آنان که حلاوت عبادت و روزۀ رمضان را میچشند
«رَمَضانُ تَجَلّی وَ ابْتَسَمَ ...»
رمضان تجلی کرد و تبسم نمود ...
نمی‌دانم مصرع دوم این بیت شعر عربی چیست، اما همین مصرع زیبا و دلنواز معمولاً در ابتدای ماه مبارک به ذهنم می‌آید و تا مدتی ورد زبانم می‌شود...
شاید بتوان گفت ماه رمضان، بهانه‌ای است برای تجلی بخشایشگری خداوند! سیلی خروشان به راه می‌افتد تا به تشنگان و دورافتادگان از آب معرفت و رحمت، حداقل جرعه‌ای برسد و خوشا به حال آنان که غرقة این بحرند. خدایا! به حق پاکان درگاهت، آنچه در این ماه، نصیب بهترین بندگانت می‌نمایی، به ما هم عنایت بفرما!
در عبادات و اعمال خاص این ماه، باید اولاً به این نکتۀ مهم توجه داشت که به فرمودۀ علمای اخلاق، عبادات، غذای روحند و همچون غذای صبح باید رعایت حالات و نیازمندی‌ها و کم و کیف آن را کرد.
يعنی در مجموع، در برابر عبادات باید با برنامه عمل کرد؛ خصوصاً در این ماه که بسیاری اعمال عادی، رنگ عبادی به خود می‌گیرند و عبادت سنگینی همچون یک ماه روزه ـ به شکل واجب ـ به برنامۀ عبادی افراد افزوده می‌شود.
به همین خاطر نباید به نحوی رفتار کرد که اواخر ماه، حالت ملالت و خستگی عارض شود و لحظه‌شماری برای رسیدن عید فطر پیش بیاید و این نکتۀ بسیار مهمی است. حضرت علی (علیهالسلام) در روایتی می‌فرماید: «عبادت را بر نفس خود تحمیل نکن.» و این یعنی، اول حال روحی خود را مساعدت کن و بعد به عبادت بپرداز...
اما آداب این ماه:
1. شکر نعمت
باید همواره در طول ماه مبارک، لطف خداوند در درک این ماه را به خاطر داشت و با سجدۀ شکر و یا ذکر «الحمد لله رب العالمین»، شکر این نعمت را به جا آورد. این امر مهم ـ که البته مورد غفلت بسیاری است ـ موجب کسب توفیقات بیشتر خواهد بود و به فرمودۀ قرآن: «لَإن شَکَرتُم لأزیدَنَّکُم».
2. قرآن
چنانکه بارها شنیدهایم، این ماه، بهار قرآن است. یعنی باید در این ماه، شاهد شکوفایی قرآن در جانمان باشیم. گام اول در جهت درک قرآن، توجه به معنای آیات است.
بسیار مناسب است در این ماه، یک ختم قرآن با معنی داشته باشیم، یعنی قبل از خواندن هر چند آیه، اول معنای آن را بخوانیم و بعد خود آیه را. اگر این کار بعد از ماه مبارک هم با تأمل و دقت بیشتری انجام شود، بهزودی شاهد آثار و نتایج فوقالعادهی آن در جانمان خواهیم بود، انشاءالله.
البته می‌توان قرائت قرآن در ماه مبارک را به دو بخش تقسیم کرد؛ یک بخش به همان صورت که ذکر شد و بخش دیگر، قرائت معمولی آیات که از مهمترین اعمال این ماه است و در تصفیۀ قلب، بسیار مؤثر است. رسول اعظم صلیاللهعلیهوآله فرمودند: «این قلب‌ها زنگ می‌زند، همانگونه که آهن زنگ می‌زند.» سئوال شد: «جلا و صیقل آن به چیست؟» حضرت فرمودند: «تلاوت قرآن و یاد مرگ.»
شاید خوب باشد بدانیم برخی از ائمه علیهمالسلام در طول ماه رمضان، حدود چهل ختم قرآن می‌نمودند و حتی برخی علما نظیر علامۀ امینی و امام راحل نیز در طول این ماه، حدود پانزده ختم قرآن داشتند.
3. نماز
در طول این ماه، نمازهای مستحبی فراوانی در ساعات مختلف نقل شده، اما نکتۀ مورد غفلت، این است که برخی از این نمازها، بر اساس یک نظام مشخص تعیین شده تا در طول ماه به هزار رکعت برسد.
این عمل بسیار مهم که معمولاً انجام نمی‌شود، در کتب بسیاری از علما نقل شده و مورد سفارش است؛ اما کیفیت انجام آن، در دهۀ اول و دوم، یعنی از شب اول (شبی که فردای آن، روز اول ماه است) تا شب بیستم، هر شب بیست رکعت (ده نماز دو رکعتی)، هشت رکعت بعد از نماز مغرب و دوازده رکعت بعد از نماز عشاء. در دهۀ آخر ماه هم، هر شب سی رکعت، (هشت رکعت بعد از نماز مغرب و 22 رکعت بعد از نماز عشاء.)
در مجموع هفتصد رکعت، بهعلاوۀ سیصد رکعت هم در شب‌های قدر (هر شب صد رکعت) که جزو اعمال شب‌های قدر ذکر شده است.
البته در نمازهای مستحبی، خواندن سوره و قنوت لازم نیست و حتی می‌توان در هنگام راه رفتن و انجام کارهای دیگر، بدون رعایت قبله، آن را به جا آورد. در هر حال، از این عمل مورد سفارش بزرگان نباید غافل شد.
4. دعا
برای اوقات مختلف این ماه، اعم از شب‌ها و روزها و نیز بعد از نمازها و... ادعیۀ مختلفی وارد شده که معمولاً خوانده می‌شود، اما در این بین، از دو دعا نباید غفلت کرد.
یکی دعای افتتاح که علاوه بر مضامین عالی و بلندش، همانند دعای ندبه، سرشار از ذکر مولایمان حضرت حجت ارواحنافداه و شکوه از دوری از آن حضرت است و به نوعی استفاده از فرصت ناب شب‌های رمضان است برای برآورده شدن دعای فرج آن حضرت؛ خوب است عاشقان آن حضرت، این حلقۀ وصل شبانه با آن حضرت را از دست ندهند.
دعای دیگر، دعای ابوحمزه ثمالی است که به تعبیر برخی، دانشگاه معرفت است و شاید در دنیای مناجات، بی‌نظیرترین سرمایۀ شیعه باشد و نیز شاید بتوان گفت، اگر تنها عمل انسان در طول ماه رمضان، خواندن حداقل چند صفحه از این دعای شریف در سحرها باشد، بر انجام دیگر اعمال فضیلت دارد، زیرا هدف عبادت، معرفت است و مناجات، اوج قلهی معرفت است.
البته آنان که لذت دعای ابوحمزه را درک کنند، در طول سال با آن مأنوس خواهند بود. یکی از بزرگان، مطلبی قریب به این مضمون نقل می‌فرمودند که: «در زمانی که در نجف مشغول تحصیل بودم، شبی در حرم امیرالمؤمنین علیهالسلام مي‌گشتم. حدود هشتاد نفر را یافتم که در در قنوت رکعت آخر نماز شبشان، ابوحمزه می‌خواندند...».
5. اعمال خاص
اشاره به چند نمونۀ دیگر از آداب و اعمال اين ماه، خالی از لطف نیست.
افطاری دادن: فضیلت بسیاری دارد. بهتر است که همانند شیوۀ رایج در کشورهایی مانند عربستان، هنگام اذان با خرما یا بادام، چای و یا شیر از رهگذران و همسایگان پذیرایی شود که سادگی و بی‌پیرایگی آن به اخلاص نزدیکتر است.
خواندن سورة قدر قبل از افطار و سحر
در روایت آمده، کسی که در وقت افطار و سحر، سورۀ قدر بخواند، در مابین این دو وقت، اجر شهید در راه خدا را خواهد داشت.
برای روزهای ماه رمضان هم، آداب، اذکار و تسبیحات بسیاری نقل شده که برترین آنها، روزی صد مرتبه یا بیشتر صلوات بر محمد و آل محمد صلیاللهعلیهوآله است.
6. آداب خاص برخی ایام و لیالی
همانند سایر ماه‌ها، شب‌ها و روزهای این ماه هم اعمال مخصوص خود را داراست که به ذکر برخی از آنها بسنده می‌کنیم.
شب اول ماه
اعمال بسیاری در آن وارد است که شیخ عباس قمی در «مطلب دوم» از اعمال ماه رمضانِ کتاب مفاتیحالجنان، به آن اشاره فرموده‌اند.
اعمالی اعم از غسل و زیارت امام حسین علیهالسلام و... لکن از بین این اعمال، خواندن دعای چهل و چهارم صحیفۀ سجادیه ـ دعایی که امام سجاد علیهالسلام هنگام حلول ماه رمضان می‌خواندند ـ برای درک عظمت این ماه و توفیقی که نصیب بندگان شده، بسیار مفید است.
همچنین در این شب، خواندن دعای جوشن کبیر سفارش شده است. با وجود آن که برخی علما، روایتی در باب خواندن آن، در شب‌های قدر نیافتهاند، به خواندن آن، در این شب، روایاتی وارد شده است!
ایامالبیض
برای روزها و شب‌های سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم این ماه هم، اعمال ویژه‌ای ذکر شده که یکی از آنها خواندن دعای شریف و زیبای «مجیر» است. در روایت آمده که: هرکس این دعا را در این سه روز (یا شب) بخواند، گناهانش بخشیده شود، اگرچه به عدد قطرات باران و برگ درختان و ریگ بیابان باشد.
شب آخر ماه
برای این شب هم در کتب مختلف، اعمال بسیاری ذکر شده که حاکی از اهمیت بسیار این شب عزیز است؛ خصوصاً به این دلیل که بعد از شب‌های قدر، قدری از حجم عبادات کاسته می‌شود که برای استراحت روح لازم است، اما به مرور، حالت بی‌حالی و بی‌میلی به عبادات دست می‌دهد که باید متوجه باشیم، این حالت برطرف شود تا با همین حالِ کسالت و ملال، از ماه مبارک خارج نشویم.
از مهمترین اعمالی که مورد توجه و سفارش بزرگان اخلاق بوده، 10 رکعت نماز بسیار بافضیلت است که آثار آن برای اهلش تجربه شده است و نباید از آن غفلت کرد.
به این صورت که در هر رکعت، بعد از حمد، 10 مرتبه سورۀ توحید خوانده می‌شود و در رکوع و سجده‌ها نیز در هرکدام، 10 مرتبه تسبیحات اربعه (سبحان الله و الحمد لله ولا اله الا الله والله اکبر) خوانده می‌شود؛ بعد از اتمام نمازها هم، هزار مرتبه عبارت استغفار، گفته می‌شود (گفتن کلمه «استغفر الله» کافی است.) و بعد هم دعای کوتاهی در سجده خوانده می‌شود.
در روایت آمده، رسول اعظم صلیاللهعلیهوآله، قسم یاد فرموده‌اند که اقامهکنندۀ این نماز، سر از سجده برندارد، مگر آن که بیامرزد خدا او را و قبول فرماید از او، اعمال ماه رمضان را. این نماز با اندکی تفاوت، در شب عید فطر هم وارد شده که در هر حال، انجام آن در شب سی‌ام که یا شب آخر ماه است و یا شب عید فطر، مناسب است.
شب عید فطر
این شب در نزد اهل دل، به «لیلهالجوائز»، یعنی شب پاداش‌ها معروف است؛ از امام سجاد علیهالسلام روایت شده که فضیلت آن، کمتر از شب قدر نیست.
عارف واصل، مرحوم میرزاجواد ملکی می‌فرماید: «باید در این شب، بیش از شب قدر جدّیت در عبادات به خرج داد، زیرا آخرِ کار و وقت پاداش است.»
در هر حال، در این شب، اعمال بسیاری از جمله غسل و زیارت مخصوصۀ امام حسین علیهالسلام که فضیلت بسیار دارد، وارد شده؛ همچنین 10 رکعت نمازی که در شب آخر ماه ذکر شد، با مختصر تفاوتی در این شب هم وارد شده و از همه مهمتر، احیاء این شب است به عبادت و بندگی.
به دلیل وسعت اعمال در شب قدر و آشنایی اغلب دوستان با آنها، ذکری از آن نمیآوریم و اهل دل را به مفاتیحالجنان ارجاع می‌دهیم. فقط به این نکته باید توجه داشت که شب قدر، شب سرنوشتسازی است و برخی بزرگان از یک سال قبل، مراقبت می‌نمودند تا کاری از آنها صادر نشود که توفیق استفادۀ کامل از شب قدر از آنها گرفته شود...
