گام‌هاي عملي به سوي تهذيب اخلاق
گام اول: توبه
آثار معاصي و گناه، اندك‌اندك در نفس بر روي هم مي‌نشيند تا مزاج نفس را فاسد گرداند و اصل ايمان را زائل سازد و روح را به هلاكت اندازد.
از امام صادق (ع) نقل است كه خداي تعالي فرمود: «هر بنده‌اي كه خواهش نفس خود را بر طاعت من اختيار نمود، كمتر چيزي كه به او مي‌كنم، او را از لذت مناجات خود محروم مي‌سازم.»
و فرمود:«به درستي كه بنده گناه مي‌كند پس به سبب آن از نماز شب محروم مي‌شود و به‌درستي كه عمل بد زودتر در صاحب خود اثر مي‌كند از كارد در گوشت.»
خدواند در سوره فرقان، آيه (70) مي‌فرمايد: « كساني كه توبه كنند و ايمان آورند و عمل صالح انجام دهند خداوند گناهان آنان را به حسنات تبديل مي‌كند.»
مخسب اي گنه كرده ي خفته خيز
بقدر گنه آب چشمي ريز
حقيقت توبه
حقيقي توبه، بازگشت از نافرماني خدا به سوي اطاعت است كه ناشي از پشيماني نسبت به اعمال گذشته است.
حضرت علي (ع) در شرح استغفار مي‌فرمايد: «استغفار يك كلمه است، اما شش معني و مرحله دارد.
نخست: پشيماني از گذشته است.
دوم: تصميم بر ترك آن براي هميشه است.
سوم: اين كه حقوقي را كه از مردم ضايع كرده‌اي به آنها برگرداني، به گونه‌اي كه هنگام ملاقات پروردگار حق كسي بر تو نباشد.
چهارم: اين كه هر واجبي كه از تو فوت شده، حق آن را بجا آوري (و قضا يا كفاره آن را انجام دهي.)
پنجم: اينكه گوشت‌هايي كه بواسطۀ حرام بر اندامت روييده با اندوه بر گناه آب كني تا چيزي از آن باقي نماند و گوشت تازه به جاي آن برويد.
ششم: آنكه به همان اندازه كه لذت و شيريني گناه را چشيده‌اي، درد و رنج طاعت را نيز بچشي، پس از طي اين مراحل بگو (استغفرالله).»
توبه‌كننده چه دستوراتي را بايد به كار ببندد كه به گناه بازگشت نكند؛
1ـ جدا شدن از محيط گناه و عدم شركت در مجالس معصيت، چرا كه توبه كار در آغاز امر آسيب‌پذير است.
2ـ بايد در دوستان و معاشران خود تجديدنظر كند.
3ـ هر زمان وسوسه‌ها و انگيزه‌هاي آن گناه در او پيدا شود، به ذكر خدا روي آورد.
4ـ همواره درباره آثار زيان‌بار گناهي كه آن را ترك گفته و به عقوبت‌ها و مجازات‌هايي كه بر يكايك از گناهان وعده داده شده، بينديشد و نيز به الطاف و عنايات الهيه كه در انتظار توبه‌كاران است، توجه كند.
5ـ بايد وقت شبانه‌روزي خود را با برنامه‌هاي صحيح پر كند.
تاكنون كردي گنه ديگر مكن تيره كردي آب افزون‌تر مكن
گام دوم: مشارطه
منظور از مشارطه، شرط كردن با نفس خويش در مورد حفظ و كنترل اعضاء هفت‌گانه يعني چشم، گوش، زبان، دست، پا، شكم و فرج است.
امام سجاد(ع) در دعاي سي و يكم صحيفه سجاديه در پيشگاه خداوند عرض مي‌كند: « پروردگارا! شرطي در پيشگاه تو كرده‌ام كه به آنچه دوست نداري باز نگردم و تضمين مي‌كنم به سراغ آنچه را تو مذمت كرده‌اي نروم و عهد مي‌كنم كه از جميع گناهانت دوري گزينم.»
مشارطه بايد دائماً و همه روزه تكرار شود و بهترين وقت آن را بعد از فراغت از نماز صبح و نورانيت به انوار اين عبادت بزرگ الهي دانسته‌اند.
گام سوم: مراقبه
مراقبه يعني مراقبت اعمال و اخلاق خويشتن بودن و نظارت دقيق بر آن داشتن و همه روزه و در همه حال و در همه جا به كارهايي كه از وي سر مي‌زند، توجه كند.
گام چهارم: محاسبه
امام صادق(ع) مي فرمايند: «بر هر مسلماني كه معرفت ما را دارد، لازم است كه اعمال خود را در هر روز و شب بر خويشتن عرضه بدارد و حسابگر نفس خود باشد، اگر حسنه‌اي مشاهده كرد براي افزون آن كوشش كند و اگر سيئه‌اي (گناهي) ملاحظه نمود از آن استغفار نمايد، مبادا روز قيامت رسوا شود.»
گام پنجم: معاتبه و معاقبه
( سرزنش كردن و كيفر دادن )
گام پنجم سرزنش و مجازات نفس در برابر خطاها و خلاف‌هايي است كه از انسان سر زده است، زيرا اگر انسان حساب كند و در مقابل كارهاي خلاف، هيچ واكنشي نشان ندهد، نتيجه معكوس خواهد شد و به تعبير ديگر، باعث جرأت و جسارت نفس مي‌شود.
حضرت علي (ع) مي‌فرمايد: «داروي نفس (سركش) روزه گرفتن از هوي و هوس‌ها و پرهيز از لذات دنيا است.»
به گفته مرحوم نراقي در معراج السعادت، «اگر كار غير اخلاقي از او سر زد در مقابل تنبيه خود بر آيد، مثلاً، تن به عبادات سنگين و انفاق اموالي كه مورد علاقه اوست بدهد، اگر لقمه حرام و مشتبهي خورده خويشتن را مقداري گرسنگي دهد، اگر زبان به غيبت مسلماني گشود، مدح او كند يا با سكوت، خود را تنبيه يا با ذكر خدا آن را جبران نمايد؛ اگر شخص فقير و تنگدستي را كوچك شمرده و نسبت به آن توهين كرده، مال فراواني را به او ببخشد و همچنين نسبت به ساير معاصي و تقصيرات در مقام جبران برآيد.»
براي توضيح بيشتر مي‌توانيد به كتاب‌هاي معراج‌السعاده و يا اخلاق در قرآن حضرت آيت‌الله مكارم شيرازي مراجعه كنيد.
