نشان حاکمیت و اقتدار شاهان به شمار می‌رفته است.
نواختن نقاره از زمان‌هاى قدیم در آستان مقدس امام رضا (ع) معمول بوده است. اما این که این رسم از چه زمانى آغاز شده و به صورت یک سنّت درآمده، معلوم نیست. نه نویسندگان در باره ی آن چیزى نوشته اند و نه اسناد و مدارک موجود در حرم مطهر چیزى را نشان مى دهد. اما از نشانه هاى تاریخى چنین برمى آید که در قرن دهم ، نواختن نقاره معمول بوده است.
فضل بن روزبهان خنجى در کتاب «مهمان‌نامه بخارا»، در حالات محمدخان شیبانى، سلطان ماوراءالنهر که مشهد مقدس و ناحیه طوس را تصرف کرده بود، مى‌نویسد:
«سلطان تصمیم گرفت به زیارت حضرت رضا علیه السلام برود ، از این رو، با اعیان لشکر خود و قاضیان و محتشمان عازم مشهد گردید. من با گروهى قبلاً به مشهد رفتیم و در آن جا مراسم استقبال را فراهم کردیم. بر فوق بارگاه حضرت ، محلّى که نقاره نوبت حضرت امام مى‌زنند ، جماعت نقاره‌چیان اردوى همایون و نفیرچیان ایستاده ، مترصّد آن که چون موکب همایون برسد نقاره بکوبند و نفیر نوازند. آن حضرت امر فرمودند که دم نزنند و نفیرنوازى را به فقیرنوازى بدل فرمودند و چون به درگاه بارگاه رسیدند، فرود آمده به پیشگاه برآمدند و از آن جا به روضه مقدس قدم گشاده بقیه درآمدند و آداب زیارت تقدیم کردند و اندکى نشسته از قبه بیرون فرمودند.»
از این متن معلوم مى شود که در قرن نهم و دهم ، نقاره نواخته مى‌شده و جایى هم در بلندى براى نقاره زنان اختصاص داشته است.
در ایران ، نواختن طبل و نقاره ، تا زمان قاجاریه ادامه داشت و حاکمان هم در مراکز استان ها به هنگام معینى از آن استفاده مى کردند و در مناطق شرقى کشور حتى تا اوایل قرن حاضر نیز معمول بود.
اما چرا این شیوه در بارگاه امام رضا(ع) مرسوم شده، چه کسى آن را بنا نهاده و از چه زمانى این کار رواج یافته است، معلوم نیست و هر کس بر پایه ذوق و برداشت خود ، براى آن انگیزه‌اى بیان مى‌کند.
به هر حال و با هر انگیزه‌اى که این کار آغاز شده باشد، اینک نقاره هر صبح پیش از طلوع آفتاب و هر عصر پیش از غروب خورشید نواخته مى‌شود و همزمان با برآمدن و فروشدن آفتاب، آخرین نواهاى نقاره به گوش مى‌رسد.
افزون بر این، هنگامى که حادثه خاصى رخ دهد که مردم شادمان گردند و جشنى همگانى پدید آید، نقاره‌نوازان بر فراز نقاره خانه مى‌روند و بر طبل‌ها مى‌کوبند و در شیپورها مى‌دمند.
نیز، هر گاه در آستان امام هشتم (ع) بیمارى شفا یابد و به خیل شفایافتگان آستان حضرتش افزوده شود، به منظور اعلام همگانى و اظهار سرور و شادمانى، نقاره‌ها را به صدا درمى‌آورند.
علاوه بر این، در شب‌هاى میلاد معصومان و بزرگداشت مناسبت‌هاى مذهبى، مانند جشن‌هاى بزرگ قربان و فطر و غدیر، و هم چنین در زمان تحویل هر سال شمسى، در آغاز نوروز، نقاره نواخته مى‌شود.
اما در ایام محرم و صفر که روزهاى سوگوارى شیعیان است ، به منظور احترام به آیین سوگوارى، هیچ نوایى از نقاره خانه به در نمى‌آید.
بناى نقاره خانه حرم مطهر رضوی، از دیدنى‌ترین بخش‌ها است که همگان را به اعجاب و تحسین وامى‌دارد. بناى نقاره‌خانه که سراسر از کاشى فیروزه‌اى است و در پیرامون ایوان آن نرده‌کشى شده است، دو طبقه دارد، طبقه زیرین جاى گذاشتن طبل ها و شیپورها است و طبقه دوم محل استقرار نوازندگان.
نقاره زنان هفت نفر هستند که سه نفرشان بر طبل مى‌کوبند و چهار نفر در شیپور مى‌دمند. در آستان قدس به آنها « عمله شکوه » می‌گویند.
نقاره به وسیله «طبل» و «کرنا» نواخته می‌شود.
طبل‌ها ذکری ندارند و فقط به عنوان «کوس شادمانه» و همنواز از شروع تا خاتمه با کرناها نواخته می‌شوند. در صورتی که کرناها ذکری دارند که سینه به سینه تا به امروز نقل شده است و بدین شرح است:
دست اول: «سرنواز»، سردسته کرنانوازها؛ کرنا را به طرف گنبد حضرت به عنوان سلام می‌گیرد و می‌دمد:
« سلطان دنیا و عقبی علی بن موسی الرضا»
پس‌نوازان که تعداد آنها چهار نفر است ، جواب می‌دهند :
«امام رضا»
سرنواز مجدداً با سر کرنا به طرف گنبد حضرت اشاره می‌کند و چنین می‌نوازد: «امام رضا»
پس‌نوازان جواب می‌دهند: «غریب»
دست دوم : کرنای سرنواز ذکر می‌کند: «مولی مولی مولی علی بن بن موسی الرضا»
پس‌نوازان جواب می‌دهند: «رضا جان»
سرنواز، سرکرنا را به طرف گنبد می‌گیرد و ذکر می‌کند :
«یا امام غریب یا امام رضا»
دست سوم : کرنای سرنواز ذکر می‌کند: «دوران دوران امام رضاست»
در این موقع طبال‌ها به عنوان شادی طبل‌های خود را به صدا درمی‌آورند.
این طبل به «کوس شادمانه» معروف است.
مجدداً سرنواز تذکر می‌کند: «دوران دوران امام رضا دادرس بیچارگان»
پس‌نوازان پاسخ می‌دهند: «ای دادرس درماندگان»
موقعی که پس‌نوازان می‌خواهند کرنای خود را بر زمین بگذارند، سرنواز می‌گوید: «فریاد رس»
فایل مرتبط (551.49 KB)